Философиядағы қоғам мәселесі

Философия қоғам мәселесін басты назарға қоятын әлеуметтік ғылымдардың бірі.

Философия ұғымы грек тілінен аударғанда «даналыққа деген сүйіспеншілікті» білдіреді екен («филиа» - сүю, «софиа» - даналық). Бұл сөзді ең алғаш қолданысқа енгізген ежелгі грек ғалымы Пифагор болатын. Алғашқы уақытта ел арасында кейбір ақша құмарлардың әсерінен мазаққа айналып, кейінірек даналықтың символына айналған философтардың ықпалымен жаңа сатыға көтерілген философия ұғымы адам мен қоршап жатқан ортаны терең зерттеп, зерделеуге баса назар аударды. Соның ішінде әлеуметтік философия қоғамды етене зерттеумен айналысады.

«Қоғам» ұғымы екі мағыналы болып келеді. Кең мағынада бұл ұғым жануарлар әлеміне де, және адамдарға да қатысты. Егер, бұл ұғым тек адамдарға ғана қатысты болса ол да әр түрлі мағынаға ие болады:

қоғам – ауқымды мағынада адамзат, әлемдік қауымдастық;

қоғам – тар мағынада этникалық, ұлттық-мемлекеттік бірлестік; шығу тегімен, ұстанымымыен, кәсіптерімен, мүдде-мақсаттарымен байланысты адамдар тобы.

ХІХ-ХХ ғғ. Философтары мен социологтарының пікіріне қарайтын болсақ, қоғам – еңбек бөлінісі мен ынтымақтастыққа негізделген қызметтік жүйе (О.Конт), қоғам – ұжымдық көзқарасқа сүйенген индивид үстінен қарайтын рухани шындық (Э.Дюркгейм), қоғам – әлеуметтік әрекеттің жемісі болып табылатын индивидтердің өзара әрекеті (М.Вебер). Қоғамды материалистік тұрғыда түсіндірген Карл Маркс, қоғамның индивидтерден тұрмайтынын, бірақ осы индивидтердің бір-бірімен байланысының және қатынасының жиынтығын білдіретіндігін алға тартты.

Осылайша, қоғам – адамдардың бірге жай ғана өмір сүруі ғана емес, сондай-ақ олардың бірлесіп жасаған қызметтері, саналы түрде қойылған мақсат-мүдделерін іске асыруы. «Қоғам – бұл ортақ қажеттіктерімен, мүдделерімен және мақсаттарымен біріккен адамдардың зерделі ұйымдастырылған мәдени өмірі мен қызметінің формасы».

Кез-келген қоғам адам индивидтерінен құрылады, және ол индивидтер өзара қарым-қатынас жасап, іс-әрекеттерімен тығыз байланыста болуы қажет. Яғни, адамдардың белгілі бір жиынтығы өзінің қызметімен бірге өмір сүру үшін барлық қажетті жағдайларды жасауға қабілетті болған кезде әлеуметтік топқа, қоғамға айналады. Қоғамдық өмір - бұл адамдардың бірлескен іс-әрекеті.

Әлеуметтік-философиялық ой эволюциясының ұзақ кезеңінде эмпирикалық бақылаулар мен жалпылауларды жоққа шығармаған қоғам туралы теорилық білімдер іс жүзінде мемлекет және оның заңдары, сондай-ақ сол халықтың әдет-ғұрыптары мен мінез-құлық нормалары туралы білімдермен шектелді. Алайда, қазірдің өзінде Платонның әлеуметтік-философиялық құрылыстары мемлекеттің өмір сүру қажеттілігін қоғамды құрайтын адамдардың нақты саяси қажеттіліктерімен ғана емес, олардың «саяси емес» қажеттіліктерімен де байланыстыру мүмкіндігін ашты: оның диалогтарында мемлекет (ол қоғам) аталған қажеттіліктерді қанағаттандырудағы өзара көмек мақсатында адамдардың «бірлесіп қоныстануын» білдіреді. Бірақ та, бұл жағдайда қоғамды құрудың белсенді сәттері әлі де мемлекеттің таза саяси функциялары болып табылады (қазіргі мағынада): халықты және ең алдымен территорияны - сыртқы жаулардан қорғау, сондай-ақ ел ішіндегі тәртіпті қамтамасыз ету. Демек, ежелгі гректердің классикалық әлеуметтік-философиялық ойына тән қоғам мен мемлекетті сәйкестендіру.

Платондық мемлекеттік-саяси ұйымдасқан қоғам идеясын Аристотель одан әрі дамытты, ол билік тұрғысынан (саяси үстемдік) оның макро- ғана емес, сонымен қатар оның микроқұрылымын түсіндіріп кетті. Аристотель саясатындағы әлеуметтік байланыстың негізгі түрі - бұл ежелгі грек полистеріндегі қоғамдық қана емес, сонымен қатар отбасылық өмірді сипаттайтын үстемдік / бағынушылық: отбасындағы күйеуі мен әйелі, әкесі мен балалары, отағасы мен құлдар арасындағы қарым-қатынас. Адамдар арасындағы қарым-қатынастың негізгі ұяшығы болып табылатын отбасындағы қатынастан Аристотель одан да жоғарыға қарай бет бұрады. Олар – отбасыдан кейінгі көршіліктің принципінен құралған ауыл, содан соң полистер мен қалалар, ақырында қала мемлекетке көтеріледі. Бұл жерде қала коммуникацияның саяси табиғаты оның түпнұсқалық мақсатын ашып көрсете отырып, оның толықтығы мен шындығында көрінеді. Демек, қоғам дамуының соңғы кезеңін бейнелейтін полистің Аристотель үшін логикалық, дәлірек айтсақ, онтологиялық басымдығы бар, оған алып келетін бүкіл эволюциялық процесті алдын-ала анықтайды. Бұл схемада ежелгі грек классиктері дәуіріндегі әлеуметтік философияның социологиялық реализмі өзінің нақты көрінісін – нақты-әмбебаптықтың жеке адамға қатысты сөзсіз басымдығы туралы идеясымен (ерекше, қайталанбас және т.б.) табады.

Платондық-аристотельдік қоғам туралы стоикалық жаңалықтардың көмегімен жаңартуға тырысқан Цицеронның пікірінше, «бұл бүкіл әлем онсыз да құдайлар мен адамдардың біртұтас азаматтық қауымдастығы ретінде қарастырылуы керек». Цицеронның қоғамды теориялық тұрғыдан түсінуге енгізген бірнеше жаңалықтарының бірі - оның мемлекет «халықтың меншігі» деген анықтамасы болды. Қоғам белгілі бір мемлекеттің қалауымен емес, ортақ қызығушылықтары мен мақсаттары бар адамдардың тобынан құрылды деген түсінікті ұстанды. Одан кейінгі ғасырларда да ғалымдар қоғам жайлы түсініктерін сан алуан өзгертуге тырысты. Заман талаптары мен қысымдарына қарай ұғым да бірнеше өзгеріске ұшырап отырды.

ХІХ ғасырдағы Карл Маркс қалдырған философиядағы қоғам түсінігіне сұйенетін болсақ, мемлекет те, дін де, отбасы мен мәдениет те қоғамның бір бөлшегі болып табылады. Осы бөлшектердің барлығы бірқалыпы қатар жұмыс жасап тұратын болса қоғам ешқашан құламайды. Және қоғам осы бөлшектерсіз өз жалғасын таппас та еді, тіпті құрылмас та еді деп айта кеткен.

Осылайша философиядағы қоғам түсінігі бүгінгі күнге дейін эволюциялық даму мен өсу сатысында келе жатыр. Заман мен ғасыр, қоғам мен адамдар сан-алуан өзгергенімен ең әуелгі айтылған «қоғам» түсінігі өз мағынасын жоғалтпаған. Философия ғалымдары қоғамды әлі күнге дейін зерттеп келе жатса да, сол түпкі мағынадан ажыраған емес.

Жанатаев Данат Жанатайұлы  Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры Болат Адия Ержанқызы, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің магистранты

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: