Өзіме-өзім өкпелі

10-май 1969 ж.

Бұрнағы күні 40 жасқа келдің, бұл үлкен белес деп жұмыстағы достар құттықтады. Үйге келдім, құттықтау папкасындағы сөздерді балаларыма оқып бердім. Келіншегім де оқыды. Қуанып жатыр. Мен іштей қысылып тұрмын. Онда мен үшін артық жазылған жолдар бар. «Не так уж велик пройденный вами путь, но он у вас емок и богат делами, свершенными на журналисткой и литературной ниве, на благородном поприще воспитания молодых специалистов. Это добрый след в жизни».

Мына сөзге қарағанда, біздің папамыз керемет екен деп қалған шығар балаларым. Бәрінен де солардан қысыламын. Ертең ер жетеді, көреді, естиді, оқиды. Олардың ой таразысы біздікінен әлдеқайда дәл, әлдеқайда сезімтал болары сөзсіз. Тек тыныштық болсын. Достары «емок и богат» деп жазғанда папамның қалдырған мұрасы қане десе ше?!

Ия, бұл достардың салтанаттарда кешірімді, қуаныш желігімен артық берген бағасы болса керек. Өзім де солай бұрып отырмын. Сыйға, ықыласқа рахмет. Бірақ, сонымен бірге ойға қалдым. Қырық деген қылт етпе белес емес. Қырыңа, ойыңа көз жүгірте алатын, айналаңды ақылмен барлауға мұрша да, мүмкіндік те беретін қырқа бел. Ендеше екше. Егде тартқанның елегінен өткіз деймін.

Өз ойым ендігі жүк ауыр ма деп тұрмын. Біз секілді орта талант, орта ойлы адамдарға жиырмаға дейін кәмелетке толамын деп жүру кешірімді. Одан кейінгі мезгілдің өзі де талай екен-ау. Жиырма жыл. Бес жылы оқу бітір, жұмысқа тұр, өмір жолына нық қадам бас — сонымен кетсін. Қалған он бес жылында қолыңа қалам алсаң, талай шаруа бітпей ме! Осы он бес жылды есепсіз жұмсағаным үшін бүгін мүшелге толған күні өзіме ұрсып отырмын. Түк бітпепті - ау, түк. Үйдің күйбеңімен бес жыл, бала-шағалы болдық, ол бес-алты жылға сылтау болды. Рас, бұл мезгілде қызмет істеген екі газетте «Лениншіл жас» пен «Жетісуда» жаман аталған жоқпын. «Кернеген кек» шықты. Бар болғаны сол. Соған мәз болып жүрсек керек. Есіл уақыт есепсіз кетіп қалыпсың. Енді сені қайтару қиын. Қайта біз сияқтыларға «Шабан үйрек бұрын ұшады» деп ертерек қамшылану керек еді.

Бүгін түске қарай осы жайлар есіме түсіп, өзіме - өзім ренжіп біраз қияпастандым. Оным үй-ішіме де сезіліп қалды. Орынша бүгінгің ретсіз деп соқты да. Менің қабағым шытылған кезде бәрін өзіне қабылдайтын оның әдеті. Бұл жолы да солай. Бұл маған ренжіп жүр деп тұр. Оның мазасын кетірмеу үшін моншаға кеттім. Бірақ жайлап алған ой жанымды жаншиды. Бізден жасы әлдеқайда кіші кей жігіттер қырық тұрғай, отызға толмай-ақ 3-4 кітап беріп тастады. Олар да жұмыс істеп жүрген адам. Кейбірінің үй-жайы бізден де төмен. Әрине, жазғандарының бәрі алтын емес, бірақ талаптанған сайын талант ұштала, шыңдала бермек. Осы ұштау, шындау дегеннің өзіне уақыт таппағаным үшін жазғырамын өзімді. Енді ұштаймын, шындаймын деп жүргенде елу келеді, ар жағы кәрілік деп сол шіркінге қол көтеріп қисая кетіп жүрмесек...

Ия, осы жол, ия өзіңді-өзің қайрап, бекер жіберген уақыттың қаруын қайтару. Екінің бірі. Алғашқысы жеңіл де, соңғысы ауыр жол, бірақ абыройлы жол. Таңда, батылың, қажырың жетсе — соңғысына бар деймін өзімді. Апыр-ау, осы кезге дейін уақыт деген қымбатқа қалаған кезде алатын апамның қалтасындағы конфеттей неге қарағам?!

Ұлы отан соғысы кезіндегі ауыл өмірі жайлы әдемі ойлар сонау елуінші жылдары келген еді. «Жазам, жазамын биыл, ендігі жылы» деп жүргенде табаны күректей он жыл өтті. Жұмыс басты болдық, газеттің күйкі тірлігі мұрша бермеді. Ақталу үшін енді осылай дейміз ғой. Ол кезде әдебиетте бұл тақырыпқа қалам тарта қойған ешкім жоқ еді. Қазір сүйікті де өнімді тақырып болып бара жатыр. Әлі де сол ойға алған жайды тындырымды етсем. «Бөрте серкені» сүрлегенім жетер. «Өшпеген оттан» жақсы киносценарий шығартуға болар еді. Газетшілердің мазасыз өмірі де өздігінен бір кітапқа сұранады. Ғылымға да бір құлаш ұрып көрсем. «Қазақ публицистикасының табиғаты». Осының төңірегінде шағын ойлар бар. Әрине, керектінің жүзден бірі ғана. Қалғанын жинау үшін зерттеу қажет, отыру қажет. «Кернеген кекке» қайта оралсам. Документ жағынан гөрі, көркемдік жағын шыңдасам. Рахымжанның ер екені, батыр екені, оның ерлігі Москва түбіндегі тарихи шайқаста ерен көрінген қазақ халқының батырлық қасиетінің жалғасы екені дәлелденді. Енді соның әдебиеттегі көркем тұлғасы жасалса. Оны жасау қолымнан келмес. Бірақ кейінгі жасар талантқа мол шикізатын беріп кете алсақ, біз үшін сол да жарар еді.

Осы ойлардың көпшілігін жүзеге асырып үлгіретін уақыт артта қалыпты. Ал мен салақ әйелдер секілді «ертең бітер, ертең істелермен» жүре беріппін. Қарап жүрмеген секілдісің. Күнде қол тимейтін шаруалар да жеткілікті. Бірақ, соның бәрі күнде ішіп, күнде түсіп қалатын ас секілді болыпты. Күйкі тіршіліктің күйбеңінен аса алмау деген осы.

Ойымды ойрандап, қабағымды шыттырған осы. Орыншаның мүшелді күні мазасын кетіруіме себепші болған да осы. Ішімдегі бұл дауылды айтқызбай өзің түсін деймін. Ол түсіне алмайды. Ол басқаша ойлайды. Мен бастан-аяқ тәптіштеп айтып жатуды қаламаймын. Керегі не! Мүмкін бұл жаман мінез шығар. Бірақ бары сол. Соның да кесірі ме, ол басқаша ойлап, мен басқаша ойлап, түрлі оқиғаларды, құбылыстарды (ағайын аралық, семья ішінде) түрліше түсінген сәттеріміз аз емес. Творчество адамының ала -құйын кездерінде жүрегіңдегіні дәл барлай білу де қиын - ау. Жан пердесінің нәзіктігінен бір бұрауы келмей қалса үні бұзылып шыға келеді. Оны бабында ұстайтын бапкер керек. Шытырлы оңай түсінуге болады, түсінбей кетуге болады. Адамына байланысты.

Мен өзімді шытымырлыққа (каприз) жеңілдік сұрайтын талант иесі санамаймын. Сондықтан кей мінезім жөнсіз де шығар. Талантым болса, осы уақытқа дейін ойып шықпай ма? Қайда жүр. Бірақ ойға кетіп, онымен алысуды жақсы көрем. Кей түндері ол тіпті ұйқыны да қашырады. Бір де шалықтатады, бірде қамықтырады. Кейінгі сәтке тап болып қалғанның бәрі сенің ренішің болып қабылданады. Саған өкпе де шақырады. Әншейінде іркуге, жұмсартуға болатын ойларды, сөздерді осы сәтте өңдей алмайсың. Қалпынша жайып салып қарап отырасың. Дегенмен осы кезде айтылған сөз шын да өткір.

Жүрегіңнің дірілі жоқ, бойында ойнап тұрған қанның дүбірін естірте алмаған сөзді мен сөз санамаймын. Ол өлі сөз. Ол өлген адамның қолына микрофон ұстатып, ар жағынан біреудің сыбырлап тұрғаны секілді. Сөз біреудікі, микрофон ұстаған қол біреудікі. Және ол нәрсіз, жансыз қол. Десе де арамыздан ашынып айтқан сөзді ағаттық санап, жансыз айтқан сөзді жақсы қасиетке балап жүргендер аз емес-ау. Сабырлылық пен салқындықты шатастырды олар әбден.

Творчество адамы екенсің, күле де біл, жүре де біл, қыза да біл, бұза да біл. Салқындықтан сақтасын құдай.

Ойлап кеткен кезде жаныңды жай тапқызбайтын мінездің жоқтығынан да кешеуілдеп жүрме екем? Әй, бәрінен де таланттың тапшылығы басым шығар. Қалай болғанмен де өзімді-өзім жазғырудан енді іске көшетін уақыт жетті. Барымен базар деген ғой. Қалам ұстау мамандығын қалаған соң қарбанған дұрыс. Әзірге түйін осы болсын. Жемісін уақыт көрсетер. Түсінген адамға аз сын айтылған жоқ.