Аударманың философиялық негіздері

Аударма - адамның тіршілік етуінің антропологиялық тұрақтысы және гуманитарлық ғылымдардағы таным мүмкіндігінің шарты; сонымен қатар, бұл таза академиялық мәселе емес, құмарлықтар мен қақтығыстар саласы. Қазіргі уақытта аударма философиялық проблемаға айнала ала ма? Н.С.Автономова бұл сұраққа позитивті жауап беріп, аударманы түсінудің, түсіндірудің және қарым-қатынас құралы ретінде түсінуге мүмкіндік беретін көптеген сұрақтарға жауап береді. «Грек философиясын қоспағанда, барлық еуропалық философиялар бір тілден екінші тілге, бір мәдениеттен екінші мәдениетке аудару процесінде және соған байланысты шығармашылықта пайда болды (философиялық ұғымдар мен категориялар латын, итальян, француз, неміс және басқа тілдерде қалыптасты) ... Осыған қарамастан, философия әрқашан аударманы назар аударарлық іс-әрекет ретінде байқамады, сонымен қатар ол ойды қалыптастырудың тілдік құралдары мәселесін байқамады». Философия мен аударманың арақатынасы мәселесінің бұл нақты тұжырымы "шығармашылық" терминін қолданумен және аударманың философия дамуындағы маңызды рөлін көрсетумен қызықтырады.

Халықаралық қатынастардың жандануы мен басқа мәдениеттерге деген қызығушылықтың артуы дәуірінде аударма мәселелері өзекті бола түсуде - өйткені аударма мәдениетаралық коммуникацияның басты құралы болып табылады. Осыған қарамастан, бізді лингвистикада да, философияда да қызықтыратын мәселелер үстірт өңделді. Аудармаға арналған философиялық зерттеулердің көпшілігі аударманы психологиялық материалдарды зерттейтін философиялық герменевтика (түсіну және түсіндіру теориясы), білім теориясы (көбінесе рефлексия теориясы), коммуникация философиясы және т.б. , психолингвистика, семиология, мәдениеттану және т.б.Алайда, философияда тәуелсіз, таза аударма теориясы да мүмкін, бұл философиялық көзқарастарға салыстырмалы түрде тәуелді емес, тіпті оларды нақтылайтын сияқты. Бұл теория аударманы философияға тереңірек талдауды қамтиды, өйткені ол оның мүмкіндігінің шарттарын анықтайды.

Қазіргі қоғам өзінің эволюциясының он мыңдаған жылдарында жинақталған барлық нәрсені игеріп, осы қасиеттерді, атап айтқанда, жеке тұлғаның мәдени негізі ретінде жаңғыртады. Сондықтан, біз қоғамның қазіргі жағдайын белгілеу үшін қандай ауқымды анықтамаларды қолдансақ та, олар оның қасиеттерінің алуан түріне сәйкес келмейді. Сонымен бірге, біз қоғам дамуында жаңа үрдістерді байқаймыз, немесе ұзақ уақыт бойы әрекет еткен, бірақ өзге динамикаға, ауқымға, даму қарқынына ие болған үрдістерді байқаймыз. Біз үшін өтпелі емес, кездейсоқ жағдайлардың өсуі емес, жүйелі күрделі өзгерістерді, адамдардың өмір салтын өзгертуді тудыратын тұрақты үрдістер түрінде көрінетін қасиеттер қызықтырады.

Аударма-бұл ең алдымен тілдік оқиға. Бұл жаңа құбылыстан алыс, бұл қызметтің тар техникалық формасы ғана емес, адамдардың шығармашылық қызметінің көрінісі ретінде, олардың мәдениет саласындағы, логика саласындағы сапалы жетістіктерге негіз болатын, жеке тұлғаның, қауымдастықтардың, бүкіл қоғамның сапалы дамуына негіз болатын инновациялар ағынын қалыптастыру қабілеті ретінде түсінуді қажет етеді.

Кез – келген табиғи тіл Сепир-Уорф теориясына сәйкес болатын әртүрлілікті жаңғыртады. Сепир-Уорф гипотезасы тілдің құрылымы ойлау құрылымын және сыртқы әлемді тану тәсілін анықтайды дейді. Демек, тіл-түсіндіру құралы. Бұл гипотеза  Гумбольдттың философиялық-лингвистикалық теориясынан шыққан. Бұдан аударманың бір табиғи тілден екіншісіне дәл сәйкестігі жоқ екендігі шығады. Осы орайда радикалды, толық аударманың белгісіздік мәселесі туралы айтатын американдық философ В.Квиннің идеясы: «Бір тілден екінші тілге аудару әдістері, әрқайсысы сөйлеу бейімділіктерінің жиынтығымен үйлесімді, бірақ бір-бірімен үйлеспейтін әртүрлі тәсілдермен орнатылуы мүмкін».

Шет тіліндегі мәтіннің аудармасы "сөзсіз басқа адамдардың мәдениетімен танысумен және онымен қақтығыспен бірге жүреді. Бұл қақтығыс процесінде адам өзінің мәдениеті, дүниетанымы, өмірге және адамдарға деген көзқарасы туралы тереңірек біле бастайды". Жанжал-бұл қарама-қайшылықтың бір түрі, ал қайшылық, дәлірек айтқанда оны шешу дамудың негізгі көзі болып табылады. Бұл жағдайда біз жеке мәдениеттің өкілі ретінде құрушы болып табылатын шет тіліндегі мәтін туралы айтатын болсақ, онда адамның өзін - өзі дамытуы қарама-қайшылықтың осы түрін-мәдениеттердің қайшылықтарын шешумен байланысты болуы керек. Бұл мәдениеттердің бір-бірін түсінуін өзара байытатын нәрсе. Сондықтан, шет тілі-бұл байланыс бірлігі немесе ақпаратты беру құралы ғана емес, сонымен қатар жеке тұлғаны қалыптастырудың маңызды механизмі.

Аударма әрдайым мәдениеттер шегінде болады, сондықтан оның жақтары мен аспектілерінің өсіп келе жатқан санында мәдениеттердің өзара енуіне мүмкіндік туғызады, бұл сайып келгенде, қарым-қатынас саласында пайда болатын түсінік болып табылады.Мәдени тілдер арасындағы қарым-қатынас саласында әлеуметтік проблема ретінде, онда тілдердің қалыптасуының негізі қалыптасады, мәдени және т. б. инновациялар, онда мәдениет іс жүзінде жаңарады, тілдің дамуынан бөлінбейді. Бұл жерде тілдің қосарлануы тіл шеңберінен шығып, әлеуметтік, этникалық және т.б. қақтығыс мүмкіндігіне айналады.

Тілдер саласындағы аударма қызметі жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуының бір түрі болып табылады, өйткені қоғам күрделене түскен жағдайда бір тілден екінші тілге аудару арқылы адам интеллектуалды, тәрбиелік тұрғыдан дамиды.

Аударма дегеніміз - тек бір тілден сөзге ауысу ғана емес, сонымен қатар интеллекттің дамуы, өйткені сіз жаңа тілді меңгергендіктен, сіз жаңа мәдениетті игересіз, даму әр түрлі мәдениеттер арқылы жүзеге асады. Бұл екі жақты процесс, біріншіден, жеке өзгеріске, екіншіден, жеке тұлға арқылы жаппай өзгеріске әкеледі. Адамның мәдени әлеуеті артып келеді, бұл сайып келгенде жеке тұлғаның және жалпы қоғамның дамуына жаңа серпін береді.

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің 1-курс магистранты Нурмаганбетова Динара. Жетекшісі:Данат ЖАНАТАЕВ, ф.ғ.к.  Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ доценті

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: