Жүрек кілтін таба білсе

І.Толғану

— «Горный орел» колхозының председателі қандай адам екен? Әйел дейді ғой өзі.

— Әйелдердің ішінде де небір еркекке бергісіз бар емес пе. Мүмкін соның күшті шығып жүрмесін.

— Ватутин атындағы колхоз бен «Горный орел» қосыларда осындай әңгімелер дүңк-дүңк етті. Жұрттың ынтыға білгісі кеп жүргені кімнің председатель болатыны. Партия ұйымының секретары жөнінде де дамылсыз алып қашпа сөздер. Екі адамның басы қосылса, пыш-пыш әңгіме, айтатындары жаңа ірі шаруашылықтың басшылары жөнінде. Кейбіреулер тіпті өзінше тағайындап та қойыпты. Ватутиндіктер өзінікін, Горный орелдіктер өз председателін күшті санап жүрген көрінеді. Ауданда болған титтей әңгіменің өзі ауылға дардайып кеп жетіп жатты.

Горный орелдіктердің бедел тұтатыны Воронцованың алған Ленин ордені.

— Жаман председатель болса, орден алатын ба еді. Орденді председатель тұрғанда басқаны қайтпекпіз.

Жұрт осылай күпілдегенімен Татьяна Васильевнаның өз ойы тіптен басқаша болатын. Жасым болса келіп қалды, жалғыз шамшырақ мен емес шығармын. Өз қызметіне осындай баға берді де, Татьяна Васильевна бұл сырын жұрт алдында да жайып салғысы келді. Сол ниетін аудандық партия комитетінен жасырған жоқ. «Не қылсаңдар о қылыңдар, енді мені басшылық қызметіне жібермей-ақ қойыңыздар».

— Секретарь болуға қалай қарайсыз?

— Бұрын соңды істеп көрген жоқпын. Менің ақ жүрегімді білгілеріңіз келсе, өз ойым секретарлық председательдіктен де қиын деп түйеді. «Соқыр көргенінен жазбас» деп, маған шүйіле беріп қайтесіңдер. Қазір, шүкір, кадрлар бар ғой.

— Коммунистер шешеді ғой.

Осы сөзді айтқанда аупартком секретары қулана қалды.

Татьяна Васильевна секретарьдың астарлы пікіріне аса мән берген жоқ. Коммунистердің сарабына саламыз деген соң «бір ұядан емеспіз бе қайтсем де сезімді өткізермін» деген сенімде болады.

...Мұндай шабуылды үш ұйықтаса түсінде күтпеген еді. Күнбе - күн аралас-құралас жүрген адамдардың бірі мұның дәлелдерін құлаққа ілер емес.

— Біз Воронцова жолдасты білеміз. 11 жыл өз қолымызда бухгалтер болды. Одан кейін оқуға жібердік. Председатель етіп сайлаған да өзіміз. Оның қызметіне қояр мініміз жоқ.

— Шаруашылық бірігіп, етек жеңін кең жайып отырғанда Воронцова бас тартып отыр дегенге сенгіміз келмейді. Мүмкін өзінің бағасын арттырғысы кеп, бұлданғаны шығар. Жоқ, ол бұлданбасын, партияның солдаты екенін ұмытпасын. Партком секретары етіп сайлаймыз дедік пе, сайлаймыз. Екі колхозды еріккенінен қосып отырғанымыз жоқ. Бізге қазір егде тартқан жұрттың өз жанын күйттеуі емес, ұйымдастыру қабілеті керек. Воронцова әлі талай жеміс бере алады. Әсіресе, бұрынғы «Горный орел» колхозының коммунистері өрекпіп қоймайды. "Әншейінде көп дау айта алмайтын мыналардың бүгін өзгеруін - ай, ә... Әлде Ватутиннен председатель болған соң, бізден секретарь болсын деген жалған намыс күші ме екен".

— Мені енді қозғамай-ақ қойындар!

Бұл сөз манадан бері қызып отырған жұртты тіпті қоздырып жіберді.

— Жоқ. Жиналыс бәрімізден де үлкен!

Тілегін қабылдайық деген бір адам шықпады. Татьяна Васильевна ғұмырында бүйтіп жалғыз қалып көрген жоқ еді. Бір бозарып, бір қызарды. Бозарған сәтте қызылшадан қалған секпілдері шұңқырайып, тереңдей түсті. Қызарған кезде сол шұңқырдың бәріне қан толып тұтасқандай. Ой жүйрік емес пе, сан саққа шапқылады.

"Аудандық комитет бір адамға яки екі адамға айтқан болар. Ал осында отырғандардың бәрінің аузына түкіріп қойған жоқ қой".

Ойлы көздері сүзілген күйінде қалың топқа қарап қалыпты. Жүрегі әлденеге тулайды. Неге тулайды, оны өзі де білмейді...

Сайлау өтті. Жасырын дауыста — бірауыздан. Аудандық партия комитетінің секретары жүрерінде:

— Ал Воронцова жолдас, енді іске кірісіңіз. Көпшілік сізді бізден де, тіпті сіздің өзіңізден де жақсы білетін боп шықты. Менімше сіз бен біздің қателесуіміз мүмкін. Ал халықтың қателесуі мүмкін емес.

— Абыройлы болыңыз!

***

Орталық Герасимовкаға көшті. Залға кіре берістегі бірінші есік партия ұйымы секретарының кабинеті. Бүгін мұнда Татьяна Васильевна жүрексіне басып келді. Келген бетте екі қолын жағына таянып ұзақ ойланудан басқа ешнәрсе бітірген жоқ. Не ойлап, қайда кеткені өзіне де мәлімсіз. Колхоз председателі Семен Семенович Поддубный келмегенде әлі де ұзақ ойда отыратын ба еді.

— Орның құтты болсын,Татьяна Васильевна!

— Сол құт бәрімізге бірдей келсін!

Орта бойлы аласа, шағын денелі жүзі тотыққан қара күрең жігіт партия ұйым секретарының кабинетіне арлы-берлі жүрді де қойды. Бұл жүрісінен әлде бір қыр көрсеткен пандық байқалмайды. Жүріп - жүріп толғағын пісірген сияқты, талай әңгімені айтып тастады.

— Бір кемеге мінгеннің жаны бірге деген ғой, Татьяна Васильевна.Тәжірибесіз емессіз. Сізді шаруақор адам деп естимін. Әңгімелессек болар еді.

«Сыр тартқаны ма, әлде шын ақ пейілі ме». Әдетте колхоз председателі партия ұйымы секретарының ең алдымен өзіне кіргенін, өзінен ақыл сұрағанын тәуір көруші еді. Семен Семенович салып отырып өзі жетіп келіпті. Сәл бөгеліп қалды да:

— Бюро мүшелерімен де әбден сырлас емеспін. Бүгін бәріміз бас қосып ақылдасайық, — дейді.

— Дұрыс, сөйтсек сөйтейік, — деп Семен Семенович те келісе кетті. Жеті адам жиналғанда бір едәуір абыр-дабыр болып қалады екен. Алғашқы сөз әзілден басталады да, кейін мәнді әңгімеге ойысты. Бюро мүшелері өзара міндет бөлісті. Колхоз басқармасының председатель ауылдық Советтің председателі бірқатар тәуір деген бригадирлер де бюро құрамында.

Татьяна Васильевна жұртты жалықтырар «ақылгөйлік сөзді» айтып жатпады. Әңгімені қысқа қайырды.

— Осылай етсек жөн болар деймін. Әрқайсысымыз біраз күн шаруашылықтың барлық саласында жүріп көзімізбен көріп қайтайық. Содан кейін тағы да пікір алысармыз.

— Өзіңізді Успенскіге жібереміз ғой. №3 бригаданы жұрт осылай атайтын. Татьяна Васильевна председатель болған колхоздың орталығы.

— Жоқ, Успенскіні қайтемін. Семен Семенович, мен осы №1 бригададан бастайын.

— Успенскінің жағдайын Татьяна Васильевна түн ортасында ұйқыдан оятсаң да айтып берер деп әзілдеді селолық Советтің председателі.

— Бастауыш партия ұйымы секретарының бар қатқан жауабы жымиған күлкісі болды. Жұрт әзілдесе тарасты.

...Татьяна Васильевнаның өз ұғымында істің бар тетігі — бригадирлерде. Бригадирлер жақсы болса, бригада жақсы. Колхозда бүгін төрт бригада бар. Олардың әрқайсысы бұрышты дербес колхоз. Техника көбейіп келеді, оның үстіне әр бригада комплексті, ферма жұмысы да осы бригадирлерден талап етіледі. Негізгі таяныш, сайып келгенде, осылар. Бригадирлердің ісіне, мінез-құлқына, жан - күйіне үңілуді жөн деп тапты.

Василий Андреевич Бобровский. Ертеден кешке дейін аттан түспейді. Қай уақытта дамыл алатынын да білмейсің. Осы ауылдың тауығы да ерте тұру жөнінде онымен тайталаса алмас. Әттең күйгелек. Бірақ мұнысы жұртқа ерсі емес. Тызылдап бар-жоғын сыртқа шығарғанымен қайтуы тез. Оны жұмыс мүддесі үшін істейді. Қазір бұлт болып түнереді де, соңынан жаймашуақ ашылады.

— Ал апшымызды қуырды дей бер. Титтей бөгеліс болса, бригадир келе жатқанда колхозшылар осылай ығады. Бірақ мұқтажсың ба, зәрусің бе бір қажетке, астындағы атын түсіп беруге бар. Жалпы ол жұрт көңілін таба біледі.

Яков Степанович Нагибин. Шіркіннің мінезінің ауыры - ай. Елдің шетін сел әкетіп бара жатыр десе де былқ етпейді. Өткен жылы мал қыстаудан ойсырап қалуды әлде осы мінезінен тапты ма екен? Жөн терісін тіліп алсаң да, мыңқ етпестің өзі.

— Басқарма алдында мәселе қойып көрсе. Қызу қанды, жалыны сөнбес жастар бар емес пе?

Алайда, Татьяна Васильевнаның баяғыда осындай бір мұз адамнан қателескені бар еді. Сырты жарылмас сең секілді көрінгенімен, іші сөнуі жоқ шок тәрізді болып еді соңында. Дәл солай боп жүрмесе. Тегі адамнан мін табу, оны кінәраттау оңай ғой. Бірақ оның ішінен асыл сыр табу қиын емес пе. Мұның ішінде де сондай сыр жатпасын кім білсін.

Ремизов Степан Андреевич. Оның сыры өзіне мәлім. Жаналық десе жаны құмар, намысына тисең ұйықтамасы бар. Бас ал десең, шаш алатында емес. Ұш десең домалай жөнелетін қаңбақтығы да жоқ. Байымы, жөн білері, керек болса өз айтқанын қайтпас қасармасыны бар. Бірақ оны қиынсыз жасамайды. Өзінен кейінгі Успенскідегі жұрттың сыйлайтыны осы еді.

Феодор Иванович Козлов туралы Татьяна Васильеваның көңілінде күдік жоқты. 12 жылдан бері тапжылмай осы қызметінде келеді. Еңкейген кәрі, еңбектеген бала ол жөнінде бөтен сөз айтып көрген емес-ті. Бір кезде басқа бригадаға ауыстырмақ болғанда жұрты жібермей қойыпты дегенді естігені және бар. Өзімен бірге шаруашылықты аралап бірнеше күн жүрді. Әр қиықты тігісін білдірмей қондыратын ісмер секілді барлық ісі орын - орнында. Мұнын көзінен таса қалатын ақау - кемшілік те жоқ сияқты.

Бригадирлер жөніндегі тұжырым партия ұйымының жаңа секретарын едәуір белге көтерді. Күдігі бір-ақ адам. Оның өзі де толық тоқтам емес. Тағы да мән-жайын зейін қойып зерттей түспек.

...Сенбі күні. Көктем егісінің қызу жүріп жатқан шағы еді. Күн кешкіріп қалған. Ойында ешнәрсе жоқ, жұмыс басында болып, колхоз кеңсесіне кіріп шыққан соң үйіне дамылдап алуға келе жатқан-ды. Колхоз дүкенінің маңы ығы-жығы. Бірінің бірі мойынынан құшақтап, сендей соғылысып жүрген бірнеше адамды көрді. Құс фермасының бастығы Прокофий Иванович Дочупайлов төрт тағандап қалыпты, Николай Лугинин деген жас жігіттің де бөркі шалқасынан.

— Тать...яна Василь... евна, бізбен бірге жүз грамм.

Осы сөзді айтып ол көлденеңдей берді. Қасындағылардың бәрі де ылғып қалған. Шамасы мына Лугинин таң атқалы егін басына бармаған ғой. Ішкеніне едәуір уақыт болған сияқты. Көз тастап көріп еді, дәл осы сәтте сөзін тыңдар ешкім жоқ секілді. Теңіз мұнда тұрғандардың бәрінің тобығынан.

Дүкен іргесінде клуб тұр. Оның есігінде үлкен қара құлып. Үйге келіп, тамаққа отырған соң да не ішіп, не жеп қойғанын білген жоқ. «Клуб, оның жанында мастар, а!» деген ой басында үйіріліп тұрды да қойды.

Ауыл ортасында ылғып жүру шам емес. Қасынан өтіп жатқан бала-шаға, әйелдердің әжуа сөзі ешкімнің құлағына кірмейтін сияқты. Яғни бұл үйреншікті болған. Бойды жайлаған дерт. Секретарь болдың, партия өкілісің, айналаңда қаптап мастар жүр, бұл қалай.

Партия бюросының кезекті мәжілісіне Лугинин мен Дочупайловтың мәселесі қойылғанда иығын қаққан адамдар да кездесті.

— Қай ауылда, қай колхозда арақ ішілмейді. Қызу науқан кезінде осындай мәселемен уақыт алдырып қайтеміз?

Бұл мәжіліске колхоздың барлық активі шақырылғанды.

— Прокофий Ивановичтің ежелгі әдеті емес пе. Талқыламақ түгіл жөн терісін сыпырып алсаң да оның ойына ешнәрсе кіріп шықпайды.

Татьяна Васильевна бірдеңе айтқысы кеп, айтқысы кеп тығылып әрең отырды. Бірақ жұрт сыңайын байқайыншы деген ой бөгей берді.

Біздің парторг жұмысын арақ ішушілерді тыюдан бастаған екен. Өзі әйел болған соң, арақ ішудің қадірін білмеген ғой, — деп күңк етті Николай Лугинин. Қанша шыдамды болғысы келгенімен Татьяна Васильевна бұдан әрі төзе алмады.

— Сенің әйел қадірін білгенін күнде үйіңе барып келіншегіңді сабағаның ба? Даусы қатқыл, әрі ашына шықты. Мұны қайдан біліп қойған деп күдіктенгендей Николай Лугинин секретарға бажырая қалды. Васильевна да одан көз алмады. Ыз еткен шыбын даусы естілгендей, жұрт тына қалды.

Партия ұйымының секретары коммунистердің алдына барлық сырды жайып салды. Үш адамнан комиссия құрып Николайдың үйіне жібергенін, оның әйелінің айтқан арызын баяндады.

— Сіздер ойламаңыздар, Николай дүкеннен тойып шығып, үйіне барып тыныш жата қалады деп. Ол кешіккен күні бүкіл семьясы зәре - зап боп отыратын көрінеді. Жас басынан мұны не әкетіп барады. Арақ ішу тек Николайдың басында емес, осындағы талай активтің басында бар. Біздер, коммунистер ең алдымен осыған қарсы күресуіміз керек.

Бюро мүшелері бірінен соң бірі шығып сөйледі.

— Ішсек өз арағымызды іштік, жұрттың қалтасына түскеніміз жоқ, — Лугинин мен Дочупайловтың бұл сөздері келе-келе келекеге айналды. Барған сайын мойындары ішіне тығылып, жұрт талқысынан жаншылғандай бұға берді. Бұл кейіптен Татьяна Васильевна сын семсерінің өткір уытын көргендей еді. Алғашқыдай емес, жиналыс ақыры көп ақылының, көп айбынының шымыр шоқпарына айналғандай болды. Талқылаудағы екеудің партия қатарында қалу қалмасын сөз қылған жандар да табылды. Бірақ ...

— Бұларды әлі де сынап көрейік, — деген сөз селт еткізді жұртты. Мәселені талқылау қатаң басталса да, бұл ұсынысты жасаған да Татьяна Васильевнаның өзі еді.

Лугинин мен Дочупайловтың жүзінде тандану бар. «Мына секретарьдың аяқ алысы қалай? Талқылап отырып бізді есіркеуіне жөн болсын» деген жазу оқылғандай олардың жүзінен. Бұл ұсынысты жасарын жасаса да, агат кеткем жоқ па деген күдік секретарьдың өз ойында да қалды.

Осы күдік оны көпке дейін толғандырды.

2. Нық қадам

Осы бір былғарымен тысталған қалың қара дәптерді аудан орталығына барған бір сапарында сатып алған еді. Содан чемодан түбінде жататын. Бүгін көп қағазды ақтарып отырған кезде қолына түсе қалды. Еш жеріне сыя тимеген. Әдейі арнап бірнәрсе жазайын деген де жоқ-ты. Колхоз көрсеткіштері түсірілген шағын блокноты төрт тағандап қалыпты, Николай Лугинин деген жас жігіттің де бөркі шалқасынан.

— Тать...яна Василь... евна, бізбен бірге жүз грамм.

Осы сөзді айтып ол көлденеңдей берді. Қасындағылардың бәрі де ылғып қалған. Шамасы мына Лугинин таң атқалы егін басына бармаған ғой. Ішкеніне едәуір уақыт болған сияқты. Көз тастап көріп еді, дәл осы сәтте сөзін тыңдар ешкім жоқ секілді. Теңіз мұнда тұрғандардың бәрінің тобығынан.

Дүкен іргесінде клуб тұр. Оның есігінде үлкен қара құлып. Үйге келіп, тамаққа отырған соң да не ішіп, не жеп қойғанын білген жоқ. «Клуб, оның жанында мастар, а!» деген ой басында үйіріліп тұрды да қойды.

Ауыл ортасында ылғып жүру шам емес. Қасынан өтіп жатқан бала-шаға, әйелдердің әжуа сөзі ешкімнің құлағына кірмейтін сияқты. Яғни бұл үйреншікті болған. Бойды жайлаған дерт. Секретарь болдың, партия өкілісің, айналаңда қаптап мастар жүр, бұл қалай.

Партия бюросының кезекті мәжілісіне Лугинин мен Дочупайловтың мәселесі қойылғанда иығын қаққан адамдар да кездесті.

— Қай ауылда, қай колхозда арақ ішілмейді. Қызу науқан кезінде осындай мәселемен уақыт алдырып қайтеміз?

Бұл мәжіліске колхоздың барлық активі шақырылғанды.

— Прокофий Ивановичтің ежелгі әдеті емес пе. Талқыламақ түгіл жөн терісін сыпырып алсаң да оның ойына ешнәрсе кіріп шықпайды.

Татьяна Васильевна бірдеңе айтқысы кеп, айтқысы кеп тығылып әрең отырды. Бірақ жұрт сыңайын байқайыншы деген ой бөгей берді.

Біздің парторг жұмысын арақ ішушілерді тыюдан бастаған екен. Өзі әйел болған соң, арақ ішудің қадірін білмеген ғой, — деп күңк етті Николай Лугинин. Қанша шыдамды болғысы келгенімен Татьяна Васильевна бұдан әрі төзе алмады.

— Сенің әйел қадірін білгенің күнде үйіңе барып келіншегіңді сабағаның ба? Даусы қатқыл, әрі ашына шықты. Мұны қайдан біліп қойған деп күдіктенгендей Николай Лугинин секретарға бажырая қалды. Васильевна да одан көз алмады. Ыз еткен шыбын даусы естілгендей, жұрт тына қалды.

Партия ұйымының секретар коммунистердің алдына барлық сырды жайып салды. Үш адамнан комиссия құрып Николайдың үйіне жібергенін, оның әйелінің айтқан арызын баяндады.

— Сіздер ойламаңыздар, Николай дүкеннен тойып шығып, үйіне барып тыныш жата қалады деп. Ол кешіккен күні бүкіл семьясы зәре - зап боп отыратын көрінеді. Жас басынан мұны не әкетіп барады. Арақ ішу тек Николайдың басында емес, осындағы талай активтің басында бар. Біздер, коммунистер ең алдымен осыған қарсы күресуіміз керек.

Бюро мүшелері бірінен соң бірі шығып сөйледі.

— Ішсек өз арағымызды іштік, жұрттың қалтасына түскеніміз жоқ, — Лугинин мен Дочупайловтың бұл сөздері келе-келе келекеге айналды. Барған сайын мойындары ішіне тығылып, жұрт талқысынан жаншылғандай бұға берді. Бұл кейіптен Татьяна Васильевна сын семсерінің өткір уытын көргендей еді. Алғашқыдай емес, жиналыс ақыры көп ақылының, көп айбынының шымыр шоқпарына айналғандай болды. Талқылаудағы екеудің партия қатарында қалу қалмасын сез қылған жандар да табылды. Бірақ ...

— Бұларды әлі де сынап көрейік, — деген сөз селт еткізді жұртты. Мәселені талқылау қатаң басталса да, бұл ұсынысты жасаған да Татьяна Васильевнаның өзі еді.

Лугинин мен Дочупайловтың жүзінде тандану бар. «Мына секретарьдың аяқ алысы қалай? Талқылап отырып бізді есіркеуіне жөн болсын» деген жазу оқылғандай олардың жүзінен. Бұл ұсынысты жасарын жасаса да, агат кеткем жоқ па деген күдік секретарьдың өз ойында да қалды.

Осы күдік оны көпке дейін толғандырды.

2. Нық қадам

Осы бір былғарымен тысталған қалың қара дәптерді аудан орталығына барған бір сапарында сатып алған еді. Содан чемодан түбінде жататын. Бүгін көп қағазды ақтарып отырған кезде қолына түсе қалды. Еш жеріне сыя тимеген. Әдейі арнап бірнәрсе жазайын деген де жоқ-ты. Колхоз көрсеткіштері түсірілген шағын блокноты болушы еді. Осы жәйттер көзіне түскен соң Татьяна Васильевнаның ойына бір оқыс ой орала кетті.

...Лугинин мен Дочупайловтың оқиғасы. Немен тынар екен? Кім боп шығар екен шіркіндер. Жас қой, жас қой Лугинин, түзелер... Ал қартайған шағында мына Прокофий Ивановичке не жоқ. Сенуге болмас, ферманы оның қолынан алу керек...

Осы бір жайсыз оқиғадан неге бастадым, жақсы істен бастасам не етті, — деп көңіліне секем алды Татьяна Васильевна. — ешнәрсе етпес, алдымен жаманды түзейік. Жаманды түзетуден - ақ басталсын деп дәптерді жауып қойды.

Апырай, тағы да көңілге дік дүниені жаздым - ау. №4 ферманың меңгерушісі орнында емес. Бюро мүшелерімен ақылдасу керек. Семен Семеновичтің пікірі қандай екен. Малдың өнімі нашар. Өз ойым Иван Иванович Наливайконы ұсыну.

Наливайконың кандидатурасын қорғау басқарма мәжілісінде Татьяна Васильевнаға оңайға соққан жоқ.

— Коммунист - ақ болсын. Бірақ бар болғаны ұста дүкеніндегі балғашы ғана ғой. Малдың жайын ол қайдан біледі.

Бұл сауалдардың бәрінің орны бар. Шынында осы уақытқа дейін ұста дүкенінде неге жүрген? Мүмкін менің пікірім қате шығар. Адам сыры бәрі көрініп тұратын айна емес қой. Ұңғылы - шұңғылы, жықпыл - жырасы көп. Жоқ... Оның бойында бір от бар. Соны тұтату керек. Партия жиналысында сөйлегенде қандай жақсы ұсыныстар жасайды. Ойланбайтын адам ұсыныс жасай алмақ па. Ұсыныс жасау оңай дейік, бірақ ол сол ұсыныстарды жүзеге асырудың нақты жолдарын да айтады ғой. Яғни әмсе толғанып жүреді. Менің байқауымша ол ұста дүкенінің төрт қабырғасымен шектеліп қалған жан емес. Сол дүкеннің екі аттам табалдырығының өзінен - ақ колхоз өмірінің алуан жайларын байқап отыратын сияқты. Ең бастысы — жаны ауырады.

Жиналыста бұл ойларының бәрін бірдей тәптіштеп жеткізе алған жоқ. Бірақ әйтеуір Наливайконың өзі де барғысы келмей, көп сылтауратты. Мүмкін ол әдейі істеп, өзін жаман жағынан көрсетуге тырысқан болар.

— Татьяна Васильевна, сіз мені көп зорлап жібердіңіз ғой. Ферманы меңгеру қолымнан келе ме?

— Істе, бейіліңді сап істе. Өмір көрсетеді.

Жаңа меңгерушіміз шақылдап келді. Бұрынғымызға не десек те айтқанымызды істетуші едік. Мынауың қиқайып болмайды екен, — деген әңгімелер де секретарьдың құлағына тиді. Бірақ «шақылдап» деген сөздің артық екенін Татьяна Васильевна білген-ді. Иван Иванович орынсыз шақылдамайды.

— Ферманың төңірегін таза ұста дейді, іргеде жүгері егеміз дегенді шығарды. Мұндайды бұрын кім көрген. Бір жерден кітаптан оқығаны болу керек. Соны бізде де қолданбақ.

Сауыншылардың үйреніспегендіктен, бұрын мұндай іспен айналыспағандықтан айтқан сөзі еді бұл. Партия ұйымы, колхоз басқармасы барынша жаңа ферма меңгерушісін қолдауға тырысты. «Батыл қимылда, бар тілегіңді қабылдайық, біздің қоятын шарт тек ферманы ілгері шығар» дейді олар.

...Басталғанына көп болмаған қалың дәптердің едәуір беттері аударылып қалыпты. Қағаз бетіне бүгінгі түсіріп отырғаны жақсы жазу. Ферманың алты айлық қорытындысына алға шыққандағы жөніндегі қуанышты деректер. Наливайконың фермасы. Астын бадырайтып тұрып сызып қойды. Жоқ... ол колхоздың фермасы. Көңілінде колхоздың тағы бір игі қадамы деген ой тұрды. Сенім, адамды білу, адамның орнын табу. Бұл сөздердің ұғымын таратып жазуға Татьяна Васильевнаның, әрине, уақыты жоқ. Бірақ қалың дәптерді ашып, асығыстау жазылған осы бір сөздерді оқығанда ойы тағы да алысқа кетті. Әттең, бар адамның сырын білу киын. Әр адамның бойында - ақ томға сыймас сырлар бар ғой. Соны тереңнен сүзе білуге не жетсін. Жоқ қой ондай қабілет менде...

Семен Семенович Поддубныйды «қаржы бөлсеңіз» деген сөз біраз қиындады. Қай председательдің болса да қаржыға келгенде қытымырлау келетін әдеті емес пе. Бірақ оны Татьяна Васильевна көндірді.

— Клубты жөндейік. Төңірегіне ағаш отырғызайық. Жұрт ойнасын, күлсін, көңілді жер болсын. Ауданға барып бір суретшімен келісіп келдім, бар әшекейін жасап беретін болды. Комсомол ұйымының секретары ғой, Галкинді саламыз бұған.

Көп жылдан бергі қараусыз қалған ескі клуб жөніндегі әңгіме осылай болды. Оның төңірегінде колхоз паркі болады деген ой үш ұйықтап тұрса ешкімнің ойына кіріп шықпайтынды. Міне осы бір көктемде отырғызылған мынау талшыбықтар соңыра бойлап өсер зәулім теректердің негізі секілді. Арнаулы бригада, арнаулы адам бөлінген жоқ. Осыны колхоз жастары қарбалас кездің өзінде-ақ жұмыстан кейін жиналып отырғызды. Арасынан жүргізілген жіңішке атыздарда сылдырап ағып жатқан су. Жас шыбықтың жапырағы балғын күйінде дір-дір етеді. Жақындағанды үркітіп тұратын тозығы жеткен үлкен қара есіктің орнына жалтылдаған жаңа есік орнады. Терезелері күңгірт тартып, ішінде ешбір тіршіліктің ізі жоқ, мұңайғандай болып тұратын үйде енді әр кеш сайын жарқырап шам жанады, сауыққой жастардың көңілді үні естіледі. Кешегі ел талқысында жүрген Николай Лугинин де бүгін осында келіпті. Оның келіншегінің де жүзі жайдары. Қасында, қолтығынан ұстаған. Бұрын мұндай сәтте Николайды ол қандай күйде көруші еді.

Сыртқа білінбес сыры бар қалың дәптерге жазылған жоспарлар осы клубта жүзеге асып жатты. «Маскүнемдердің зияны» — лектор ауданнан, Зайцева. «Совет жастарының моральдық бейнесі» — ұйымдастыратын колхоздың лекторлар тобы. «Өз мамандығыңды сүйе білу — шеберлікке жетудің кепілі» — лектор Горбачев.

— Бұл лекцияларға үгітшілердің бәрі де қатыстырылды. Олар әркімнің жан жүйесін қозғайтын әңгімелерге де үйренсін. Үгітші — цифр хабаршысы емес, адам тәрбиешісі. Бұл лекцияларды тыңдау оларға да пайдалы.

— Зайцеваның лекциясы өте қызықты өтті. Аудандық лекторлармен алдын-ала әңгімелесуімнің, колхоз өмірінен фактілер беруімнің пайдасы болды-ау деймін. Мұным жаманды жария ету, өзімді өзім әшкерелеу емес, өз дертімді өз дәріммен емдеу деп білемін.

— Клубқа жастардың ықыласы артып келеді. Сонау қашық фермалардан қыздар да келеді. Жақсы, бұл әрине жақсы. Әттең бір мін бар. Орталықта — әлі клуб, бригадаларда — бұл атымен жоқ. Осының өзі шалғай мекендегі жұрттың көңіліне қаяу келтірмес пе екен? Бәріне шама келмес. Алдымен Успенскідегі 150 орындық клубты салып бітірсек. Ал орталыққа, шіркін, мәдениет сарайын салса... Армандаған қандай жақсы.

Мұндай жазулардың көбейе бергені Татьяна Васильеваның өзіне белгісіз еді. Өйткені ол әрбір болған оқиғаны сол мезетінде қысқа ғана түртіп отырды.

Партия ұйымы секретарының N«3 фермаға экскурсия жасайық деген ұсынысына колхоз басқармасы председателінің орынбасары Владимер Галкин де қуанып кетті. Өйткені бұл малға тікелей жауап беретіннің өзі.

— Сонда қалай етеміз, Татьяна Васильевна, ферма сауыншыларын түгел әкелеміз бе?

— Басы Иван Иванович Наливайконың өзін ертіп, түгел әкелу керек, көрсін. Ол жас меңгеруші ғой. №3 фермада бұзауларды күту, малды азықтандыру өте жақсы. Ал №4 ферма бұған әлі бастыға алмай жатыр. Сауыншылар өзді-өзі боп сөйлессін.

Владимир Константинович фермалардың бір-біріне жасаған экскурсиясының сәтті шыққанын жайлаудағы сауыншылар күнінде мақтан ете айтты. Бұдан былай тәжірибе алмасуды әдетке айналдырып тұру керек деп түйді ол.

— Оны мына мақалаңда да айтыпсың ғой, — деп әзілдеді Татьяна Васильевна, сауыншылар күніне арналып шығарылған колхоздың көп тиражды газетін көрсетіп . — Бұл газетті шығару оңайға түспеген еді. Аудандық типографиямен келісіп, «сауыншылар күнін өткіземіз» дегенді бетке ұстап, әрең қол жеткізген-ді. Жаңалық... Өздеріне әдейі арналып шығарылған газеттің әрбір жолына жас қыздар жабырласа үңілісіп қалыпты.

— Зоя, сені мақтапты.

— Пәле... Менің «Былинам» жөнінде де жазылыпты.

— Е, дұрыс. Ол сенің ең сүтті сиырың емес пе.

— Варвара Васильевна не деді екен? Соны оқиық.

Қазақ ССР Жоғары Советінің депутаты, облыстағы атақты сауыншыларының бірі — Мирошниковның өз тәжірибесі жөніндегі мақаланы секретарь қыздарға дауыстап оқып берді.

...Татьяна Васильевнаны іздеп Фаина Рукинаның шапқылағанына бірнеше сағат. Герасимовкадан Успенскийге, одан шошқа фермасына, одан лагерьдегі сиыр фермасына кетті деді. Күні бойы таба алмай ақыры кешке колхоз кеңсесінен күтті.

— Татьяна Васильевна, біздің фермаға келмесеңіз болмайды. Қыздар шатақ шығарып жатыр. Сіздің өзіңіз келіп сөйлессін дейді. Комсомол ұйымы секретарының да келуін талап етеді.

— Жақсы. Ертең барайық. Шатақ дейтіндей не боп қапты.

— Оны өзіңіз барғаннан кейін білесіз. Мен бұл жерде айтсам қыздар сіздің аузыңызды алдын-ала алып қойыпты деп күдіктенеді. Өзіңіз көріңіз. Бойшаң келген ашаң жүзді аққұба қыздың жүзінде әлде нендей толқу бар. Татьяна Васильевнаның оны жақсы көретіні де осы шын ақ пейілі еді.

Былтыр сауыншылықтан бірден ферма меңгерушілігіне көтергенде осы ақпейілділігі өзіне көп көмектесер деп түйген еді секретарь. Сонысы үшін сауыншылар да жақсы көретін. Ақ жарқын, ақпейілді адам тыңдағыш та, тыңдатқыш та келеді. Бұл күнгі істің бар сыры адамды ұға білуде.

— Сол жаңа меңгеруші жас қызға бүгін не боп қалды екен. Не қылған шатақ? Фаина өз әлінен аспаса жұртқа жүгіре бермеуші еді ғой. Сірә, шамасы келмей қалған - ау.

— Барайық, ертеңнен қалмайық, — деп қайта-қайта айта бергені де сондықтан еді.

Бұл оқиғаның сыры да қалың дәптерге түспесіне кім кепіл.

3. Кісілігіне не жетсін

Екі салт аттының ауылдан шыққанына едәуір уақыт болды. Күн де еңкейіп қалған. Міне енді тағы бір белеңнен өтіп жазық алаңқайға шықты. Осы арадан қарағанда төңіректің әсемі - ай шіркін. Бала жасынан көзі үйреншікті болса да бұл өңір көңілге күнде жаңарғандай, жалықтырмай қызықтыра береді. Шығыстан көрінген сонау қызыл қия тастар Тікше тауының бөктері. Оңтүстігін ала көз ұшында көгілдір тартып Сарымсақты жатыр. Сол Сарымсақтыға дейін созылған мынау жазық, жер көгінен төселген кілемдей. Ол кілемнің әр жерінде әсем оюлары да бар.

Қос атты жүріп келе жатқан жол тау биігін қиялай тартады. Алыстан қарағанда әлгі айтқан кілеміміздің жиектемесі секілді. Міне, мана шыққан Герасимовқа поселкесі тура табанның астында. Тау биігінен поселкеге үңіле қарайсыз. Үйлері сіріңкенің қорабындай тақталанып көрініп тұр. Әншейінде еленбейтін шағым Тентек өзені осы шатқалды жарып өтеді. Әккі болған аттар қылта қиядан аман өткен соң, шөбі шүйгін жайдақта еркіндей жүрді.

Фермалар қол созым жерде. Үшеуі үш отау секілді, үш жотаның басында отыр екен. Аралары жап-жақын. Бұл № 1, 3,4 фермалары. Колхоз лагерлік әдіспен бағу мақсатында бұл фермаларды осы Қарғалыға шығарғанды. №1 ферма етекте қалған. Ондағы сиырларға қосымша көк шөп беріледі. Ал мына ферманың сиырлары күні түні тек жайылымда. Қайсысы тиімді қайсысы экономикалық жағынан пайдалы болар екен? Міне колхоздың бұлай орналастыруында осындай есеп бар-ды. Қай әдіс арзан, әрі мол сүт бермек.

— Фаинаның кешегі алқынып жүргенінің төркіні неде екенін білесің бе, Володя. Өзінен көп кіші болған соң Галкинді Татьяна Васильевна осылай атай беретін.

— Демалыс күнін белгілеу жөнінде қыңқылдап жүретін еді. Соны ақыры ұшықтырып алды - ау деймін.

Татьяна Васильевнада үн жоқ. Екі атты фермалардың шетіне де ілігіп қалды. Ақ халат киген өңшең жас қыз көк майса үстіндегі көбелек секілді. Шелектерін білектеріне қыстырып, жамырай сиырларға қарай кетіп бара жатыр. Кешкі сауын мезгілі келсе керек.

— Айтам ғой ауылдан келгендер жанап өте шығады. №2 фермаға барады. Өтіп бара жатқандарды қалжыңы аралас уытты сөзімен біреу осылай шағып алды.

— Ай, Надя - ай, осы сенің тілің мірдің оғындай тегі. Амандасайық та, алдымен, халін қалай өзіңнің. Мына №2 фермада шатақ шығыпты. Сосын алдымен соған бұрылып бара жатырмыз.

Бұл сөздерді ентелей басып арбаға сүт құйылған бидондарды тиеп жүрген Надежда Юшкинаға Владимир бұрылып келіп айтты.

— Е, не боп қалыпты. Коммунизмдегіше еңбек ететін фермадан да шатақ шыға ма екен. Бастықтардың да жиі баратыны сол ферма. Қалай шықты ол шатақ.

— Жарайды, жарайды енді. Сен тілінді көп беземе, кейін естірсің.

Шынында да Владимирдің болжамы дұрыс болып шықты.

Колхоздан жырақ, тау басында жатырмыз. Тіккеніміз шатыр. Бір қабат киімімізбен ғана келгенбіз. Жуатын кір - көң болады. Қартайып отырғанымыз жоқ, біздің де ойын-сауық, кино көргіміз келеді, бір күнде демалыс жасайық десек, мына Фаина болмайды. «Мен колхоз фермасында тоғыз жыл істедім. Фермада демалыс күннің болғанын көргенім жоқ. Бұл қала емес. Әрі қазір сүтті мол алудың қызу кезеңі. Ондай әңгімені қойындар» деп болмайды.

— Шынында да қазір демалысты ойлайтын уақыт па? Қыздардікі әншейін еріккендік, — деп Фаина әңгімеге қызу араласты.

Бұл сөзді Татьяна Васильевна зілді айтты.

— Фаина, сен аптықпай тұра тұр!

— Демалыс күнін белгілейік десек, меңгерушіміз біз коммунизмдегіше еңбек етеміз деп болмайды. Коммунизмдегіше еңбек ететін адам демалмай ма, тынықпай ма, ұйықтамай ма, бой түзеп жүрмейді ме екен?

— Сенің бой түзегің келеді, сүтті қайтесің?

Бұл сөзді айтқан осындағылардың ішіндегі ең ересегі Нина Назаренко еді. Ол қыздардың Фаинамен құрбысындай сөйлескісі келетінін жақтырмаушы еді. Соларға қыр көрсетіп пе, әйтеуір үлкендігіне қарамастан Фаинамен «сіз» деп сөйлесетін. Мына арада да қыздар Фаинаны жалғызсыратқандай болған соң жақтап кетті.

Ал сонда өз ойларын қандай, қыздар? Қалай демалғыларың келеді?

— Қаладағы жұрт қалай демалады, солай.

— Сендердің талаптарын орынды. Демалу керек. Бірақ қалай демалу керек. Шаршамаңдар, кірлемеңдер, демалыңдар, бірақ сүт те кемімесін.

— Коммунизмдегіше еңбек ететіндер де — адам. Ол шаршайды, ол қуанады, ол күледі, ол ренжиді. Оның да екі қол, екі аяғы бар. Ерекше темірден жасалған адам емес қой олар. Мұны сен ескеруің керек Фаина, — Татьяна Васильевна оған күлімсірей қарады. — Төпей берсең қыздар бір айға, екі айға шыдар. Сосын... Артын ойлау керек, артын.

— Шынында бізде артық кету бар. Біреуді озат десек, соны қолпаштап басқаны қымтып кетеміз. Бар көмек жәрдемді соған үйіп төгеміз. Жаңа жолда бізді Юшкина орынды сынады. Көрдіңіз бе, қатардағы адамға қандай айқын. Олардың қасынан бұрылмай өтіп бара жатқанымыз да көңілдеріне келді. Рас, бүгінгі ұранға сәйкес сендер коммунистік ферма атану үшін күресім жатырсыңдар. Көрсеткіштерің де жаман емес. Бірақ осы ұранымыз құр жалаң айқайға айналып кетпесе... Татьяна Васильевна өзін іштей мүжіп жүретін бір ойларды айтып қалғысы келді де, күмілжіп барып тоқтады.

— Меніңше, бұл фермаға ғана емес, барлық фермаға да демалыс күні жөнінде ойластырсақ.

— Маған келіп жүрген бір ой бар еді, — деді Владимир Галкин. Бүкіл сауыншыларға бірақ - ақ күнде демал дей алмаймыз. Онымыз қате болады. Былай етсек қайтер еді: «Мысалы, Фаинаның фермасында 7 сауыншы бар. Бүгін бір сауыншы демалсын, сол күні оның қарамағындағы сиырлар басқаларға бір - екіден бөлінсе. Келесі күні кезек екіншіге келеді. Оның сиырлары да солай бөлінеді. Сонда бір аптада демалыс бір айналып келіп отырады. Әрі жұрттың бәріне бірдей болады. Қыздар демалып та үлгереді, сиырлардың сүті де кемімейді меніңше».

Бұл ұсыныс жұрттың бәрінің көкейіне қона кетті.

— Солай етейік, мен ертең тізімін жасайын, қыздар сендер кешіріңдер. Айттым ғой, Татьяна Васильевна мен Володя келсе бірге жол тауып береді деп. — Көптен осы мәселе жөнінде тұйыққа тіреген Фаина Рукинаның қуанышы осы сәтте қос жанарынан айқын көрініп тұрды.

...Ұзын бойлы, ашаңдау келген жас жігіт Чернов Александр бірінен соң бірі келген қыздардың сүтін өлшеп үлгере алмай жатыр.

— Саша, деймін, сен бүгін неғып шабандап кеткенсің. Алсаңшы тездеп.

Бұл кезде Татьяна Васильевна мен Владимир Константинович қалған екі ферманы аралап, қыздармен шүйіркелесіп, біраз жүрген еді. Бір кезде №4 фермаға сауыншылардың барлығы жиналсын деген хабар келді. Бұл ферма манағы өкпе айтқан Юшкина істейтін ферма.

— Ал Владимир бастай бер, — деді де Татьяна Васильевна Галкинге ым қақты.

— Қыздар, өте бір жақсы хабар бар.

Жиналған жұрт елең ете қалды. Олардың барлығы Владимирдің аузына қарап қалыпты. «Не айтар екен,не қылған жаңалық» деп тағатсыз күткендей.

— Біздің колхоз басқармасының, партия ұйымының атына Виктор Заднев әскери қызмет атқарып жүрген бөлімнен хат келді. Виктор Задневтей азаматты тәрбиелегендеріңіз үшін рахмет. Ол Отан алдындағы өзінің әскери қызметін тамаша атқарып жүр. Виктордың сүйген жары Зояға да бізден сәлем депті.

Осы кезде оңашалау отырған ақсары келіншек қызарып кетті. Төмен қарап жымың-жымың етеді.

— Зоя, не ғып шыдап отырсың, биле, биле, — деп қыздар қолпаштай жөнелді. Жауынгерлердің сәлемі тек Зояның емес, осындағы сауыншылардың бәрінде тебіренткендей. Көңілді күлкі, жарасты әзіл көк майсалы Қарғалы жайлауының пұшпақ -пұшпағына кетіп жатты. Жанға жайлы самал жел қыздар алғысын, қыздар ниетін Викторға алып ұшқандай, қоңырлай соғып, шөбі шүйгін осы бір көк жонды сыпайы ғана тербейді.

— Қыздар, Виктордың бөлімшесіне біз де өз табысымызды айтып хат жазып жіберейік.

...Татьяна Васильевна колхоз орталығына қайта оралғанда түн ортасынан ауған шақ еді. Манағы көп қуанышының ізін суытпай Виктордың бөлімшесіне хат жазып тастауды ойлады...

«Құрметті жауынгерлер, біздің сүйікті жерлесіміз Виктор Задневтің достары мен жолдастары! Сіздерге Алматы облысы Андреев ауданы Ватутин атындағы колхоздың еңбеккерлерінен жалынды сәлем. Барлық совет халқы секілді әр жылды абыройлы ету жолында күресудеміз. Бес мың гектарға жуық жерге егін егеміз. Одан мол өнім алу — басты мақсат. Виктор секілді қайратты тракторшылар, алтын дәнді ақтарған комбайншыларымыз қазір осы күрестің қызу шағында. Қой өсіру жөніндегі міндеттемені абыройлы орындағанымыз үшін аудандық партия комитеті мен Совет атқару комитетінін ауыспалы Қызыл туын қолда бекем ұстап отырмыз. Келер қысқа қоректі жем-шөп әзірлеудің барысы да жаман емес. Жақында орындаймыз.

Виктордың жұбайы Зоя Зуеваның құрбылары да абыройсыз емес. Әр сиырдан алған сүт ай сайын өсіп келеді. Қыздардың бәрі биыл кешкі оқуға тартылмақ.

Құрметті жауынгерлер, біздің бұл хатымыз өздеріңізге деген сағынышты қоса жеткізеді деп білемін. Виктор жөніндегі алғыстарыңызды үш ферманың қыз-келіншектерін жинап оқып бердік. Олардың қуанғанын көрсеңіздер. Өйткені Виктор бір семьяның ғана емес, бүкіл колхоздың ұлы ғой. Білсін бәрі де дегеніміз. Сіздер де әрдайым абыройлы болыңыздар».

***

Яков Степанович Нагибин бүгін көңілді екен.

— Татьяна Васильевна, бізге тағы ұрсайын деп келдіңіз бе? Бүгін ұрыспайтын шығарсыз. Жем-шөп дайындаудың жоспарын бригада бойынша біліп отырмыз. Сіздің анадағы «ұят бұларың, ұят! Қатарларыңнан қалып не болды» деген сөзіңіз жанымызға қатты батты.

Жиналған пішеншілер де партия ұйымының секретарынан мақтау күтіп шетінен күлім қақты.

— Жақсыны жақсы деу керек. Ұрыса беру бізге де мақсат емес. Бәрі өз қамымыз, жолдастар. Яков Степанович көп еңбегі сіңді осы жазда. Рахмет!

...Үйреншікті қалың дәптердің тағы бір беті ашылды. «Кешегі күдіктенген Нагибинге — бүгін үлкен рахмет. Агрегаттарға ең сенімді деген адамдарды қойдым дейді. Өткен жылғы кесапат агрегатты көрінгеннің қолына тапсыруда еді. Биыл өйткен жоқпын. Чермисов Понталей сияқты сұңқарларым аман болсын. Яков Степанович озаттарын сұңқарларым дейді. Иә, сұңқарларына сүйенсе, оның шығар қиясы да биік бола бермек. Сондай сұңқарлар бүкіл колхозда көбейе берсін...

...Балалар яслиінде бүгін даң-дұң. Әсіресе, Александра Першинаның даусы өктем шығады. Екі қолын бүйіріне таянып, еліре ұрсып тұр екен. Қасындағы қазанға қарар емес.

— Шура, неге күйзелдің сонша?

— Күйзелмек түгіл, күйрейтін уақытым жетті. Ертеден қара кешке дейін жападан жалғыз құтырдың әбден. Бақпаймын мына балаларыңды. Шашым агарды.

Першинаның мінезі Татьяна Васильевнаға белгілі. Көк дауыл болып соғып тұрғанда оған қарсы сөз айтудың қажеті жоқ. Айтсаң болды, өртті өршіктіріп алғаның. Басуы қиынға түседі. Біраз ішіндегі құсасын ақтарып алған соң, сабасына түсетін өзінің әдеті. Осыны ескерді де.

— Жүр ішке кірейік, ақылдасайық, — деп қолтығынан алды.

Шынында оның ашынатын жөні бар екен. Қырық балаға бөлінген төрт тәрбиешінің үшеуі кетіп қапты. Жалғыз қалған Любовь Степановна Бондаренко. Ол ана балаға бір жүгіріп есі кеткен. Любаға көмектесейін десе, әзірлеп жатқан ас қалып барады. Шура ашуланбай енді қайтсын. Секретарьдың келе жатқанын көріп, борандатқаны да сол екен.

— Қазір бала алып келген әйелдің кез-келгенін ұстап қал. Бүгінше болсын. Ертеңгісін көреміз. Балалар яслиінің бастығы Ольга Першинға осылай нұсқау берді де, тәрбиешілере не себептен тұрақтамайтынын сұрады.

— Татьяна Васильевна, мен сізге бар шындықты айтайын. Бала бағу қандай жұмыстан болса да қиын. Әйелдер де қуланып алған. Ясли таза, ясли сенімді дейді де, бір беткей басқа жұмыста жүргенді жақсы көреді. Кейбіреуі тіпті кешкісін де алмайды.

— Әйелдердің яслиді жақсы көргені онды. Яслиге сенсе олардан бізге көп пайда. Жұмыс қолы молайды дей бер. Бүгінгі жағдайда ренжімеңдер, ертең түзейік оны.

— Катерина, Евдокия, бүгін яслиде сендер қалыңдар, — деп жаңадан бала әкелген екі әйелді Татьяна Васильевна ұстап алды.

— Қап, сіз тұрғанда қайдан тап болып едік мұнда, — деп ол екеуі әзілдей күлді. — Жарайды бүгін бағайық, ертең ауыстырарсыз.

— Біз айтсақ қой, тіл алмайсыңдар. Татьяна Василиевна айтса болды, сөз қайырмай сылқ ете түсесіңдер.

— Татьяна Василиевна сен сияқты адыраңдамайды, — деді Евдокия Бойко, тағы да шатынап келе жатқан Шураға. Сөйлесе біледі кісімен. Ішке кіре, шын ықыласпен сөйлеседі. Бұл менің пікірім емес, жұрттың пікірі. «Ұлық болсаң, кішік бол» деген сол. Жарылайын деп тұрғанда сабаңа түсе қалғаныңды аңғардың ба өзің мана.

Шурада үн жоқ. Ол Евкодияның бұл пікірімен іштей келісті. Осы кезде Татьяна Василиевна Воронцова колхоз көшесімен жаяу, кеңсеге қарай бара жатыр еді.

«Жұрт қызметін сыйлай ма десем, кісілігін сыйлайды екен ғой. Мен де енді толық ұқтым».

Иә, қарапайым колхозшы, қатардағы ана Шураның бұл пікірі жұрттың бәрінің көкейіндегі пікір. Кісілікке не жетсін.

* * *

Татьяна Васильевна Воронцова қазір еңбек демалысында. Ендігі басты қызметі — немере бағу, шөбере тәрбиелеу. Талдықорған қаласында тұрады. Андреев ауданындағы Ватутин атындағы колхоздың басшылары енді жана адамдар. Сонау алпысыншы жылдардан бері қаншама өзгеріс болып қаншама ылдиды да, өрді де көрді. Мұның бәрі тарих қана емес, адам тағдырлары, адамдардың артында қалдырған іздері. Сол іздерден өткен өткелдерімізді көреміз. Ол өткелдер еңбек адамын шындап еңбек қасиетін көтере түсті. Жақсы із қалдырған алтын көпір іспетті аяулы күйінде көңілімізде. Татьяна Василиевна солардың бірі.

Жоғарыда еңбек ажар берген үш адамға әдейі тоқталамыз деп едік қой. Соның бірі — қатардағы шопан Дәулетбек Әміренов. Ол туралы жазылған жолдарда да өмір ізі жатыр.

---