Теңдесі жоқ ерліктің теңдесі жоқ бейнесі

1979 жылдың сентябрь айында ГДР-дың құрылғанына 30 жыл толуы салтанатты түрде өтісімен Берлинге барып қайтудың орайы келген-ді. Қай қалада болсақ та тойдың дүбірі әлі басылмаған. Кеп жерлерде көшелердегі транспорттарды, мерекелік плакаттарды жинап та үлгермеген. Көзге ерекше түсетіні — Совет Одағы мен ГДР арасындағы достықтың беріктігін, ұлылығын қастерлеу.

Жерінің көлемі жағынан ГДР дүние жүзіндегі 102-ші халқының саны жөнінен 37-ші орында. Көп өнеркәсіп өнімі шығарылады. Ауыл шаруашылығында бір адам 35 кісіге жететін тамақ өндіреді. Бұл үлкен өрлеудің айғағы. Ұлттық табыс 1950 жылғы 22,8 миллиард маркадан енді 161 миллиард маркаға жеткен. Соңғы он жылдың ішінде ГДР-дағы әрбір төртінші тұрғын жаңа, барлық жағынан сайма-сай пәтерге көшкен. Германия Социалистік Біртұтас партиясының программасына сәйкес 1990 жылдар аралығында, яғни бесжылдық бойы тұрғын үй салу жоспары бірде-бір орындалмай көрген емес. Осы мерзім ішінде халықтың еңбек және тұрмыс жағдайын жақсартудың өзіне ғана 110 миллиард марка жұмсау көзделіпті. Мұның өзі неміс халқының тарихындағы ең ірі әлеуметтік-саяси программа көрінеді.

ГДР еңбекшілері бұл бақыттың бастауы қайда екенін жақсы түсінеді. Сол себепті де келген қонақтарды ең алдымен Трептов паркіне апарады. Міне, біз де солай қарай беттедік. Қолымызда гүлдер. Бойымызда бөлек бір сезім. Қайғысы да бар, қаһары да бар сезім секілді. Сол сезімнің әсері ме, қолдағы гүл діріл қағатындай, жүрегіміз де тап солай болып келеді.

Бұл мемориал бағын, ондағы әйгілі «Азаткер жауынгер» атты ескерткішті дүние жүзінде білмейтін пенде жоқ шығар. Біз де талай кинодан көріп, талай кітаптан оқығанбыз. Ескерткіштің авторлары, оның қалай салынғаны — бәрі-бәрі белгілі. Бірақ соның өзінде мынадай сезімнің билеуі бұл ескерткіште ерекше бір қасиеттің барлығынан болса керек.

Парк ішіне кірісімен оның әрбір сүйем жерін басуға жүрексініп, жұмсақ аяндап келеміз. Сонау бір сұрапыл шақта бүгінгі бақытты өмір үшін қыршын ғұмырларын қиған Отандастардың бетін жапқан қабір топырағындай бойыңды тітіретеді. Осы ойлар келгенде анау үлкен ескерткішке жер баспай аспанмен ұшып баруға да әзірсің.

Бүкіл құдіретті ансамбльді көріп, көңіл толқып кетеді. Оны құрайтын әрбір архитектуралық элементке ерекше мән бергендейсің. Міне, граниттен жасалған «Отан -ана» мүсіні. Шейіт болған перзенттерін жоқтап отырғандай. Оның қайғысы теңізден терең, мұхиттан мұңды секілді. Осы жерден түстік шығысқа қарай кең аллея басталады. Ол аллея басты монументке апарып тірейді. Кіре берісте, екі жақта қызыл граниттен жасалған шашақты үлкен қызыл тулар. Олар ерлік, қаһармандық алдында, жұмыр жерді фашистік апаттан алып қалғандардың аруағы алдында иіліп тұрғандай. Орыс және неміс тілдерінде ол туларға «Адамзатты фашистік құлдықтан азат ету күресінде өз өмірін қиған Совет Армиясы жауынгерлерінің даңқы мәңгі өшпесін» деп жазылыпты.

Ту алдында тізерлеген екі солдат бейнесі. Бірі егде тартқан, бірі жас. Бұлар совет еліндегі екі ұрпақтың өкілі іспетті. Шашына ақ кіріп, мосқал тартқаны — Ұлы Октябрь революциясына қатысып, оның жеңісін фашистік басқыншылықтан да қорғап қалған аға ұрпақ. Жасы — бақытты өмірдің қызығын енді ғана көріп, жасампаздық еңбекке енді араласа бастаған шақта соғыс сұрапылдана тап болып, қатары қатты сиреген ұрпақты бейнелейді. Екеуі де қаруларына сүйеніп, бас киімдерін қолына алып, тағзым етіп тұр. Отан алдында перзенттік борышын өтеу үшін талай қанды жолдан өтіп, жаңа ғана ең ақырғы шайқастан шыққан сияқты, ұлы жеңіс жолында қаза тапқан тұрғыластарына құрмет көрсетуге енді ғана мұршасы келгендей. Жүздерінде ауыр соғыстың жан жанышқан мұңы, өмірден ерте кеткен отандастарын қимаған азалы сезім бар.

Тас басқыштармен төмен қарай беттейсіз. Қорғанның табанына түскен соң аса ұқыпты қолмен шойыннан құйылған бес веноктың қасынан өтесіз. Әр веноктың айналасы төрт бұрышты әдемі гүлзар. Бір сот назарыңыз мемориал бағының екі жағына қойылған саркофактарға ауады. Әр жақта сегіз – сегізден - олардың саны он алты. Тастан ойылған әр саркофакта Ұлы Отан соғысының шешуші - шешуші сәттері бейнелеген. Қаһарман халықтың ұлы ерлігінің сәулет тіліндегі шежіресіндей.

Осы көріністерден көңіліңіз толқып, бүкіл Ұлы Отан соғысын бастан кешіргендей болып келе жатқанда алдымызда биік шоқының үстінде «Азаткер жауынгердің» алып тұлғасы тұрады. Көпшілікке белгілі оның бір қолында жауынгерге жабыса түскен жас сәби, бір қолында қылыш. Аяғының астында фашизмнің қақ бөлінген қарғылы белгісі - свастика. Жаңағы шоқы деп отырғанымыз осы ескерткіш салынарда әкеліп үйілген топырақ. Сол топырақтың астына қаза болған совет солдаттарының сүйегі жерленген. Үйінді шоқының үстінде дөңгеленте салынған тұғыр. Бұл тұғырдың кісі бойы есігі бар. Есіктен ішке кіргенде көз алдыңа күмбезді зират келеді. Төбеде хрусталдан әр республиканың өкілі қаза тапқан қаһармандарын аза тұтып отыр. Жан тебірентерлік көрініс. Міне, осы тұғырдың үстінде азаткер солдат. Оның бейнесі арқылы гуманизмнің, бейбітшіліктің, адамгершіліктің ұлылығы берілген. Жұмыр жерде қастерленетін сол ұлылықтар. Азаткерлік парызын өтеген адам қандай тұлғал, рухани қандай биік. Жер шарының қай нүктесінен қарасаң да оның қасиетті бейнесі көрікті көрінетін секілді.

Ғаламат ерлік ғаламат идеяны тудырады екен. Мемориалдан шығып бара жатып, өнердің осынау туындысына қайта-қайта қарай бересің. Ансамбльдің авторлары скульптор Е.Б.Вутетичтің, архитектор Я.Б.Белопольскидің, инженер С.С.Валерпустың, суретші А.А. Горпенконың есімдерін құрметпен еске аласың. Ұлы ерліктің терең мәнін қалай шебер жеткізе білген. Тарих талай мемориалдарды біледі, дүние жүзінде небір бірегей монументтер бар. Бірақ мынау соның ешқайсысына ұқсамайды. Теңдесі жоқ бейнесі.

Берлинге барғандарды неміс достардың бұдан кейінгі апарар жері Карлс-Хорстегі мемориал - музей. Бұл кәдімгі 1945 жылы 8 майда Гитлер вермахтының сөзсіз тізе бүккені жөнінде қол қойылған, Совет Одағы мен оның одақтастарының жеңісі жария етілген тарихи үй. Он төрт залында 15 мың экспонат бар. Ол сонау 1941 жылдың 22 июнінен Берлинді азат етуге дейінгі аралықты фотодокументтер, суреттер, скульптуралар, қарулар, жауынгерлердің киімдері, грамоталар, карталар арқылы көз алдыңнан өткізіледі.

Музейге келушілер ерекше ынта қоятын экспонаттар толып жатыр. Соның бірі — Берлиндегі ең соңғы шайқас рейхстагқа шабуыл жөніндегі драма. Бұл сұрапылдың қандай қиямет болғанын суретшінің жеткізу шеберлігіне таң қаласың. Осындай қырғында да адам тірі қалады екен-ау деген ой тынышыңды алады. Бұл шабуылдың әйгілі бір батыры ретінде музейге өзіміздің жерлесіміз Рахымжан Қошқарбаевтың да суретін қойыпты. Москва түбінде жаппай ерлік көрсеткен Қазақстан жауынгерлерінің бір өкілі рейхстагтан да шыққан, ә. Осы ерліктерде халық мерейін шырқау биікке көтеретін бір тұтастық жатқан жоқ па. Бойыңды еріксіз мақтаныш сезімі билейді.

Совет Одағының Маршалдары Г.К.Жуков пен И.С.Коневтің жеке мүліктері аса ыстық. Стратегиялық жоспарлармен шабуыл карталары советтік әскери өнердің артықшылығын бөлекше паш етіп тұр.

Міне, 1945 жылы 8 май күні гитлерлік Германияның сөзсіз тізе бүккені жөнінде қол қойылған тарихи зал. Одақтастар өкілдері төрде. Кеше кеудесіне нан піскен генералдар есік алдында — Кейтель, Фридсбург, Штумпф және басқалары. Өздерінше бастарын кейкитіп, паңданған болады. Бірақ бұлары жиіркенішті де күлкілі.

Ең жиіркенішті көрініс мемориал — музейден шығар тұстағы түсе берісте. Нюренберг процесінде дарға асуға бұйырылған соғыс қылмыскерлерінің бұйрық орындалғаннан кейінгі сиқы. Бірі тілін тістеп, бірі көзін ақитқан күйінде жатыр. Анау біреуі мойнынан дар тұзағы алынбастан құлапты. Ешбір боямасы жоқ документті фотолар. Басқыншылық соғыстың барып тірейтін жері осы. Өзгеге дайындалғандар өз мойындарынан қылғындырды. Адамзат алдындағы кешірілмес, жантүршігерлік қылмыстарының сазайы бұл.

Екінші дүниежүзілік соғыста 50 миллион адамның өмірін жұтқан осы сұрқиялар. Ол құрбанның 23 миллионы совет азаматтары, 6 миллионнан астамы - поляктар, 1 миллион 700 мыңы югославтар, 600 мыңы француздар, 400 мыңы американдықтар, 375 мыңы ағылшындар. Фашизм салған сойқанның салдарынан 6 миллион неміс опат болған. Бүкіл дүние жүзін аузыма қаратам деп аласұрған гитлерлік фашизм өз «өмірбаянын» осылай аяқтады. Қыржиған, быржиған, құрысқан, тырысқан, ақсиған, асылған фашистердің сұрықсыз кейпін көргенде, бұл дүниеде өмірі де жиіркеніштілердің бар екені есіңе түсіп, «Сақ болыңдар, адамдар!» деп бүкіл әлемге айқай салғың келеді.

Неміс халқының ендігі ұрпағы өткеннен жиіркеніп, өз өмірін өнегелі нұсқаға салсын. Қара ниет мақсатқа қашанда лағнет!

Мемориал - музей экспонаттарының айтары осы.

Музейден шығасың да мынау бүгінгі Берлинге, көз саласың. Сонау сұрапыл шақтағы күл-қоқыстың орнына сәнді, салтанатты қала. Жасампаздық қалай құдіретті, өңірді де, өмірді де керемет өзгертіп жіберген. Европаның қақ ортасында — өнегелі салты бар ел, іргелі мемлекет.

Германияның Біртұтас социалистік партиясының бастауымен республика небір жаңа биікке көтеріліп, жақсы беделге ие бола бермекші. Бақыт жолының әр баспалдағы айтып тауыса алмас шежіреге айналып барады. ГДР- дің әрбір азаматының ақ тілеуі — ашық аспан, молшылық, тілегі бір, жүрегі бір елдермен достық, ынтымақ, қыл өтпес татулық, қимас бауырластық, барған сайын ілгері самғау, әдебиетті, мәдениетті гүлдену, ғылымды дамыту. Мұның бәрі орындалған, орындалар армандар, сол арманға ұмтылған қабілетті күшті, талантты дархан пәк жандар бар бұл елде.

Азаткер жауынгер ескерткішіне жылына бірнеше рет гүл шоқтары қойылады. Әсіресе, 8 май күні фашизмнен азат етілген күні, 7 октябрь күні — ГДР- дің құрылған күні, 7 ноябрь күні — Ұлы Октябрь социалистік революциясы болған күні гүл шоқтары ерекше көп болады екен. Ол гүлдерді халықтық кәсіпорындардың, ауылшаруашылық кооперативтерінің, ғылыми институттардың делегациялары әкеп қояды. Ол делегацияларды ГДР- дің партия мен үкімет басшылары бастап келеді.

Алыста, Алматыда отырып, көз алдыма сол бір қасиетті монументке қарай ағылып бара жатқан халықты елестетем. Қойған гүлдер келгендердің жүрек лүпіліндей «Жұмыр жер, мұны ұмытпа!» деп діріл қағатын сияқты.