Орман тәңірі

(роман)

Кейінгі кезде көп ойлаймын, әсіресе терістік жағының батпайтын күні туралы ұдайы ойлай беретін болдым. Ойымнан биылғы жаз бен өзім тұратын орманшы үйі және үй сыртындағы орман екі елі шықпайды. Жай ғана уақыт өткізу үшін, әрі өз көңілімді аулау үшін бәз бірдеңе жазып тастауға да бел будым. Уақыт шіркін баяу жылжиды, оны шапшаң зырлауға және мәжбүрлей алмайсың. Жанымды ештеңе іштей мүжіп жеп жатпағанмен де, ешбір алаңсыз өмір кешіп жүрмін. Барлығына да дән разымын, рас, мен отызға келіп қалдым, бірақ бүл онша коп жас емес қой. Бірнеше күн бұрын пошта арқылы екі қауырсын қалам алдым, оны түу алыстан жіберуге тиісті емес бір адам салыпты. Гербі қағазға орап, қабыққа бекітіп жіберген соң бүл екі жасыл қаламды алмай көр. Жап-жасыл боп көздің жауын алатын бүл қауырсындарға қызығып қарай бергің келеді... Былайынша, жаныма бататын ештеңе жоқ, тек ескі жараның салдарынан сол аяғым ғана сырқырайды, бірақ ол баяғыда жазылып кеткен.

Әлі есімде, бұдан екі жыл бұрын қазіргідей емес, уақыт тез зырлайтын, қас қаққандай болмай жаз дегенің өте шығатын. Қазір өз жанымның қанағаты үшін бұдан екі жыл бұрын, 1855 жылы талайыма түскеннің бәрі, тіпті жай ғана түсіме енгені туралы жазып тастауға бекіндім. Бүгінде ол оқиғалардың бүге-шігесінің біразы ұмыт болды ғой, өйткені оларды коп еске ала бермейтін едім, жадымда қалғаны тек жап-жарық түндер ғана. Біраз нәрсе маған оғаш көрінетін: жылда әдеттегідей он екі ай болса, түннің күнге айналуы бір қызық емес пе. Ондай жарық, түндерде аспаннан бірде-бір жұлдыз көре алмайсың. Ондағы адамдар да айрықша, күні бүгінге дейін ондайларды ұшыратқан емеспін, кейде кешегі сәбидің ержетіп, ақылды да ажарлы зіңгіттей азамат болуы үшін бір-ақ түн жететін сияқты. Бұл бір сиқыр болмаса, бірақ маған бұрын-соңды кездеспеген керемет. Ешқашан, тіпті ешқашан кездеспеген керемет.

Теңізге төніп тұрған үлкен ақ үйде тағдыр мені аз уақыт ойымды баурап алған бір адаммен жолықтырды. Енді ол кісі, ара-тұра еске алғаным болмаса, бұрынғыдай ойымды шырмап, көз алдымда тұрып алмайды. Мүлдем ұмыттым десем де болғандай. Оның есесіне мен теңіз құстарының ки қуын, ормандағы аң аулауды, жаздың әрбір ыстық сәтін, жарық түндерімді жиі-жиі еске түсіремін. Иә, онымен де бізді жүздестіріп жүрген жай бір жағдай, сол жағдай болмағанда ол туралы бір күн де ойламас едім.

Орман күзеті үйінен ыбырсыған шағын аралдар мен теңіздің бір бөлегі және көгілдір шыңдарды көремін, ал үй сыртында қалың жыныс шексіз, шетсіз орман жатыр. Ағаш тамырлары мен жапырақтардың, қарағай қара майының иісіне қалай елтіп, қуанышым қойныма сыймайтынын айтсайшы! Тек орманда ғана мен өзімді дені сау, әлді де әлуетті адам сезінемін, көңілімде еш кірбің болмайды. Құдайдың құтты күні итім Эзопты ертіп, тауға шығамын, тек осылай әлі қары кетпеген, кей тұсы еріп, қарайып жатқан тауға барып-қайтып жүрсем, маған басқа ештеңенің де керегі болмас еді. Менің жалғыз жолдасым Эзоп еді, қазір оның орнында Корча жүр. Эзоп төбетімді кейін атып тастағанмын. Кешкісін күзет үйіме оралып, жақындай бергенде жайланған жүрегім тоқтап қалғандай, бойымда бір қуаныш сезімі дір еткізетін. Керемет өмір сүріп жатқанымызға мәз болып, Эзоппен жиі сөйлесетінмін. "Міне, көрдің бе, қазір от жағып, ошаққа құс үйтеміз, — деймін оған адамға айтқандай қып. — Бұған өзің не айтасың? Кешкі асты ішіп болғаннан кейін Эзоп ошақтың ар жағындағы өз орнына жайғасып, мен трубка тұтатып, нарда жатып орманның ың-жыңына құлақ түремін. Жел біздің тұрақ жаққа соғып түр, алыс таудан құрлардың гүжілдегені талып жетеді. Одан басқа барлығы тып-тыныш.

Осылай жатып, жиі-жиі киіммен ұйықтап кетіп, теңіз құстарының таңғы қиқуы нан оянып жүрдім. Терезеге қарап, үлкен ақшаң қан құрылыстарды, өзім нан алып жүрген дүкенді, Сирилунның кемежайларын көрдім, сосын нарға қайта қисайып, Норвегияның ең терістігі Ураннан бір-ақ шығып орманның шетіндегі күзетші үйінде жатқаныма таңдандым.

Міне, Эзоп ұп-ұзын боп керіліп, қарғысын сылдырлатып есінеп, құйрығын бұлғаңдатты, мен де үш-төрт сағаттық ұйқыдан соң әбден ұйқым қанып, бәріне разы бейілмен төсегімнен қарғып тұрдым.

Осылай көп түндер өтті.

Кейде жаңбыр құйып, дауыл ұлып ауа райы бұрқан-талқан боп тұрғанда кеудеңді өз-өзінен қуаныш кернеп, соны шашып алмайын деп қорқып бет алды жүре беретін шағың болады. Орныңнан тұрып тура алдыңа қарап, кенет ақырын күліп, жан-жаққа алаңдап көз тастайсың. Сонда не жайында ойлайсың, осы? Бәлкім, терезенің тап-таза әйнегі, сол әйнекке шағылған шапақ, терезеден көрінген кәусар бұлақ, тіпті бұлттардың арасындағы көгілдір жолақ туралы толғанатын шығарсың. Содан өзгенің қажеті де жоқ қой, өзі!

Ал енді бірде таңғажайып тамашаның өзі томаға тұйық қамыққан көңіліңді селт еткізе алмайды, би залында да жаппай сауыққа елікпей, жабығып отыруға болады. Өйткені қуанышымыз бен қайғымыздың қайнар көзі біздің өзімізде.

Мына бір күн әлі есімде. Жағаға түсіп келе жатқанмын. Жолай жауынға ұрынып, қайық сарайына кеп тығылдым. Бейілсіз, зейінсіз, әйтеуір уақыт оздыру үшін әндеткен болдым. Қасымда Эзоп бар еді, шоқиып отырып құлақ түрді. Әнімді доғарып, мен де сыртқа құлақ түріп едім, әлде біреулердің даусы жақындай түсті. Кездейсоқ, тіптен кездейсоқ жағдай. Екі мырза мен бір қыз баса көктеп үстіме жүгіріп кірді. Қарқылдай күліп бір-біріне айқайлап дабырласып жатыр:

— Шапшаң-шапшаң! Осы арада жаңбыр басылғанша күтейік!

Амалсыз орнымнан тұрдым.

Ерлердің біреуінің үстінде крахмалданған омырауша бар екен, сол су болып көпсіп кетіпті, сол омыраушада жалтырап жауһары мен зерленген түйреуіш тур. Аяғындағы — аса сәнді сүйір тұмсық башмак. Бұл саудагер Мак мырза еді, дүкенінен нан сатып алып жүргендіктен бірден танып, басымды идім. Мені оның үйіне шақырғаны бар, бірақ әлі бара алмай жүрмін.

— Ә, таныс жандар екен ғой! — деді ол маған көз тастап. — Диірмен жаққа бара жатыр едік, міне, кері қайтуға тура келді. Мұндай да ауа райы болады екен-ау! Ал енді Сирилунн жаққа қашан соқпақсыз, лейтенант мырза? — Сосын ол маған аласа бойлы, қара сақалды кісіні таныстырды, ол көрші қауымда тұратын дәрігер болып шықты.

Қыз тор пердесін мұрнының үстіне дейін көтеріп, Эзоппен әңгімелесе бастады. Кеудешесіне көз тастап едім, астары мен ілгектеріне қарағанда қайтадан боялған сияқтанып керінді. Мак мырза оны да таныстырды, өзінің қызы екен, аты — Эдуарда.

Эдуарда тор пердеден көзін маған тез аудара қойып, сосын Эзоппен қайта күбірлесіп кетті, оның қарғысындағы жазуларды оқыды.

— Бақсам, сені Эзоп атайтын көрінеді ғой.. Доктор, Эзоп деген кім? Менің есімде қалғаны тек қана оның мысалдар шығаратыны. Зады фригиялық болуы керек. Жоқ, одан әрі білмеймін.

Кәдімгі бала, мектеп шәкірті. Бойы ұзын, буыны әлі қатпаған, жасы өнбес — он алтылар шамасында, қолғапсыз қолы ұзын, қоңыр. Үйіне келе сала сөздіктен Эзопты іздеп, реті келген жағдайда білімімен жарқ етіп көрініп қалуды ойлағанында шәк жоқ.

Мак мырза менен аңшылық жайын сұрады. Қанжығаға көбіне не байланады? Оның қайықтарының кез келгенін емін-еркін пайдалануыма болады екен, бір ауыз соз айтсам болды — қай-қайсы да менің қарамағымда. Доктор ұдайы үнсіз отырды. Олар шыққанда доктордың ақсайтынын, таяққа сүйеніп жүретінін байқап қалдым.

Сүйретіліп үйге тарттым, көңілім бұрынғысынша қоңылтақ, мағынасыз ыңылдап келемін. Қайық сарайындағы кездесу, ашығын айтқанда ешқандай эсер қалдырған жоқ; есімде сақталғаны Мак мырзаның суға малшынған омыраушасы мен жауһар түйреуіші, оның өзі де дымқылдықтан көмескі көрінген.

III

Менің күзет жайымнан онша алыс емес бір тас, кәдімгі биік, сүр тас тұрды. Ол тастан бір ашық рай танылатын, ол ұдайы маған қарап тұратын, қасына келгенімде тани қоятын секілді. Ертеңгілік аңға кетіп бара жатып соның қасынан өтуді әдетке айналдырдым, ол бейне бір мені үйде жақсы досым күтіп қалғандай көрінеді қашанда.

Ал орманда аң аулау басталады. Кейде бірер құс атып аламын, кейде ол да жоқ...

Аралдардың ар жағында ауыр күрсініп тып-тынық теңіз жатады. Тауға жиі шығып алысқа өрмелеп, биіктен теңізге көз тастайтынмын, тымық күндері кемелер орнынан қозғалмайтын тәрізді, кейде үш күн қатарынан судағы шағала секілді титімдей ақ желкеніңді үнемі көріп жүрдім. Алайда, міне, жел лап қойып еді, көз ұшынан тауларды сыпырып тастады, түстік - батыстан дауыл көтеріліп, көз алдымда бір қызық болды да қалды. Барлығы буалдыр тұманның ішінде тұрды. Жер мен аспан астасып, жабайы бимен қойқаңдап дөңбекшіген теңіздің тасқынды толқынынан атылып шабандоздар, сәйгүліктер, дал-дұл жыртылған тулар шығып қап жатты. Құздың шоқысына жасырынып тұрған менің басыма сонда нендей ойлар келмеді дейсің. Дәл бүгін не ойлап, ненің куәсі болғанымды, көз алдымда теңіздің не үшін бұлайша ашыла қойғанын бір құдайдың өзі біледі. Бәлкім, сол сәт маған айдай әлемнің миын, онда жұмыстың қалай қайнап жатқанын көру жазылған шығар. Эзоп күйгелектене қыңсылап, тұмсығын тосып иіскелеп, жіңішке аяқтары дірілдеп, менен жауап сөз ала алмаған соң аяғымның астына кеп жабысып жата қалып, ол да теңізге қарады. Еш жерден не дауыстаған үн, не айқайлаған шу шықпай, тек ауыр да ұзақ үздіксіз гуіл естіледі. Теңіздің шалғай төрінде су асты тасы жатыр, тып-тыныш оңашаланып, алыста оқшау жатыр, өзі. Үстінен толқын жүйткіп өткенде ол жынданғандай өрекпіп, ақ көбікке оранған дымқыл жарты бүйірімен судан көтеріліп, дүйім дүниені шолып, шашың мен сақалың тікірейіп тік тұрардай етіп пысқырады да, сол сәт бұрқ-сарқ еткен толқынға қайта сүңгіп кетеді.

Сол сұрапыл дауылдың арасынан кішкентай ғана, күйедей қап-қара бір пароход қапасты қақ жарып өзіне жол салып келеді... .

Кешкісін кемежайға келгенімде сол пароход айлақта түр екен. Бақсам, бұл пошта пароходы болып шықты. Сирек мейманды көруге жиналған халық аз емес екен, бұлар бір-бірінен айырмашылығы көп әр түрлі кісілер болғанымен, менің байқағаным бәрінің де көзінің көктігі. Ақ жүн орамал тартқан жас қыз маған таяу тұрды, шашы қап-қара екен, сондығынан ақ орамалы айырықша адақтатып көрінді. Ол маған, менің былғары бешпентіме, мылтығыма әуестене көз тастады, ал тілге келіп, әңгімеге кіріскенімізде қысылып, төмен қарады.

— Ылғи осындай ақ орамал салып жүріңіз, бүл сізге жарасады екен, — дедім оған.

Сол замат оған ұзын бойлы, мығым денелі, үстіне тоқыма күрте киген бір адам келіп, оны Емва атады. Шамасы, ол оның қызы болуы керек. Ұзын бойлы, мығым денелі кісіні де таныдым, ол ұста, осындағы ұста болатын. Бұдан бірнеше күн ғана бұрын ол менің мылтықтарымның біріне жаңа шүріппе салып берген-ді...

Жаңбыр мен жел өз дегенін істеп қарды тып-типыл ғып тазалап берді. Бірнеше күн бойы ауа райы сылбырап жайсыз болып тұр еді, шіріген бұтақтар сатырлап сынып, қарғалар топталып, қарқ-қарқ етіп, мазаны алып біткен-ді. Алайда ол ұзаққа созылған жоқ, күн мүлдем жақынға жасырынып, бірде ертеңгілік орманның ар жағынан шықты. Күн көтеріліп, көңілім лепіріп, мылтығымды иығыма аса салып, қуанғаннан қаттым да қалдым.

IV

Ол тұста мен аң-құстан кенделік көргенім жоқ. Нені ойласам, соны аттым — кейде қоян, кейде сақау құр дегендей. Кейде қырғауыл атып алып жүрдім, ал жағалауға түсіп, теңіз құстарын көздеуге тура келсе, оны да мүлт жібермедім. Бүл бір жарқын шақ еді, күн барған сайын ұзарып, ауа тазарып жадырап салды, мен азық-түліктен екі күндік қор жасап, тауға, оның нағыз шырқау биіктеріне тарттым, онда түпкілікті бұғы өсірушілермен танысып, тіл табысып, олар маған ірімшік берді, кәдімгі шөп аңқыған майлы ірімшік. Оларға мен талай мәрте бардым. Қайтар жолда кездескен құсты атып алып, сөмкеме салып үйге ылғи әкеп жүрдім. Бір жерге кідіріп, Эзопты қарғыбауынан тарттым. Бір милдей төменде теңіз жатыр, құз жартастар судан тершіп қарайып керінді, жұлығында су лықсып, сылдыр қағып, үйреншікті күй әуеніне басады. Осынау баяу күй тауға шығып, айналаны шолып отырғанымда талай сағат уақытымды қысқартып берді. Таусылмайтын бейкүнә әуен сыбдыр қағып сылдырайды да жатады, мен оны ешкім тыңдамайды, есіне де алмайды деп ойлаймын, ал ол оған қарамай, бас-аяқсыз сылқ-сылқ күліп сылдырай берді. Осынау әнді тыңдағанда мен өзімді тауда жалғыз емеспін деп сезінем. Кейде төтен оқиғалар да болмай қалмайды: күн күркіреп, жартас қақырап, кесек-кесек сынықтары жотадан шаңдатқан жол салып, тасырлап құзға құлайды, сол сәт Эзоп танауын көтеріп, иіс тартады да, күйік иісі қайдан шыққанын білмей аңтарылады. Еріген қардың тасқыны таудан жылға жырып төмен құлағанда, мылтық атып, не айқай салсаң болды, құздан сынған дәу тас теңізге күмп береді...

Бір сағат, әлде одан да коп өтті ме, уақыт зырлап барады. Эзопты бос қоя беріп, сөмкемді бір иығымнан екіншісіне ауыстырып, үйге тарттым. Орманға кірісімен бұралаң бұрылысы таңғажайып таныс сүрлеуіме түстім. Әрбір бұрылысты мұқият сағалай отырып, сабырлы аттап келемін — мені күтіп отырған ешкім жоқ, асығып қайда барамын, жел сияқты еркін басым, оз иелігімді, бейқұт орманды аралап келем ғой, аптығар не бар. Құстар сап тиылған, тек алыстан құрлар ғана тоқылдап, тынбай гүжілдейді.

Орманнан шыққанда алдымнан серуендеп жүрген екеуді көрдім, бірі Эдуарда екен, иіліп сәлем еттім, онымен қыдырып жүрген доктор болып шықты. Оларға мылтықты көрсетуге тура келді, екеуі компас пен сөмкемді қарап шықты, үйге шақырып едім, уақыт тауып бірде соғармыз деп уәде берді.

Міне саған кеш керек болса. Үйге келдім де, от жағып жіберіп, құсты қуырып, кешкі асымды іштім. Ертең тағы да күн бар ғой...

Қайда болсын жым-жырт тыныштық. Төсекте жатып терезеге қараймын Орман байыған күннің жалқынына оранған. Күн ұясына қонғанмен, көкжиекте алқызыл бояумен жүргізгендей қою, тұнық шұғыла тастап кеткен. Аспан қайда да ашық әрі таза, мен сонау көгілжім тұңғиыққа тесіле қараған сайын, әлемнің терең түбі жалаңаштанып қалғандай көрініп, жүрегім дүрс-дүрс соғып сол жалаңаш түпсіз тереңге талпынады. Ал кеш сайын көкжиек неге ғана алтынға апталып, алқызыл алауға оранады, әлде анау заңғар биікте аста-төк той болып, жұлдыздардың күй сарынымен аспан толқындары сызылып билей ме екен? Соған өзі ұқсайтын да сияқты ғой. Мен көзімді жұмып, өзімді тойлап жатқандармен бірге жүргендей сезінемін де, ойларым бірінен кейін бірі зу-зу етіп шатасып кетеді.

Осылай талай күндерім өтті.

Қыдырып жүріп қардың қалай ерігенін, мұздың қалай сөгілгенін көрдім. Үйде азық жеткілікті болғанда мылтығымды оқтамай, жиі - жиі жай ғана серуендеп қайтатынмын, ал уақыт болса қайырылмай өтіп жатты. Қайда көз тастасаң да қызықтайтын, тыңдайтын бірдеңе табылады, бәрі күннен-күнге ептеп өзгеріп жатыр, тіпті арша мен үйеңкі де сырын ішіне бүгіп, көктемді күтеді. Диірменге де бардым, әзір ол қабыршақ мұздың астында түр, алайда айналасындағы жер жылдар бойы тапталып, мұнда жұрт дән салған ауыр қаптармен келетінін айғақтағандай. Мен де сол ұн күткен адамдардың арасында қақтығысып жүргендей мін, ал қабырғаларда ойып жазылған қаптаған әріптер мен даталар. Міне, дәл солай!

V

Ендеше, әрі қарай жаза береміз бе? Жо-жоқ. Өз көңілімнің қанағаты үшін, ептеп уақыт оздыру үшін екі жыл бұрын көктем шыққанын, төңірек түгел қандай түрге енгенін аз-мұз жаздым ғой.

Жер мен теңіз бусанып, жатып қалып шіріген жапырақтардың жағымды бір иісі аңқиды, тұмсығымен ши тістеп ерсілі-қарсылы ұшып жүрген сауысқандар да ұя салып жатыр. Тағы да бірнеше күн өткенде жылғалар көбіктеніп, көпіршіп, бұталардың басына қалақайлар қабындап, қысқы кәсібінен балықшылар да оралды. Төбесіне дейін сықап балық тиелген екі сауда кемесі балық сүрлегіштің қасына кеп леңгір тастады, ал балықтарды жарып, аршып, қақтауға әзірлеп жатқан аралдарда өмір қыз-қыз қайнап жатыр. Тереземнен маған соның бәр-бәрі көрінеді.

Алайда орманшы үйіне дейін дыбыр-дыбыр жетпейді, сондықтан менің тыныштығымды ештеңе де бұзбайды. Кейде осы маңнан бәз біреулердің өтетіні бар. Маған ұстаның қызы Емва кездесіп қалды, мұрнының ұшында аздаған, тіпті болмашы ғана секпілі бар екен.

— Қайда бара жатсың? — деп сұрадым.

— Отынға, — деп жауап берді ол баяу ғана. Қолында арқаны бар. Емваның басында тағы да сол ақ орамал. Мен оны көзіммен ұзатып салдым, бірақ ол бұрылып қараған жоқ.

Тағы да бір күннен кейін бір күн зулап өтіп жатты, ал мен ешкімді көргем жоқ.

Көктем қауырт келді, орман да көңілденді, мені сиыр құйрық сары шымшықтар қызықтырды, олар ағаштың басына шығып алып, күнге керіліп шықылықтайды да тұрады. Кейде мен шығар күнді аң-құспен бірге қуанып қарсы алу үшін түнгі сағат екіде оянамын.

Маған да білдіртпей кеп көктем бас салған сияқты, тамыр-тамырдағы қаным бұлықсып, тық-тық басқан аяқ тықылдай дүрс-дүрс соғады. Үйден шықпай отырып сүңгі мен қармақты тексеріп көру керек еді деп ойлаймын, бірақ саусақ қимылдатқан жоқпын, бір үркек бұлыңғыр қуаныш жүрегімде асыр сап жүр. Кенет міне енді Эзоп атып тұрып, қысқа қайырым абалады да қоя қойды. Күзет жайға біреулер жақындап келіп те қалды, басымнан кәр төзімді шапшаң сыпырғанша есік түбінен Эдуарда бойжеткеннің даусы да естілді. Демек, ол доктормен екеуі уәде еткеніндей ешбір бәлсінусіз жай ғана кіріп-шығуға бел буып келген.

— Жоқ, ол үйінде, — деген үнді есіттім. Ол кірді де, ыңғайсызданып маған қолын созды. — Біз кеше де осында болып кеткенбіз, иә, сізді көре алмадық, — деп мән-жайды баяндап жатыр.

Ол нарға көрпенің үстіне отырып, менің күзет үйімді шолып қарай бастады; доктор менімен катар орындыққа жайғасты. Біз қысыр әңгімеге кірісіп, әр нәрсенің басын шалдық; әйткенмен мен оларға орманда қандай аң жүретінін, қай кезде қандай құсты атуға тыйым салынғанын айттым. Қазір қарақұрды атуға болмайды.

Доктор тағы да көбірек үнсіз отырды; тек көзі менің оқшантай ымдағы Панның суретіне түскенде ғана Орман құдайы жөніндегі аңызды баяндауға кірісті.

— Ал барлық құсты атуға тыйым салынғанда, сіз қалай күн көресіз? — деп қалды кенет Эдуарда.

— Балық бар ғой, — дедім. — Балық құтқарады. Тамақ деген қашанда табылады.

— Біздің үйден неге түсте кеп ауқат жасап тұрмайсыз, — деді ол — Өткен жылы анау орманшы үйінде бір ағылшын тұрып еді, ол біздің үйге жиі келіп, тамақ ішіп кетіп жүретін.

Эдуарда маған, мен оған қарадым. Сол сәт сүйікті сәлемнен эсер алғандай жүрегім дір ете қалды. Бұның бәрі көктемнің, жарқыраған жайдарман күннің әсері, сол сәт жадымда жатталып қалды. Оның үстіне Эдуарданың қасы доғала иілген қайран қаларлық бір керемет екен.

Ол менің тұрағым жайында әңгімеге кірісті. Қабырғалардың бәрі әр түрлі аңның терісінен, кұстардың қауырсынынан көрінбейтін, былайша айтқанда, тағылардың апанынан аумайтын.

— Нағыз апан-ңгір, — деді ол таңдай қағып.

Қонақтарға сыйлар ештеңем жоқ, сонда да болса ниетімді білдіріп, риза ету үшін құс етін қуырып берейін деп ойладым. Оны аң аулап жүргендей қолмен жеуге болады, мұның өзі өте қызық әрі көңілді.

Мен құсты үйтіп, қуырдым.

Ал Эдуарда ағылшын туралы әңгіме айтты. Өзімен-өзі сөйлесіп жүретін бір қызық қария көрінеді. Өзі католик екен, қайда барса да қара және қызыл әріптермен жазылған дұғалығын қалтасынан тастамай жүріпті.

— Олай болса, менімше ол ирландиялық шығар, — деп қалды доктор.

— Ирландиялық дейсіз бе?

— Иә, солай. Егер ол католик болатын болса?...

Эдуарда қызарып кетіп, мүдіріп, көзін аударып әкетті.

— Аһ, шамасы, ол ирландиялық шығар.

Осыны айтып еңсесі түсіп, көңілсіздене қалды ол. Мен оны аяп кеттім де, істің бетін оңғару үшін әңгімеге араластым.

— Әрине, сіздікі дұрыс, ол, сөз жоқ, ағылшын, өйткені ирландиялықтар Норвегияға жалпы келмейді ғой.

Біз бірдеңе ғып балықты қалай қақтайтынын көру үшін қайықпен баруға келістік.

Оларды сәл ғана шығарып салып, үйге оралдым да, балық аулайтын құралдарды жөндеуге отырдым. Сүзгі есіктің сыртында шегеде ілулі тұр, қармақтың жүзін қайрап ептеп иіңкіредім, ауды тексердім. Бәрін жиыстырып, істің қамын ойлау қандай қиын! Басымда қайдағы бір қажетсіз ойлар қараңдайды. Эдуарда бойжеткенді нарда отырғызуым дұрыс болмады, оған орындықты ұсынуым керек еді. Кенет оның қараторы өңі мен қоңырқай мойны көз алдыма келді, ол сән үлгісі бойынша белі ұзын көрінуі үшін белдемшесін кіндігінен төмен байлап алыпты, оның бас бармағында қыз балаға тән ұялшақтық дірілі байқалатынын еске алдым, соның өзі кісіні қарадай тартып тұратын сияқты, сонымен бірге буындарындағы сызықтары да сүйкімді-ақ. Орнымнан тұрып, есікті ашып сыртқа құлақ түрдім. Тағы да ештеңе ести алмадым және еститіндей де еш дыбыс жоқ қой. Эзоп төсенішінен көтерілді, ол да бір жайсыздықты сезгендей. Басыма Эдуарданы қуып жетіп сүзгі жөндеуге қажет аз ғана жібек сұрасам ба екен деген ой келді. Бүл сылтау емес, жо-жоқ, мен сүзгіні оған жазып көрсетіп, тот басқан ілгектеріне жібек керек екеніне көзін жеткіземін ғой. Ал жібектің өзімде бар екенін, оның шыбын шаға деген қорапшада жатқанын, оның қанша керек болса, соншама жететінін есіме түсіргенде, мен есіктің сыртында түр едім. Ақыры мұңайып қана үйге қайта кірдім. Үйдің бұрыштарынан бір жат леп есіп, өз үйімде өзімді біреу күтіп тұрғандай көрінді.

VI

Менен аңға шығуды доғардың ба деп сұрайды, бір балықшы шығанақта екі күн болдым, сол мерзімде таудан бірде-бір мылтық даусын естімедім, деді. Рас, мен тауға да барғам жоқ, мылтық та атқам жоқ, азық-түлігім таусылғанша үйде отырдым.

Үшінші күні ғана аң аулауға аттандым. Орман жасыл желек жамылып, жер мен ағаш иісі аңқиды. Суға малшынған мүктің арасынан жабайы сарымсақтың сабағы қылтияды. Мен не жайында ғана ойламады дейсің... Басым айналып, отырып қалып та жүрдім. Аттай үш күн бойы жалғыз-ақ адам кешегі балықшыны ғана көрдім. Жолай үйге бара жатқанда әнеугі доктор мен Эдуарда бойжеткен сияқты орманның шетіндегі сол жерден және біреуді кездестірермін деп ойлап едім. Олар тағы да сол маңда жүруі мүмкін-ау. Бірақ оны кім біледі. Ал менің ойыма дәл солардың түскені несі екен? Кімді кездестірсем де маған бәрібір емес пе.

Екі қырғауыл атып алып, біреуін сол жерде азық етіп, Эзопты қарғыбауынан сүйрелей тартқанмын. Қарын тоқ, енді келіп шығы кепкен алаңқайда шалқамнан түсіп жатырмын. Төңірек тып-тыныш, тек құстар ғана сайрап самалмен тербеліп жапырақтар сыбдыр қағады. Шалқамнан жатып, бұтақтардың қалай шайқалғанына қараймын, жел шіркін өз шаруасын тындырып-ақ жүр, бір шырпыны да ұмыт қалдырмай, бұтадан бұтаға тозаң тасиды, соған көңілі тойған орман тым-тырыс маңқия қалған. Жасыл құрт пен өрмекші бұтақтың ұшынан аттап, демалуға болмайтындай тынымсыз алға жылжып келеді. Жүнді құрттың көзі болғанымен, ол ештеңе көрмейтін сияқты, кейде шиыршық атып тік тұра қалып, енді қалай аттауы керектігін болжап алатын секілді, жасыл жіптің үзігіне ұқсап бұтаққа із тастап кетеді. Демек, ол кешкісін межелі жеріне жетті деп ойлауға болады.

Тып-тыныш. Түрегеліп, біраз жүремін де, отырып қайта тұрамын. Қазір сағат торт шамасы, алты болғанда үйге қайтамын, бәлкім, бәз- біреулерді кездестірермін. Екі-ақ сағат, небары екі сағат уақытым қалды, әлден абыржып, киімімді мүк пен шөп-шаламнан тазалап жатырмын. Жер таныс, кісіні жатырқай бастаған мынау тастар мен ағаштардың бәрін танимын, жапырақтар аяғымның астында сыбдырлап жатыр. Сыбдырлаңдар, сыңғырлаңдар менің таныс ағаштарым мен тастарым! Айрықша ризашылық кеудемді кернеп, жүрегімді барлығына, менікі дегеннің бәріне айқара ашқым келеді, себебі мен бәрін де жанымдай жақсы көремін. Қураған бұтақты көтеріп, қолыма ұстап әрлі-берлі аударып қараймын да, түбірге құйрық басып тағы да ойға батамын: бұтақ әбден шіріп, қурап біткен қабығына дейін арса-арса, күні өткеннің бәрі осылай болды-ау деп оны аяп кеттім. Орнымнан тұрып, жолға түскенде де оны аулағырақ лақтырып жібермей, қолымнан тастамай ала жүрдім, оған біртүрлі аянышпен қараймын, оған ақтық рет қарағанда көзім суланып қоя берді.

Міне, сағат бес болды. Күн уақытты дәл көрсетпейді, күн ұзақ батысты бетке алып жүріп келемін, енді қарасам, ол мені жарты сағатқа алдапты. Оны өзім де болжап келемін. Алайда алтыға дейін әлі де бір сағат уақыт бар; орнымнан қайта тұрып, қайта жүрдім. Аяғымның астында жапырақтар сыбдырайды. Осылай бір сағат өтті.

Міне, тұп-тура төменнен жылға мен диірменді көріп тұрмын, қыста ол қабыршақ мұздың астында жатыр еді, еріксіз тоқтай қалдым. Диірменнің қалақшасы айналып, гуілдеп түр, сол менің ой-мұңымды қолмен сыпырғандай қып, бір орнымда қаттым да қалдым. "Мен кешіктім!" деп айғайлаймын. Жүрегім сыздап кетті. Табанда бұрылып алып үйге тарттым, бірақ кешіккенімді біліп келем. Адымымды жебей аттап жүгіре бастым; Эзоп ыңғайсыздықты сезіп, қарғыбауын жұлқып ырылдап алға ұмтылады. Аяғымыздың астындағы шіріген бұтақтар дауылдай бұрқылдап қалып жатыр. Ал орманның шетіне шыққанда ешкім жоқ екен, барлығы тып-тыныш, тірі пенде көзге шалынбайды.

— Ешкім де жоқ! — деймін. — Несі бар, осылай болатынын өзім де білгенмін.

Көп кідірмей, жүріп кеттім, мені менің ойларым қамшылап келеді, күзет жайдың қасынан өтіп, әрі қарай Эзоп екеуміз, бірден Сирилуннға тарттық. Сөмке мен мылтық, басқа да құрал-жабдықтар бар.

Мак мырза мені асқан ілтипатпен қарсы алып, кешкі асқа шақырды.

VIII

Өз басым басқа адамның көңіліндегісін оқи алатындай көрінемін; мүмкін оным қате де болар. Бірақ көңілім түскенде, біреудің жанына терең үңілетінім бар, ол әсте менің ақылмандығымнан да емес. Айталық, бірнеше еркек пен бірнеше әйел бір бөлмеде отырмыз, ал мен бүл адамдардың жан әлемінде не болып жатқанын бірден байқаймын және өзім туралы да не ойлайтынын білемін. Менің назарымнан ештеңе де қағас қала алмайды, міне, біреу бетіне қан жүгіріп, нарттай жанып отыр, енді біреу басқа жаққа қараған болып, көзінің қиығын маған тастайды. Міне, мен болсам, жай ғана қарап, еш жұмбақсыз кез келгеннің көңіліндегісін қалт жібермей көріп отырмын. Осылай ұзақ жылдар бойы жұрттың көңіліндегісін оқи білемін деп өзімді-өзім сендіріп келдім. Мүмкін оным қате де болар...

Мак мырзаның үйінде бүкіл кеш бойы отырдым. Әлбетте, барған бойда-ақ кетіп қалуыма болатын еді, тіптен қызықты ештеңе болған жоқ, оның үстіне келе қоятын ойым да болмайтын, бірақ әйтеуір бірдеңе осылай қарай тартты да тұрды ғой. Келген соң және қайтіп кетіп қалармын? Вист ойнадық, астан кейін шырын іштік, бетімді терезеге беріп жайғастым да, басымды салбыратып отырған менің ту сыртымда әрі-бері қозғалып Эдуарда қонақжайға кіріп-шығып жүрді. Доктор болса үйіне кетіп қалған.

Маған Мак мырза жаңа шамдарын көрсетті. Бүл терістіктегі кәресін шамдардың алғашқы легі. Тұғыры қорғасыннан құйылған

ауыр өте әдемі шам. Кеш түскен сайын оны басқаға сенбей, өзі жағады, бөтен біреу бұзып не өрт жіберіп ала ма деп қорқады. Соз арасында ол әлденеше рет оз атасы консулды еске түсірді: мына түйреуіш менің атам — консул Макқа Карл — Юанның өз қолымен табыс етілген — деп жақұт түйреуішін саусағымен түртіп қойды. Зайыбы қайтыс болған екен, бұрыштағы бөлмеден оның суретін көрсетті. Суретіне қарағанда, сыпайы ғана жымиып отыратын маңғаз әйел сияқты. Сол бөлмеде кітап шкафы турды, онда тіпті көне француз кітаптары да бар екен, тегінде мура боп қалса керек, бәрінің тысы алтындаған әдемі-ақ, бұрынғы иелері оларға өз аты-жөнін жазып қалдырыпты. Кітаптардың арасында энциклопедисттердің де шығармалары бар, демек Мак мырза ойлай білетін кісі боп шықты.

Карт ойнауға Мак мырзаның екі пірказшігінің екеуі де шақырылды; олар ақырын, абайлап ойнады, әр жүрісті ұзақ ойланып барып жасады, бірақ қатеден қашып құтыла алған жоқ. Біреуіне Эдуарда көмектесті.

Стақанды төңкеріп алып, қысылғаннан тұрып кеттім.

— О, тәңірі, стақанды аударып алдым, — дедім.

Сықылықтап күліп, жауабын Эдуарда айтты:

— Оны өзіміз де көріп тұрмыз.

Барлығы да күліп, онда тұрған ештеңе жоқ деп, көңілімді жұбатқан болып жатыр. Маған орамал әкеп беріп, ойынды әрі жалғастырдық. Сағат он бірді соқты. Эдуарданың күлкісі шамыма тиіп, оған көз тастап едім, бет-жүзі тартым сыздау, тіпті ұсқынсыздау көрінді. Ақыры, Мак мырза ойынды доғарып, пірказшік терге ұйықтайтын уақыт болғанын хабарлап, өзі диванның арқасына шалқайып, жаңа жарнама туралы әңгіме сабақтады. Жарнаманы дүкеншінің кемежай жағынан ілмек ойы бар екен. Соған менен ақыл сұрады. Қандай бояу дұрыс болар екен? — деді. Мұнысы мені мезі етіп жіберді де, ойланбастан — қара бояу дұрыс, деп дүңк еттім, ал Мак мырза табанда қолдай кетті.

— Қара бояу дейсіз бе! Міне, нағыз керегі! "Түз бен кішкентай кеспектер сатылады" деп ірі қара әріптермен жазып қойса, игілікті болмай ма... Эдуарда, жататын уақытың болған жоқ па?

Эдуарда түрегеліп, қоштасуға екеумізге де қолын ұсынып, шығып кетті. Біз қонақжайда әлі де біраз отырдық. Былтыр тартылған темір жол туралы алғашқы телефон желісі жайында әңгімеледік. Бүл терістікке телеграф енді қашан келетінін бір құдай білсін!

Сәл үнсіздік орнады.

— Білсеңіз бар ғой, бұрылып қарауға үлгертпей, қырық алтың да келіп қапты, — деді әлден соң Мак мырза. — Сақал мен шаш ағарып барады. Кәрілік жақындап қалғанын сеземін. Ал сіз маған күндіз қарасаңыз әлі жас деп ойлайсыз, кешкісін жалғыз қалғанда өзімді қайда қоярға білмеймін. Сосын өз-өзімнен отырып карт жая бастаймын. Арасынан біреуін көтеріп қалсам, көзір шығар ма екен деймін де, баяғы.. Ха-ха-ха.

— Сәл көтеріп жіберсеңіз қазір де көзір де шықпай ма? — дей мін.

— Иә...

Оның көзіне қарап, көзқарасынан әлде не оқитын сияқтымын.

Ол орнынан көтеріліп, терезенің алдына барып сыртқа көз салды; тым бүкшиіп кеткен екен, шашы өсіп мойынын жауып кетіпті. Мен де көтерілдім. Аяғында бізтұмсық башмағы бар ол да бұрылып, маған қарсы жүрді, бас бармақтарын зерлетінің қалтасына сұғып, қолын қанат сияқты сәл қимылдатып, жымиып күлді. Сосын қайығына қожалық жасауыма болатынын тағы да қайталап, қолын созды.

— Әйткенмен, мен сізді шығарып салайын, — деп ол үрлеп шамды сөндірді. — Аз-мұз жүріп келейін, әлі онша кеш емес қой.

Үйден шықтық.

Ол ұста үйінің жанынан өтетін жолды нұсқап:

— Осылай барайық. Бүл жақынырақ, — деді.

— Жоқ, кемежай жағынан жақын, — дедім.

Екеуміз аз-кем дауласып, әрқайсымыз өз айтқанымызды дұрыс деп тұрып алдық. Мен өз айтқанымның дұрыстығына кәміл сенемін, сондықтан оның өз пікірін көптеп, табандап тұрып алғанына таңмын. Ақыры, ол әркім өз жолымен жүрсін деген ұсыныс жасады; қайсымыз бұрын келсек те, күзет жайдың, жанында күте тұрамыз.

Жүріп те кеттік. Ұзамай ол бағандардан әрі асып қара үзіп кетті.

Мен әдеттегі адымымнан айнымай, ең кемі одан бес минут бұрын келемін деп есеп жасағанмын. Бірақ күзет жай алаңына шыққанымда ол сонда күтіп те тұр екен. Мені анадайдан көріп айқай салды.

— Ал қалай? Көрдіңіз бе? Мен дәйім осы жолмен жүремін, бүл әлдеқайда жақын.

Мен оған айран-асыр боп таңдана қарадым, ол алқынбаған, жүгірген адамға ұқсамайды. Басын иіп, келіп-кетіп жүр деп қоштасты да, келген жолымен қайта жөнелді.

Тұрған қалпым, бұл не деген ғаламат! — деп ойға баттым. Қашықтықты сезетін сияқты едім, екі жолмен де сан мәрте жүргенмін. Ал сен тағы да алдап соғып кеткен жоқсың ба, жарқыным? Олай болса бүл қайталауды қалай түсінуге болады?

Оның жон арқасы бағандардан әрі асып қалай ғайып болғанын көрдім.

Енді бір сәтте шапшаң басып оның ізіне түстім, бетін қайта-қайта сүртіп бара жатқанын көрдім, бірақ дәл қазір оның жүгірген жүгірмегенін біле алмадым. Қазір ол тым баяу жүріп барады, одан көз айырмай мен де келемін. Ұста үйінің жанына тоқтады. Жақынырақ тұсқа жасырынып тұрып, есік ашылғанын көрдім. Мак мырза үйге кіріп кетті.

Түнгі сағат бір, мен оны теңіз бен шөптен болжап тұрмын.

VIII

Орманның және өзімнің жалғыздығыммен бірме-бір тағы да бірнеше күнді амалдап өткіздім. Тәңірі құдай, сол бір алғашқы күндегідей жалғыздықты ешқашан соншалық қатты сезінбеген шығармын. Көктем барлығын билеп-төстеп, қып-қызыл қалампырлар мен қырық жапырақтар көзге түсе бастады, сар торғайлар мен шымшықтар ұшып келді, мен білмейтін құс жоқ орманда. Кейде қалтамнан екі бақыр алып, жалғыздықтан тым торығып кетпейін деп, соларды сылдырлатамын. Изелина мен Дидерик келсе ғой, деп ойлаймын.

Түн дегенің атымен болмай қойды, күн теңізге тек сүңгіп шығады да тереңдегі суға әбден қанып алғандай қызара бөртіп шақыраяды да тұрады. Түн баласы мені небір сұмдықтар жадылайды. Оны айтсам, маған ешкім, де сенбес еді. Мені аңдып ағаш басында анау отырған Пан, орман құдайы емес пе екен? Құрсағы бұратылып, бүктетіліп отыр, оз қарнын өзі сауып, қабыршығын ғана қалдырған сияқты. Бірақ бұның бәрі амал-айла, маған қабағының астынан қарап, басқан ізімді андып отыр, өйткені ол менің ойларымнан астан-кестен бір бүлік көреді, соған ызаланған үнсіз күлкісінен ағаштар қалтырап, орманды сыбдыр шу кернеп кетті. Аңдар мұрнын тартып иіс аулайды, құстар қиқулап, бір-біріне хабар береді. Бірін-бірі шақырған үндер ауаны кернеп кетті. Биылғы жылы мамыр қоңыздары қаптап кетіпті, олардың ызылына түнгі көбелектер қанатының суылы жауап қатады, содан бүкіл орманды күбір-сыбыр кезіп жүргендей көрінеді.

Небір сыбыр сыбыстан құлағың сарсиды. Мен үш түн қатарынан көз ілмей, тек Дидерик пен Изелина туралы ойладым.

Тұра тұр, олар қазір-ақ келеді, деп ойладым. Изелина Дидерикті аулаққа, ағаш жаққа алдап шақырып алып:

— Тоқта осы араға, Дидерик, анаған қара, өз Изелинаңның ізін бақ, қазір мен анау аңшыдан башмағымның бауын байлап беруін өтінемін, — дейді.

Ал ол аңшысы менмін, түсінсін дегендей маған көзін қысып қояды. Ол жақындай бергенде менің жүрегім соқпай, шіркеудің қоңырауындай дүңгірледі. Көйлегінің астында тұлдыр жоқ, басынан қара табанына дейін тыр жалаңаш екен, тәніне қолымды тигізіп те көрдім.

— Башмағымның бауын байлап бер! — деп бұйырады ол, беті алау атып. Аз-кем кідіріп тура аузыма тақалып, ерініме ернін тигізе: — Башмағымның бауын неге байламайсың, сүйіктім, жоқ, сен байлап жатқан жоқсың... Байлап жатқан жоқсың... — деп сыбырлайды.

Күн болса, теңізге сүңгіп кетіп, тереңдегі суға әбден қанып алғандай қызара бөртіп шақырайып шыға келді. Жер-көкті ыбыр-сыбыр, суыл- сыбдыр кеуледі де кетті.

Сосын ол тура аузыма тақап кеп:

— Уақыт болды. Кетуім керек, — деп күбір етті.

Кетіп бара жатып ол қолын бұлғайды, беті алаулап жанып барады, оның жүзі нәзік те сүйкімді, құштарлықтың, құмарлықтың алқары сияқты. Ол маған қайтадан бұрылып қарап, қолын бұлғайды.

Ал Дидерик болса бір ағаштың астынан шығып:

— Изелина сен не істедің? Мен бәрін де көрдім, — дейді.

— Дидерик, сен не көрдің? — дейді қыз. — Мен ештеңе де істегенім жоқ.

— Изелина, сенің не істегеніңді мен көрдім, — дейді ол сөзін қайта қайталап, — мен көрдім.

Сол кезде қыздың сыңғырлаған шат күлкісі орманды басына көтеріп, басынан қара табанына дейін күнәға батқан, бірақ сонысын мақтан тұтып масайраған ол Дидерикке еріп жүре берді. Сонда ол қайда барады? Әрине, бір деген ер жігітке, орман аңшысына барады да.

Түн ортасы болды. Эзоп байлауынан босанып, өз бетімен аңшылап кетті. Мен оның таудағы үрген даусын естідім, оны алдарқатып кері шақырып алғанда сағат бір болған еді. Бақташы қыз келді, ол шұлық тоқып, баяу ыңылдап айналаға көз тастайды. Ал оның табыны қайда? Мынандай мезгілде ол орманға қандай қажеттіліктен келіп жүр? Ешбір, тіпті ешбір қажеттіліксіз келген. Алаңдайтын сияқты, бәлкім, қуанатын шығар түн бике. Ол Эзоптың үргенін естіп, мен орманда жүр деп ұққан-ау, деп ойладым.

Маған таяп келгенде орнымнан тұрып оған сынай қарадым: талдырмаш қана жап-жас қыз Эзоп та оған қадала қарап тұр.

— Сен қайдан жүрсің? — деп сұрадым одан.

— Диірменнен, — деп жауап берді ол. Мұншалықты кеш мезгілде ол диірменнен не алады?

— Түнделетіп орманға жалғыз келуге қорықпайсың ба? — деп сұрадым. — Өзің сондай жіп-жіңішке, жап-жас екенсің.

Ол мырс етіп күліп, бірден жауап қатты.

— Ойлағаныңыздай жап-жас емеспін, он тоғыздамын. Алайда оған он тоғызды беруге болмайды, екі жасты әдейі қосып жіберіп отыр, деп ойладым, оның жасы әлі он жетіге де толған жоқ. Бірақ оған жасына жас қосудың қажеті қанша?

— Отыр, дедім оған — Енді айтшы атың кім болады?

Ол қызарып кетіп, қасыма кеп отырып, есімінің Генриетта екенін айтты.

— Ал, Генриетта, жігітің бар ма? — деп сұрадым. — Ол сені құшақтап па еді?

— Иә, — деп ұяла жымиды.

— Неше рет?

— Ол үндемеді.

— Неше рет? — деп қайталап сұрадым.

— Екі рет, — деді ол ақырын ғана. Мен оны өзіме еңсеріп, тағы сұрадым:

— Қалай құшақтады? Міне, былай ма?

— Иә, — деп сыбырлаған ол дірілдеп кетті. Сағат торт те болып қалды.

IX

Эдуардамен екеуара әңгімеміз болды.

— Ұзамай жаңбыр жауады, — дедім мен.

— Қазір сағат неше? — деп сұрады ол Мен күнге қарап жіберіп:

— Бестер шамасы, — дедім.

— Сізге бұл күн арқылы белгілі ме, дәл түстіңіз ғой? — деп сұрады ол.

— Иә, күннен көрінеді ол, — деп жауап қаттым. Арада үнсіздік орнады.

— Ал, күн жоқ болса, онда уақытты қалай білесіз?

— Оның басқа да көптеген белгісі бар. Судың тасуы немесе қайтуы, шоп оз мезгілінде жатады, күс даусы өзгереді, бір құстар сап тыйылғанда келесілері сайрай бастайды. Тағы да гүлдер арқылы уақытты айыруға болады, олар кешқұрым тұйықтала бастайды, жапырақтарға қарап та біле аласың — олар кейде ашық жасыл болып, кейде жарқырап, кейде қарауытып тұрады.

Жауын күтіп, Эдуарданы жолда ұстағым келмей, кәр төзімді қолға алдым. Бірақ ол аяқ астынан тағы бір сұрақ қойып, мен қалып қалдым. Ол қызарақтап әрнені сұрады, атап айтқанда: мұнда неге жүрмін, не үшін аңшылықпен шұғылданамын, тағысын тағылар. Мен болсам, өзімді асырау үшін атпаймын ба аң-құсты, Эзоп та қатты қалжырайтыны және рас.

Ол бұрынғысынан да қатты қызарып, мүлдем абдырап қалды. Оның көзінше біреу мен туралы айтқанын, ол басқаның сөзін қайталап тұрғанын бірден сездім. Осы қылығы мені тебірентіп, кенет оның анасы жоқтығын еске алдым. Ол әсіресе анау жетімек, жіңішке қолдары үшін сондай қорғансыз боп көрінді. Сол жерде бүйрегім бүлк ете қалды.

Иә, мен құсты өлтіру үшін атпаймын, өзімнің тіршілік етуім үшін атамын. Күніне бір кекіліктен артық жемейсің, сондықтан бүгін біреуін, ертең екіншісін атып әкелесің. Артығының не керегі бар? Мен орманда өмір сүремін, орманның перзентімін. Бірінші маусымнан бастап кекілік пен қоян аулауға тыйым салынған, енді ататын ештеңе жоқ, амалсыз балық аулап, балық жеуге тура келеді. Көп ұзамай оның әкесінен қайық алып, теңізге шығамын. Маған тек аң аулау ғана керек пе? Маған орманда өмір сүру қажет. Мұнда жақсы; дастарқаным — жер, тамақ ішкенде орындыққа отырудың, атып тұрудың қажеті жоқ, стақандарды да аударып алмайсың. Орманда не істеймін оз еркім, шалқамнан түсіп жатсам да, көзімді жұмсам да ешкімнің шаруасы жоқ, ойыма не келсе, соны айта аламын. Жиі-жиі бірдеңе айтқың және дауыстап естірте айтқың келеді емес пе, ал орманда соз тура жүрегіңді жарып шығады.

Түсінікті ме бүл деп сұрағанымда, иә, — деп жауап берді ол

Мен тағы да сөйлеп кеттім, өйткені оның көзі менің жүзіме қадалып, айырылар болмады.

— Менің басымнан нелер кешкенімді білер ме едіңіз! Қыста міне, үйден шығасың да, қардағы кекіліктің ізін байқайсың. Кенет із үзіліп қалады, демек, құс ұшып кеткен. Ал қанаттың, қарға түскен таңбасына үңілсең оның, қай жаққа қарай ұшқаны бесенеден белгілі, оны іздеп бірден тауып ала қоямын. Мұның өзі қашанда бір ғажап қарекет. Күзде жұлдыздардың қалай аққанына жиі қарайсың. Жападан-жалғыз отырып, айдай әлем күйрегелі тұрған жоқ па екен, деп ойлайсың. Тұтас бір әлем менің көз алдымда құлап, құрып кеткен сияқты. Ал мен, мына мен жұлдыздың қалай өлгенін көрдім емес пе! Жаз келгенде бар ғой, әр жапырақтың өз өмірі болады; кейбір жәндікті көрсең, қанаты жоқ, осы қайда барып күн көреді дейсің, ал ол сол өзі туған жапырақтар өле-өлгенше тірлік етеді. Немесе көк масаны көресің. Жә, жоқ, мұндайды сөзбен айтып жеткізер ме екенсің, сіз мені түсініп тұрсыз ба?

— Иә, түсінемін.

— Ендеше былай. Кейде шөпке қараймын, ол да тура маған қарайды, бүл шыным. Мен кішкентай қылтанаққа қарайық ол діріл қағады, онысы тегін емес қой. Сонда ойлаймын: қарашы, қылтанақ та дірілдеп түр деп. Болмаса қарағайға қарашы, одан қашанда көз ала алмайтын бір бұтақ табасың, да ойға азық етесің. Ал кейде кісіні де таудан кездестіресің, ондай да болады.

Мен оған қарадым, ол ентелей түсіп, тыңдап түр. Оны мен танымай қалғандаймыз. Әңгімеге берілгені сондай, өзінің бетіне қарауға да мұршасы жоқ, сондықтан астыңғы ерні салбырап, жүзі ұсқынсыз көрінді.

— Мен түсінемін, — деп ол бойын тіктеді.

Алғашқы тамшылар да білінді.

— Жаңбыр! — дедім.

— О, тәңірі, жаңбыр ма? — деп ол табанда жолға түсті.

Оны шығарып салғаным жоқ, ол жалғыз кетті, ал мен асығып үйге тарттым. Бірнеше минуттен соң жаңбыр күшейе түсті. Кенет артымнан біреудің жүгіріп келе жатқанын естідім, жалт бұрылып Эдуарданы көрдім. Ол жүгіргеннен қызарып кеткен, жымиып түр.

— Мүлдем ұмытып кетіппін, — дейді ол алқынып. — Әлгі балық қақтайтын жерге сейілдеп барып қайту қалай болады? Доктор ертең болады, ал өзіңіз уақыт табасыз ба?

— Ертең бе? Таппағанда ше! Сөз жоқ.

— Мүлдем ұмытып кетіппін, — деп ол қайта жымиды. Ол кеткенде сыртынан қарап тұрып, оның аяғы нәзік әрі әдемі екенін байқадым. Саз шашыраған аяғында өкшесі басылған башмақ.

X

Сол күнді мен есімде айрықша сақтадым. Жаздың басын да содан санаймын. Күн түннен бастап-ақ жарқырап, таңға дейін жерді кептіріп, жаңбырдан кейінгі ауа саф таза болып түр еді.

Кемежайға мен түстен кейін келдім. Айдын теп-тегіс, тып - тыныш, қызметшілер мен қыздар балық қақтап жүрген аралдан әңгіме, күлкі бізге дейін жетіп жатыр. Өзі бір көңілді күн болды. Айтары жоқ, көңілді, тым-ақ көңілді. Шарап пен тамақ салынған себетіміз бар біздің серіктер екі қайыққа сыйдық, әйелдер ақ көйлек киіп алған. Мен болсам, қуанышым қойныма сыймай, әндеттім де жүрдім.

Қайықта келе жатып осынша халық қайдан жинала қалған деп ойладым. Мұнда қазы мен қауым дәрігерінің қыздары, екі тәрбиеші бикеш, пастор мекенінің басқа да әйелдері бар; олардың бірі де таныс емес, түңғыш көріп тұрмын, соған қарамастан атамзаманнан бір-бірімізді білетіндей бәрі де өздерін еркін ұстады. Әлбетте, әттегенайлар да болмай қалған жоқ, мұндай қоғамнан жырақтап қалған мен бикештердің бәрімен "сен" деп сөйлестім, бірақ оны ешқандай да көңіліне алған жоқ. Бірде тіпті біреуіне "сүйіктім", "айналайын" деп те қалдым, ол сол сәтте-ақ онымды кешіріп, ондай ештеңе есітпеген дей сыңай танытты.

Мак мырза қашанғы сындай жауһар түйреуіш қадаған крахмалданған омыраушасын киіп келді. Зайыры, оның көңілі көтеріңкі болуы керек, көрші қайықтағыларға айқайлап тапсырыс беріп жатыр:

— Сіздер анау шөлмектерге ие болыңыздар, жаңғалақтар! Доктор, шөлмектер үшін сіз жауап бересіз.

— Келістім! — деп айғайлады доктор.

Жалғыз осы дауыстардың өзі-ақ рухыңды көтеріп, мерекелік көңіл күй орнатты...

Эдуарда осының қарсаңында киіп жүрген көйлегімен келіпті — басқа киім таппады ма екен, қайта киініп жатқысы келмеген бе — ол жағын біле алмадым енді. Башмағы да бұрынғы. Маған ол тіпті қолын да аумағандай көрінді, оның есесіне ол қауырсын таққан су жаңа қалпақ киіпті. Қайта боялған кеудешесін орындыққа төседі.

Жағаға барып түскенде Мак мырзаның сұрауымен мылтық аттым, бір емес екі рет атып, "ура" деп жер-көкті жаңғырықтыр дық. Аралды аралағанымызда балық қақтаушылар бізге тағзым етіп, Мак мырза оз қызметшілерімен сөйлесіп жатты. Біз арыстан кеңірдек пен сарғалдақ жұлып, ілгектерімізге қыстырып, кейбіреулер қоңырау бас жинап кетті.

Теңіз құстары жыртылып айырылады — олар жағада гәгалап, биікте қиқулап жүр.

Біз селдір өскен ақ балтыр ақ қайыңдарға таяу көгалға жайғастық та, себеттерді қотарып, Мак мырза шөлмектерді ашты. Ақ

көйлектер, көгілдір көздер, айдын теңіз, ақшаңқан желкендер көздің жауын алады. Қосылып ән салдық.

Жүзіміз алау атады.

Ұзамай қуаныштан басым айналды; маған эсер етпейтін ештеңе жоқ, қалпақтың төбесінде желбіреген перде де, дудыраған самай шашы да, күлкіден қысылған екі көз мені елең еткізіп, тебірентпей қоймайды. Қандай ғажап күн еді, ғажап!

— Сіздің ұядай ғана әсем киіз үйіңіз бар дейді ғой, лейтенант мырза!

— Иә, орман ұямның бары анық, жанымның саясы екенінде шәк жоқ. Бәз бірде қонаққа келіңіз, бикеш, мұндай жайды іздесеңіз де таппайсыз. Үйдің ар жағы орман, ну орман.

Екінші бикеш келіп ілтипат білдіріп:

— Сіз бұрын біздің терістікте болған жоқ па едіңіз? — деп сұрады.

— Жоқ, бірақ қазір мұндағының бәрін білемін, ханым, — деп жауап қаттым. — Түн баласы таулармен, жермен, күнмен бетке-бет келіп, қойындасып кетемін... Ал, онша лепіре бермей, қарапайым қалыпқа түссем, жаздарыңыз айтары жоқ ғажайып! Түнде жұрттың бәрі ұйқыға енгенде аялап кеп, таң атқанда бауырына басады. Терезеден қарап тұрып, оның әр қадамын қалт жібермеймін. Күзет жайда бір емес, екі терезе бар.

Үшіншісі келеді. Оның қолы нәзік, ал даусы қандай десейші, өзі тұрған бойы бір ғажайып. Олардың бәрі де қолқа — жүрегіңді суырғандай ғаламат.

— Кән екей, гүл алмастырайықшы, — дейді үшіншісі. — Бұның . өзі бақыт әкеледі.

— Иә, — дегенім ше қолым еріксіз созылып та қалды, — әнекей айырбастайық. Рахмет сізге! Қандай сұлусыз, дауысыңыз қандай сүйкімді, құлақ түріп тыңдай бергің, тыңдай бергің келеді.

Алайда ол қоңырау басты кеудесіне қыса тұрып, маған қатқыл жауап қатты.

— Сізге не болған? Жалпы, мен сізден гүл сұраған жоқпын.

Көзімді бақырайтып қойып тура осылай деді. Асығыстығым

мен әбестігім жаныма қатты батты, бұлардан аулақ өз үйіме кетіп қалғым келді, онда әйтеуір жалғыз сұхбаттасуым бар ғой.

— Кешіріңіз мені, — дедім — ғапу етіңіз!

Қалған келіншектер бір-біріне қарасып пұшайман болғанымды көргісі келмей шеткерірек барып тұрды.

Сол сәт бізге біреу келе жатты — бұл Эдуарда екенін жұрттың бәрі көрді. Ол тура маған келіп, бәз бірдеңелер айтып мойныма

асылды, басымды өзіне қарай тартып алып, қайта-қайта ерінімнен сүйді. Сүйген сайын бірдеңелер айтады, ал мен оны есітпеймін. Мен жалпы ештеңеге түсінбедім, жүрегім тоқтап қалған секілді, тек оның көзі қалай жайнап жанып тұрғанын ғана көрдім. Міне, ол мені босатып, алқынысын әрең басты, бірақ орнынан тырп еткен жоқ. Ұзын бойлы, талдырмаш оның мойыны мен беті қоңырқай, көзі жалт-жұлт етеді, бірақ қазір ештеңе көрмейді, оның есесіне не істегенін жұрт көріп тұр. Оның қара қасы тағы да қайран қалдырды, биік доғадай иілуін қарасайшы.

Аһ, тәңірі құдайым-ай! Аты жоқ, жөні жоқ, келді де, тамам жұрттың көзінше тарпа бас сап сүйіп алды!

— Мұныңыз не, Эдуарда бойжеткен? — деп сұрадым. Сұрауын сұрасам да, өн бойымда қаным аласұрып, көкірегіме кеп тығылып, дүрсілдетіп тұрғандай, үнім бітіп, ырыққа көнер емес.

— Ештеңе де емес, — деп жауап береді ол қаннен қаперсіз. — Жай ғана сүйгім келіп кетті. Жай, әншейін.

Кәр төзімді шешіп, маңдайыма түскен шашымды жоғары серпіп, оған тесіле қарадым да қалдым. Жай, әншейін дейді, — деп ойға баттым.

Осы арада аралдың шалғай шетінен Мак мырзаның даусы талып жетті, ол бірдеңе айтады, бірақ сөзі түсініксіз. Оз басым, Мак мырзаның ештеңе көрмегеніне, ештеңе білмегеніне қуанып тұрмын. Оның тура осы кезде аралдың шалғай шетінде жүргені қандай оңды болды! Жүрегім сәл-пәл басылып, қауымдасып отырған серіктерге келіп, алаңсыз адамдай-ақ немқұрайды көрініп күлген болып ақталып жатырмын.

— Келеңсіз қылығымды бәріңіз дің де кешірулеріңізді өтінемін, онсыз да өзіме-өзім келе алмай тұрмын. Эдуарда бойжеткен гүл алмасуды өтінгенде, сәтін пайдаланып, көңіліне келер соз айтып қалып едім, ол үшін оның өзінен және баршаңыздан ғапулық өтінемін. Ал енді өздеріңізді менің орныма қойып көріңдерші: жапа-жалғыз тұрамын, қыз-келіншектермен араласып дағдыланбағанмын, оның үстіне шарап іштім, ішетін әдетім және жоқ еді. Шафхатты болсаңыздар екен.

Бейқамси күліп, барлығы да қазір ұмытылып кететін түкке тұрғысыз нәрсе дегенді білдіргім келді, ал шын мәнінде ойын-қалжыңның қазір орны жоқ. Айтқандай, менің сөзім Эдуардаға ешқандай эсер етпегендей. Оның ештеңе жасырар, әбестігін жуып-шаяр түрі де, ойы да жоқ, қайта қасыма қатар отырып алып, екі көзін менен айырар емес. Ауық-ауық маған сөз тастап та қояды. Сосын ұр да қаш ойнағанда ол жұрттың бәріне естірте:

— Маған лейтенант Гланды беріңіздер, — деді. — Кім көрінгеннің соңынан жүгіріп жүрмейін! Ол болмайды!

— О, сайтан, үндемеңізші енді ең құрыса, — деп сыбырлап аяғымды тыпырлаттым.

Түсінбей аң-таң болғаны бетіне шыға келді, ауырсынғандай мұрнын тыржитып, жымиып қойды. Ол тағы да маған сондай бір қорғансыз көрінді, бейкүнә көзқарасында, апалақтап абыржу атойлап, жүрегім езіліп, аяғымның басына түсті. Бойымды мейірімділік билеп, оның сүйріктей ұзын саусақтарын ұстап өз алақаныма салдым.

— Сосын! — дедім. — Қазір емес! Ертең көрісеміз ғой, рас па?

XI

Түнде Эзоптың өз бұрышынан шығып ырылдағанын естідім, және оны ұйқылы-ояу жатып есіттім, сол сәт түсіме аңшылық кіріп жатыр еді, иттің ырылы түсімде екен ғой деп оянбадым. Таңғы сағат екіде үйден шықсам шық түскен шөпте адам аяғының ізі жатыр; мұнда бәз біреу болған, әуелі бір терезеге, сосын екіншісіне келген. Із жолға барып жоғалды.

Ол маған қарсы адымдап келеді, жүзі бал-бұл жанып, көзі жалт-жұлт етеді.

— Сіз күттіңіз бе? — деп сұрады ол. — Сіз күтіп қалды ғой деп қорқып едім.

Мен күткенім жоқ, бірінші ол келді.

— Жақсы ұйықтадыңыз ба? — деп сұрадым, басқа не айтарымды білмедім.

— Жоқ, ұйқы қайда, қисайып жатқам да жоқ, — деп жауап қатты ол. Сосын ұзақ түн ұйықтамағанын, орындықта көзін жұмып жай ғана отырғанын айтты. Ол тіпті үйден де шығып кетіпті.

— Түнде бәз біреу менің үйімнің маңында болыпты, — дедім. — Таңертең шөптен соның ізін көрдім.

Қызарып кетіп ол тура жол ортасында тұрып қолымнан ұстады да, жауап қатқан жоқ. Оған көз тастап:

— Сол сіз емессіз бе? — деп сұрадым.

— Иә, — деп маған жабыса түсті ол, иә, ол мен едім. Мен сізді оятып алған жоқпын ғой, ә, аяғымды абайлай ақырын-ақырын басқанмын. Иә,, ол мен едім. Сізбен тағы да бір рет бірге болдым. Мен сізді сүйемін.

XІІ

Оны құдайдың құтты күні көріп жүрдім. Жасырмай-ақ қояйын, қуанышым қойныма сыймай, ақыл-есімнен мүлдем айырылдым. Оған да екі жыл өтті, енді оны көңілім түскенде ғана ойлаймын, болған оқиғалардың бәрі көңілді алдарқатып, ойымды айықтыратын секілді. Ал екі жасыл қауырсын қаламға келсек, оны сөз жоқ кейінірек баяндап беремін.

Біздің кездесетін шартты жерлеріміз көп болатын: диірмен, жол үсті, тіпті біздің үй және басқалар, қайда шақырсам, ол сонда келіп тұрды. "Сәлеметсің бе!" — деп қашанда ол бірінші дауыстайтын, "Сәлеметсің бе!" деп жауап қайтаратынмын.

— Сен бүгін көңілді екенсің, әндетіп жүрсің, — дейді ол көзі жайнап.

— Иә, көңілдімін, — деп жауап беремін. — Сенің иығыңда дақ түр, тозаң болуы керек, жолда қонған ғой, сол дақты қалай сүйіп алғым кеп түр десейші, сүйіп алуға рұқсат етші. Сендегінің бәрі маған қымбат, өзің дегенде менде ақыл-ес қалмайды. Бүгін түнде көз шырымын алғам жоқ.

Бүл енді шындық, оны ойлап талай түнді ұйқысыз өткіздім.

Қатарласып қыдырамыз да жүреміз.

— Айтшы, өзімді ұстауым саған ұнай ма? — дейді ол. Мүмкін мен тым көп мылжыңдап кететін шығармын? Жоқ дейсің бе? Ал сен ойдағыдай болмай бара жатса, бірден айт. Кейде маған бұның бәрі жақсылықпен бітпейтін сияқты көрінеді...

— Не жақсылықпен бітпейді дейсің? — деп сұраймын.

— Екеуміздің арамыздағы қатынасты айтамын. Бұл жақсылықпен бітпейді. Сенсең сен, сенбесең қой, ал маған, міне салқын соғып түр, саған жақындасам болды, арқам мұздап кетеді. Бүл бақыттан болар.

— Сені көрсем болды, мен де тоңази бастаймын, — деймін мен де. — Жоқ, бәрі де жақсы болуы керек. Әзір сенің арқаңнан қағып көрейін, жылынасың.

Ол бұлданыңқырап барып көнеді де, мен қалжың үшін арқадан қаттырақ қағамын, қарқылдап күліп жылындың ба деп сұрап қоямын.

— Аһ, аясаңшы, арқадан қағамын деп сабағаныңды қой енді, — дейді.

Сөзі қандай десейші! Аясаңшы деп бір түрлі жалынышпен айтады және.

Жолмен одан әрі тарттық. Менің қалжыңыма шамданып қалмады ма екен? — деп өзімнен-өзім сұрап, сынап бір көрейін деп ойладым.

— Міне, есіме мына бір оқиға түсіп отыр, — дедім. — Бірде бір жас келіншекпен шанамен сырғанақ тепкеніміз бар. Сонда ол ақ орамалын шешіп алып менің мойныма байлап еді. Кешкісін оған: орамалыңызды ертең қайтарамын, қазір жууға беремін, дедім. Жоқ, — деді ол, — қайтарсаңыз қазір қайтарыңыз, оны тура сол қалпында сақтайын. Оған орамалын бердім. Үш жылдан кейін келіншекті қайта кездестірдім. Ал орамал қайда? — деп сұрадым. Орамалды ол алып келді. Сол жуылмаған қалпында қалтасында қағазға ораулы жатыр екен, өз көзіммен көрдім.

Эдуарда маған жалт қарады.

— Иә? Одан әрі не болды?

— Жоқ, одан әрі ештеңе болған жоқ, — дедім. — Бұл менімше, жай ғана жақсы қылық.

— Қазір ол қайда?

— Шетелде.

Қайтып ол туралы әңгімелеген жоқпыз. Бірақ ол қоштасып тұрып былай деді:

— Түн тынышты болсын! Ол келіншек туралы ойлама, жарай ма? Мен сенен басқа ешкімді де ойламаймын.

Оған сендім, шындығын айтып тұрғанын көрдім, ол тек қана мені ойлайтын болса, маған одан артық не керек. Оны қуып жеттім.

— Рахмет саған Эдуарда! — дедім. Жүрегім алғысқа шып-шып толып, шынымды айттым: — Мен үшін сен тым жақсысың, алайда мені қуып жібермегенің үшін саған алғыс айтамын. Құдай сыйласын сені, Эдуарда... Оз басым, дәл менен не тапқаныңды білмеймін, менен әлдеқайда артық, абыройлы да лайықты адамдар қаншама. Бірақ оның есесіне мен басы бүтін сенікімін, тамырдағы қаныммен, өлмейтін жаныммен сендікпін.

— Жоқ,, оқа емес, — деді ол. Сен түсініксіз бірдеңелер айтып тұрсың... Құдай мені не үшін сыйлайды. Сен бір кәдік болатындай сөйлейсің.. Ал мен сені қалай сүйеді десейші!

Ол дәл жолдың ортасында мойныма асыла кетіп, құшырлана сүйіп-сүйіп алды.

Ол кеткен соң, мен өз қуанышыммен өзім жалғыз болайын деп бұрылып, орманға қойып кеттім. Сосын абыржып, алаңдап мені біреу-міреу байқап қалмады ма екен деп, қарағалы жолға қайта жүгірдім. Алайда онда ешкім жоқ екен.

Жазғы түндер, тыныш сулар және орманның құлаққа ұрған танадай тыныштығы қосылып төңірек түгел қалғып тұрған тәрізді. Жолда да не шуыл, не зуыл жоқ. Жүрегім қызыл шарап құйғандай лық-лық, лүп-лүп етеді.

Отқа елігіп, қуырған еттің иісіне еліктеп кішкентай көбелектер мен шіркейлер терезеден үнсіз еніп, үйден шығар емес. Төбеге жалп-жалп соғылып, құлағымның түбінен ызыңдап мазаны алды, кейбіреулер ақ түсті оқшонтайыма қонып алыпты. Олардың қанатын қозғап, қалай тырбаңдағанына қарасам, көбелектер мен жібек құрттары маған үңілетін тәрізді. Кейбіреулері ұшып жүрген көп гүлге ұқсайды.

Үйден шығып, төңірекке құлақ тосамын. Үп еткен үн жоқ, бәрі де ұйқыда. Барлығы шыбын-шіркей, көбелектердің желпінген қанатының әсерінен көгілдір көрінеді. Одан әрі орманның шетінде долана сияқты ағаштар шоқтана қалған, олардың ұсақ гүлдерін керемет жақсы көремін. Көк бұталардың әр шоғын қызықтауды бұйыртқан құдайға тәубе, олар ғой жолдың жиегіндегі кіп-кішкентай раушан гүлдер іспетті, гүлді сүйгендіктен кейде жылап та аламын. Осы маңда орман қалампыры да бар, оны көрмесем де, иісінен білемін.

Ал түнде кенет үлкен ақ гүлдер ашылады, жапырақтарын жайып жіберіп, кәдімгідей тыныс алады. Оларға жүнді қоңыздар қонып, қалтылдайды да тұрады. Гүлден гүлге барып аралағанды ұнатамын, олар оз иісіне мас сияқты көрінеді. Олардың махаббаттан мас болып, ләйліп тұратынын байқаймын.

Жеңіл адымдап келе жатқан адамның демімен "сәлеметсіз бе" деген таныс үн шығады.

Әдеттегі жауабымды айтып, жол шаңына тізерлей қалып, оның тізесін құшып, белдемшесіне бетімді тигіземін.

— Сәлемет пе, Эдуарда! — деймін қайтадан бақыттан үздігіп кете жаздап.

— Мені қалай күшті сүйесің, ә! — деп сыбырлайды ол

— Білмеймін, қандай алғыс айтып, қалай ардақтарымды білмеймін! — деймін. — Сен менікісің деп ұзақты күн қуанышым қойныма сыймай жүреді, тек бір сені ғана ойлап, жүрегім тыншымайды. Сен мынау жұмыр жердегі ең сұлу қызсың, сені сондықтан да сүйдім. Кейде сені аймалап сүйдім ғой деп ойласам-ақ, қуаныштан қызарып кетемін.

— Ал бүгін мені сонша ерек сүюіңнің себебі не? — деп сұрайды ол.

Себебі мың сан ғой, бір ғана ол туралы ойлаудың өзі не тұрады. Биік доғадай иілген қасының астындағы мынау көзқарас, мынау сонырқай сүйкімді бет-әлпеті сүйдірмей, сүйіндірмей қойсын ба!

— Сені қалай сүймей тұра аламын! — деймін. — Мен бар ғой, сенің көңілің көтеріңкі, денсаулығың жақсы болғаны үшін әрбір бұтаға, әрбір ағашқа ризалық білдіріп, алғыс айтамын. Білесің бе, бір балда бір жас келіншектің билемей, кеш бойы отырып қалғаны, ешкім биге шақырмады ғой оны. Мен онымен таныс емес едім, бет әлпеті бірақ ұнады, сосын биге шақырдым. Ар жағы не болды дейсің ғой? Ол басын шайқады "Бикеш билемес пе екен?" деп сұрадым мен "өзіңіз ойлаңызшы, — деді ол, — әкем жақсы-ақ адам еді, ал анам айтулы сұлу болатын, әкем оны ессіз сүйді. Ал мен болсам, іштен ақсақ боп тудым".

Эдуарда маған қарады. Біз көк бұтаның арасына отырдық.

— Сен туралы менің бір құрбымның не айтқанын білесің бе? — деп бастады ол сөзін. — Сенің көзқарасың жыртқыштікі сияқты, көзі түсіп кетсе-ақ есімнен адасып қаламын, дейді ол. Бейне бір сен оған қол салатын сияқты.

Жүрегім тағатсыз қуаныштан дүрсілдеп кетті. Өзім үшін емес, Эдуарда үшін мәз болып, маған тек өзі, жалғыз өзі ғана керек, өзгелер менің көзқарасым туралы не айтса, оны айтсын, деп ойладым.

— Ол қандай құрбың? — деп сұрадым.

— Оны саған айтпаймын, — деп жауап қатты ол Бірақ ол балық қақтайтын орынға барғанда бізбен бірге болған.

— Ә... — деп аңтарылып қалдым.

Енді әңгіме беті басқаға ауды.

— Әкем осы күндері Ресейге барғалы жиналып жүр, — деді ол Оның аттанып кетуін әлі атап өтеміз. Сен Курхольмада болып па едің? Біз өзімізбен екі себет шарап аламыз, пастор мекенінің әйелдері де бірге барады. Шарап жөнінде әкем нұсқау беріп те қойған Тек сен енді қайтып менің құрбыма көз салмайтын боласың. Солай емес пе? Әйтпесе оны шақырмаймын.

Кенет ол сөзін қоя салып, мойныма асылды да, көзін айырмастан бетіме тесіле қарады, қалай дем алғаны естіліп тұрды. Оның көзі тұңғиық танып қап-қара болып кетті.

Мен кілт көтеріліп, абдырағаннан аузыма түскені;

— Ә... әкең Ресейге бара ма? — ғана болды.

— Сен неге кенеттен тұрып кеттің? — деп сұрады ол

— Өйткені кеш боп қалды, Эдуарда, — дедім мен. — Ақ гүлдер жабыла бастады, күн шығып келеді, таң атты ғой.

Оны орман арасымен шығарып салып, қашан көзден ұзағанша сыртынан қарап тұрдым, ол біраз жерге алыстап барып "Тынышты түн!" деді, ол даусы маған талып жетті де, өзі көзден ғайып болды. Сол сәтте ұста үйінің есігі ашылып, ақ омыраушалы адам шықты, ол қалпағын маңдайына ысырып, жан-жағына жалтақтай қарады да, Сирилунн жаққа жөнелді.

Менің құлағымда "Эдуарданың "Тынышты түн!" дегені сыңғырлады да тұрды.

XIV

Қуаныштан басым айналып кетті. Мылтықтың оғын алып тастап едім, ойламаған жаңғырық таудан тауға самғап, тастан тасқа секіріп, теңіздің бетімен зырлап отырып, ұйқы көрмеген басқару тұтқа сындағының құлағын шың еткізді. Ал мен не үшін қуанамын, осы? Ойларым, естелігім, орманның шуылы, таныстардың үні үшін қуанамын ба?! Мен ол туралы ғана ойлаймын, көзімді жауып, үн-түнсіз тұрып, оны ойлап, минут санаймын.

Міне, су ішкім келіп еді, бұлаққа бас қойып шөлімді қандырдым, міне, жүз қадам солай қарай адымдап, кері қайттым, ол болса кешігіп жатыр.

Бірдеңе болып қалмады ма екен? Небары бір-ақ ай өтті, бір ай онша ұзақ мерзім емес, жоқ, ештеңе болған жоқ. Құдай куә, бір ай қас қағымда өте шықты. Ал түндер кейде жылдай ұзақ болады, уақыт қысқарту үшін кәр төзімді бұлаққа салып, сулап алдым.

Уақытты мен түн сайын санаймын. Былай да болды, ымырт үйірілді, ал Эдуарда келген жоқ, бірде ол табандатқан екі түн бойы келмеді. Табаны күректей екі түн! Жоқ, оған ештеңе де болмапты, енді қайтып бақыт дегенді білмеспін деп ойлап едім.

Әлде мен қателестім бе екен?

— Бүгін орманның тынымсыз екенін байқадың ба, Эдуарда? Жапырақтар қалтырап, томарлардың іші у-шу, абыр-сабыр. Олар оқыс бірдеңелер ойластырған сыңайлы... ал мен саған о туралы айтқалы тұрған жоқпын. Тауда құс сайрайды, кәдімгі сары шымшық. Ол екі түн тапжылмай бір орында сайрап, өзінің досын шақырады. Бір әуеннен танбай, қайта-қайта шырылдап, сайрауын естідің бе?

— Иә,, естідім. Ал оны не үшін сұрап отырсың?

— Өзім де білмеймін. Ол екі түн осында отыр. Саған соны •айтпақшы едім, басқа ештеңе емес... Келгенің үшін рахмет сүйіктім, рахмет! Сені бүгін, әлде ертең, келе ме деп күттім ғой, күттім. Өзіңді көргенде қалай қуанғанымды сұрама.

— Мен де күттім. Ұдайы өзіңді ойладым. Сен сындырған стаканның сынықтарын жинап тығып қойдым. Сынған стақан есіңде ме? Әкем бүгін кетті, маған келуге болмады, оны жолға қамдап, біраз дүниелер салуға тура келді. Сенің орманда әрлі-берлі жүріп күтетініңді білемін, оның заттарын дестелеп жүріп жылап жүрдім.

Ал, бақандай екі түн өтті ғой, деп ойладым, сонда алғашқы түні не бітірген? Оның көзінде бұрынғыдай қуаныштың болмауы неден?

Арада бір сағат өтті. Таудағы сары шымшық сап болып, орман іштен тынып тымсырая қалды. Жо-жоқ ештеңе де болған жоқ, барлығы да бұрынғыша қаз-қалпында: қоштасарда ол қолын созып, қимастықпен сүйіспеншілікпен қарады.

— Ертең бе? — дедім.

— Жоқ, ертең емес, — деп жауап берді ол

Неге екенін мен сұраған жоқпын.

— Ертең мен той жасаймын ғой, — деп ол күліп жіберді. — Жай ғана саған күтпеген сыйлық болсын деп едім, өңің өзгеріп кетті ғой, зайыры, бірден айтуым керек екен. Саған хат жібермек едім.

Жүрегім енді ғана орнына түсті.

Ол басын изеп кетпекші болып еді.

— Тағы да бір сұрақ, — дедім мен орнымнан қозғалып.

— Айтшы, стақанның сынығын қашан жинап жасырып жүрсің?

— Қашан жинадың дейсің бе?

— Иә, дәл солай. Бір апта, әлде екі апта бұрын ба?

— Бәлкім, екі апта бұрын шығар. Оны неге сонша ежіктеп сұрадың? Жоқ, олай болса шындығын өзім айтайын. Ол кеше болған.

Кеше дейді, кеше, одан әрі емес, ол мені кеше ғана ойлапты. Демек, бәрі де тамаша.

XV

Біз екі қайыққа жайғастық. Ән салып, айқайлап бір-бірімізді шақырдық. Қурхолмы аралдардың ар жағында, әжептәуір алыс жер. Доктор біздің қыз-келіншектер сияқты, бүгін бастан-аяқ ақ киім киіп алыпты, оны дәл осындай разылық пейілде ешқашан көрген емен, әдетте үндемеуші еді, бүгін шешіліп, көсіліп кетіпті, әңгімешіл-ақ. Ептеп ішіп алған болар, көңілділігі содан да шығар деп ойладым. Жағаға түскенімізде ол бір сәт назар аударуымызды талап етіп, барлығымыздың өз үйіндегі дей еркін сезінуімізді өтінді. Сірә, Эдуарда оны қожайын сайлаған ғой, деп ойладым.

Қыз-келіншектерге ол керемет ілтипат білдірді. Ал Эдуардаға қамқор көңілмен сондай жылы қарап, кейде тіпті әкесін дей еркелеткісі келді, бұрынғы ескерту жасап, ақылгөйсудің бірі жоқ. Әйтпесе, ол туған күнін еске алып "Отыз сегізінші жылы тудым" десе, "Мың да сегіз жүз отыз сегізінші жылы, солай емес пе?" деп түзетер еді. Оған жауап ретінде Эдуарда "Жоқ, мың сегіз жүз отыз сегізінші жылы" дейтін, ол сәл абыржып қалып қайта түзететін, онымен қоймай: "Олай болуы мүмкін емес" деп сөзге қонақ бермейтін. Мен сөйлегенде ол сыпайы, мұқият тыңдап, ұнатпайтындай кейіп танытпайтын.

Маған келіп бір жас қыз амандасты. Мен оны танымадым, қайдан көргенімді есіме және түсіре алмадым, бірдеңені шатастырып айтқан болып едім, ол күліп жіберді. Бақсам, ол балық қақтаушылар сарапшысының бір қызы екен, аралда бірге болыппыз, тіпті оны орманшы үйіне, өзіміздікіне шақырыппын. Аз-кем әңгімелескен болдық.

Бір сағат әлде екі сағат өтті ме, зеріге бастадым. Не құйса, соның бәрін іштім, қысқа-қысқа жұрттың бәрімен тіл қағыстым. Бір ән тектіктен кейін бір ән тектікке жол бердім, көңіл хошым келмей, абдырап, ықылас-пейілге не жауап қайтарарымды білмей састым. Кейде аузыма келгенді, айта салам да, кейде соз таппай қалам. Аулағырақ, үстел орнына пайдаланған үлкен тастың қасында отырып алып доктор жұлқына сөйледі.

— Көңіл! Көңіл дегеніміздің өзі не? — дейді ол. Осында сарапшының қызы оны еркін ойлылығы үшін кінәлады, ал еркін ойлауға болмайды деп айтып жүрген кім! Айталық, кейбіреулер тозақты жер астындағы бір үй деп ойлайды, ал албастыны соның бастығы, былайша айтқанда жоғары мәртебелісі деп санайды

Ал доктор болса, қауым шіркеуіндегі құдайы бейнелер туралы айтқысы келеді: Ғайса, бірнеше жебірей еркектер мен әйелдер, суды шарапқа айналдыру... — Бәрі де ғажап емес пе. Ғайсаның басындағы нұр шеңбер ше? Нұр шеңбер дегеніміздің өзі не? Кеспектен алынған алтын құрсау, үш ақ тал шашқа ілініп тұрады.

Екі келіншек шошына қолдарын сілтеді. Алайда доктор қиындықтан тез шығып, сөзін әзілмен жалғастырды.

— Үрейлі болып естілетіні рас емес пе? Оны мойындаймын, әлбетте, мойындаймын. Ал егер ішіңнен оны қайталай берсең, тіпті жеті, сегіз мәрте қайталасаң, сосын сәл-пәл ойға салсаң, ешқайсысы да үрей шақырып, қорқынышты көрінбейді. Ханымдар, ілтипат білдіріп, менімен бірге ішіп қойыңдаршы!

Әлгі екі келіншектің алдына тізерлей отыра қалып, қалпағын қасына қоймай, көкке көтеріп, стақанды бір қолымен аузына апарып, басына бір-ақ көтерді. Оның мұндай ептілігіне қызыға да қыз ғана қарадым, тіпті сөз жоқ бірге ішетін едім, бірақ үлгермей қалдым.

Эдуарда оны көзімен қадағалап отырды. Оның қасына келіп қатар отырып:

— Ал бүгін күліс ойнаймыз ба? — дедім оған.

Ол дір ете қалып. орнынан көтерілді де:

— Есіңде болсын, бізге енді бір-бірімізге "сен" деуге болмайды, — деп сыбырлады ол

Мен болсам, оған "сен" деп айтуды ойлаған да жоқпын. Қайтадан шегініп кеттім.

Тағы да бір сағат өтті. Қандай ұзақ күн еді! Үшінші қайығым болғанда үйге мана кетіп қалатын едім. Эзоп күзет жайда байлаулы тұр, мен туралы ойлап тұр ғой бейшара. Эдуарданың ойы әлдеқайда менен алыста самғап жүр, бұл оның шалғайға, бейтаныс өлкеге кетіп қалу қандай бақыт деген сөзінен-ақ белгілі болды, оны айтқанда жүзі алау атып, тіпті қате де жіберіп алды.

— Ол күні менен асқан бақытты жан болмайды...

— Менен бақытты, — дейді доктор.

— Не? — деп сұрайды ол

— Менен бақытты.

— Түсінсем бұйырмасын.

— Сіз "асқан бақытты" дедіңіз. Тек сол ғана.

— О, шынында да! Кешірім өтінемін. Пароход палубасына табаным тиген күні менен асқан бақытты ешкім болмайды. Кейде мені бір жаққа тартады да тұрады, қайда екенін өзім де білмеймін

Оны бір жаққа тартып тұрады, ал мен туралы ойламайды. Бетіне қарап едім, жүзінен мені ұмытқанын көрдім. Бүл арада сөздің қажеті жоқ. Жай ғана қарап, жүзінен бәрін, де көрдім. Сондығынан минуттердің өзі торықтырып, зарықтырып әрең өтті. Үйге қайтатын мезгіл болған жоқ па деп сұрап, жұрттың бәрін мезі қылдым. Әбден кешіктік қой, Эзопым күзет үйінде байлаулы қалып еді, десем тыңдайтын тірі пенде жоқ. Ешкімнің де үйге қайтқысы келмейді.

Үшінші рет сарапшының қызына келдім, менің көзқарасымды жыртқыштікі не теңеп жүрген осыдан басқа ешкім жоқ. Онымен отырып іштік: оның жанарында бір үрей бар сияқты, көзі бір жерге байыздамайды, бір сәт маған қадала қалып, замат аударып жібереді.

— Айтыңызшы, бикеш, — деп бастадым сөзді, — сізге осы жақтың адамдары әудемде өтетін жазға ұқсас болып көрінбей ме? Сондай құбылмалы, сондай көркем өздері!

Мұны мен дауыстап, қасақана дауыстап айттым. Дауысымды бәсеңдетпей бикешті өзім қайтадан қонаққа, күзет жайымды көріп кетуге шақырдым.

— Сондай бір құдайы қайырым жасап, мені бір бақытқа бөлеңізші, — деп жалына тұрып, келсе оған не сыйларымды ойладым. Жалпы, оқшонтайдан өзге сыйлайтын ештеңе табылмас, деп түйдім.

Бикеш келуге уәде берді.

Эдуарда болса басқа жаққа қарап, менің сөзіме ешқандай мән берген жоқ. Ол басқалардың, әңгімесіне құлақ түріп, аракідік сөз қосып қойып отырды. Доктор әйелдердің алақанына қарап бал ашып, ауыз жаппай мылжыңдап отыр, өзінің де қолы олардікінен кіші болмаса, үлкен емес, нағыз ақсаусақ, бір саусағында сақина жүр. Мен өзімді басы артық санап, шеткерірек тасқа барып отырдым. Күн недәуір кешкіріп қалды. Таста жападан-жалғыз отырып, бір ғана ойлағаным: қазір ол аяқ астынан шақырып қалса, сол сәт кімге жетіп барар едім, бірақ ол мені мүлдем елейтін емес. Жарайды, маған бәрібір енді ештеңенің керегі жоқ...

Өзімді жетімсіреп қалғандай сезіндім. Ту сыртым дағы әңгімелерді естідім, құлағымда Эдуарда күлкісінің сыңғыры, сол сәт кенет қарғып тұрып соларға келдім. Дәл қазір өзімді-өзім ұстар халде емес едім.

— Бір сәт, бір, ғана сәтке бері қараңыздаршы, дедім. — Байқайсыздар ма, әлгінде мен анау таста отырып сіздерге не қызық көрсетсем екен деп ойға шомдым, ақыры, менің мына коллекциямды қарағандарыңыз дұрыс болар, деп түйдім, — деп қорапшаны алып шықтым.  — Кешіріңіздер, мұны енді болмаса ұмытып кете жаздаппын. Мархабат етіп қараңыздаршы, баршаңыз да көріңіздер, мұнда қызыл, мұнда сары шыбында бар. Сіздердің бұны қызықтап қарағандарыңыз мен үшін қуаныш. — Сөйлеп тұрып кәр төзімді қолыма ұстап қалған екенмін, кейін оны шешкенім ыңғайсыз болған екен деп ойлап, басыма қайта кидім.

Бір сәт жаппай үнсіздік орнады, қорапшаға ешкім де жақындап келген жоқ. Ақыры, оған доктор қолын созып, сыпайы ғана:

— Рақым етіңіз. Иә, не зат екенін көрейік, — деді. — Мен үшін осы қауырсын шыбынды қалай жасайтыны қашанда жұмбақ болушы еді.

— Бұларды мен өзім жасаймын, — дедім дән риза болған кейіппен. Содан соң бұларды қалай жасайтынымды баяндауға кірістім. — Уа, бұл онша қиын да емес, әуелі қауырсын мен ілмек сатып аламын... бірақ бүл шыбықша шыбындар онша сәтті емес, жай көрсету үшін жасала салғандар. Ал бұлардың дайындары болады, өте әдемі-ақ.

Эдуарда маған немкеттілеу көз тастады да, сосын қорапшаға бір қарап құрбыларын қозғалтпай әңгімесін жалғастыра берді.

— Мұнда міне, материалдары жатыр, — деді доктор. — Көз салыңыздар, қандай әсем қауырсындар.

Эдуарда да көріп:

— Бәрінен жасылдары жақсы екен, — деді. — Маған беріп жіберіңізші, доктор.

— Оларды өзіңізге алып қалыңыз, — деп дауыстадым. — Кәне кей, өтінемін. Міне, мына екі жасылы. Мархабат етіңіз, бүл бір сізге ескерткіш болсын.

Қауырсындарды ол қолында дөңгелетіп тұрып:

— Олар жасыл болғанымен күнге ұстағанда алтынға булағандай болады екен, — деді. — Жарайды, тақа маған сыйлағыңыз кеп тұрса, рахмет!

Қауырсындарды ол көйлегіне қадап алды.

Сәлден соң доктор қорапшаны өзіме қайтарып алғыс айтты. Сосын орнынан тұрып қайту жайында ойланатын уақыт болған жоқ па, деп сұрады.

— Иә, құдай үшін, қайтайықшы, — дедім. — Үйде итім қалды, білесіз бе бір төбетім бар ғой, қазір оралғанымда алдыңғы екі аяғын терезеге қойып, мені қарсы алады. Күн сондай ғажап болды, ұзамай батады, үйге қайту керек. Бәріңізге рахмет.

Эдуарда қай қайыққа отыратынын көру үшін мен судың өзінде тұрдым, ойым оның қайығынан басқаға міну. Мен оған таңдана көз тастадым, жүзі алау атып, бал-бұл жанып жүр. Міне, ол маған келіп, қолын ұсынып, қиыла тұрып:

— Қауырсын үшін рахмет... — деді. — Біз бір қайыққа отырамыз ғой, солай емес пе?

— Қалай айтсаңыз солай болады да, — деп жауап қаттым.

Біз бір қайыққа мініп, ол менің жанындағы орындыққа отырды да тіземізге тіземіз түйісті. Мен оған қарап едім, жауап ретінде ол да маған замат көз тастады. Оның тізесінің тиюі сондай ыстық сезіліп, бүгінгі ауыр күннің қарымтасы ретіндегі сый сияқты көрініп, бұрынғы қуанышты көңіл күйіне оралғалы отыр ем, кенет ол бұрылып кетіп маған арқасын беріп, рөлде отырған доктормен әңгімеге кірісті. Табаны күректей ширек сағат мен ол үшін дүниеде жоқтай болдым. Сол арада өзімді-өзім өмір-бақи кешпейтін дей бір әбестік жасап алдым. Оның аяғынан башмағы сыпырылып қалды да, мен оны ала сап суға алысқа лақтырып кеп жібердім — не үшін өйткенімді білмеймін, әлде ол қасымда отырғанына қуанғандықтан ба, әлде мұнда мен де бармын деп назарын аударғым келгендіктен бе — түсінсем бұйырмасын. Қыз-келіншектер у-шу болды. Өзім де ыңғайсызданып қалдым, бірақ одан не пайда. Болары болды, бояуы сіңді. Мені құтқарғалы доктор: "Қаттырақ есіңдер!" деп айғай сап қайықты башмаққа қарай бұрғызды. Бірер сәтте башмаққа су толып бата бергенде ескекші оны ұстап қалды, өзінің де жеңі суға малынды. Башмақтың құтқарылуына байланысты көп үнді "ура" екі қайықтан да дабылдатып, төңіректі түгел жаңғырықтырды.

Ұялғаннан кірерге тесік таппадым, қол орамалымды алып башмақты сүрткенімде өңімнің қалай мың құбылғанын ғана сеземін. Эдуарда оны қолымнан үнсіз ғана алды. Тек содан соң ғана:

— Өмірімде дәл мұндайды көрген емен, — деді.

— Рас, көрмепсіз, — деп қостадым оның сөзін. Күліп-ойнап, бұл қылығым бәз бір ойдан туғанын, оның астарында жатқан сыр барын білдірген кейіп таныттым. Бірақ астарында қандай сыр жатуы, мүмкін? Доктор маған алғаш рет жаратпай қарады.

Уақыт жылжып қайық сырғып жағаға жетті. Ән тектіктің ізі суып, бәріміз қосыла ән салып кемежайға тоқтадық.

— Бері қараңыздар, — деді Эдуарда. — Шарапты әлі тауыспақпыз ғой, онда көп қалыпты. Кәне, көп ұзамай қайта жиналып, біздің залда би билеп, шын мәнінде бал жасайық.

Жағаға көтерілгенімізде мен Эдуардадан кешірім сұрадым.

— Күзет жайыма қалай тезірек жеткім келеді десейші мені, — дедім. — Бүгін әбден титықтадым.

— Солай ма, лейтенант мырза, әбден титықтап шаршаған екенсіз ғой бүгін?

— Өзімнің де, өзгенің де көңілді күніне көлеңке түсіріп, бұзып жібергенімді айтпақ едім, — дедім. Эдуарданың сөзіне жауап қайтарып. — Жайдан-жай башмағыңызды суға лақтырып жібердім.

— Иә, мұныңыз ғажап болды.

— Кешіріңіз мені! — деп міңгірледім.

Бұдан асқан жаман қылық болмас. Енді өз тыныштығымды ғана сақтауға бекіндім. Құдай куә, не болып, не қойса да, өз тыныштығымды қорғайтын боламын. Мен не, оған өзім барып байланыппын ба? Жо-жоқ, жоқ, және де жоқ. Бәрі де тамылжып тұрған бір күні ол жанымнан жанай өткенде жолда болды.

Ой, бүл терістіктің жазы ма жазы! Мамыр қоңыздарын енді емге таппайсың, ал күні күндіз де, түнде де жарқырап тұрғанмен, адамдарын мүлдем түсіне алмай-ақ қойдым. Осынау көгілдір көздері тесілгенде не көретінін, анау ғажап маңдайлардың ар жағында нендей ойлар дүбірлеп жүргенін кім білсін. Бірақ оның мен үшін бәрі бір ғой. Маған ешкімнің де керегі жоқ. Мен қармақ салып, балық аулауға кірістім. Екі күн, төрт күн өтті. Түн баласы күзет жайымда жатқанда кірпігім ілінбейді.

— Сізді көрмегелі төрт күн болды ғой, Эдуарда?

— Иә, шынында да торт күн. Түсінсеңіз бар ғой, шаруа бастан асады. Кіріп, көруіңізге болады.

Ол мені залға ертіп келді. Үстелдер шығарылып, орындықтар қабырға жағалатып қойылған. Барлығы да орнынан қозғалған; аспа шам, пеш және қабырғаларға арша жапырақтары ілініп, дүкеннен алынған қара матамен сейсеп телген. Фортепьяно бұрышқа ысырылыпты.

Бүл оның "балға" әзірленгені.

— Ал қалай, сізге ұнай ма? — деп сұрады ол

— Тамаша! — деп жауап бердім.

Залдан шыққанда оған:

— Сіз мені мүлдем ұмыттыңыз ғой, Эдуарда? Рас па осыным? — деп сұрадым.

— Мен сізді түсінбеймін, — деп таңдана жауап қатты ол — Сіз менің қаншама шаруа тындырғанымды көріп тұрған жоқсыз ба? Сізге соғуға қолым тиді ме?

Әрине,, маған кіріп кетуге уақытыңыз қайда? — дедім. Ұйқысыз түндерден басым айналып, аяғымнан әрең тұрмын өзім, сөзім де сүреңсіз әрі түсініксіз, күні бойы жүрегім ауырды. — Әлбетте, маған соғуға уақытыңыз болмаған ғой... Мен не сандырақтап кеттім, өзі? Иә, айтпақшы, сіз мен турасында өзгеріп кеттіңіз, әйтеуір бірдеңе болды. Оған дауласаңыз. Алайда жүзіңізге қарап не болғанын айыра алмай-ақ қойдым. Сіздің маңдайыңыз қандай ғажап, Эдуарда! Оны мен енді ғана байқап тұрмын.

— Бірақ мен сізді жалпы ұмытқан жоқпын! — деп ышқынып қалып, қызарып кетті де, ол мені қолтығымнан алды.

— Ал иә, мүмкін сіз мені ұмытпаған шығарсыз. Олай болса, не айтып тұрғанымды менің езім де білмейтін шығарамын. Әйтеуір екінің бірі.

— Ертең сізге шақырту жіберемін. Сіз менімен билейсіз. Соны¬мен билейміз ғой біз!

— Мені ептеп шығарып салмайсыз ба? — деп сұрадым.

— Қазір ме? Жоқ, шығарып сала алмаймын, — деді ол. — Ұзамай доктор келеді, ол көмектесемін деп уәде беріп еді, әлі де бірдеңелер жасау керек боп тұр. Демек, сіз зал жақсы жасауланған деп санайсыз ғой. Ал сізге ол былай...

Есік алдына келіп арба тоқтады.

— О, доктор бүгін күймемен жүр екен ғой, — дедім.

— Иә, оған ат жібергенмін мен. — Әрине, оның ауру аяғын сақтау керек қой. Ал кешіріңіз, мен кеттім... Қайырлы күн, қайырлы күн, доктор. Өзіңізді көргеніме қуаныштымын. Әдеттегідей, денсаулығыңыз өте мықты болар? Сіздерді қазір тастап кетіп қалсам, кешірер деп сенемін.

Шыға беріс табалдырықтан түсіп, бұрылып артыма қарасам Эдуарда терезеде сыртымнан мені бағып түр екен. Екі қолымен пердені серпе ашып қарағанда жүзі ойлы, әлде неге алаң сияқты көрінді. Есер қуаныш елтітіп, көзге ыстық үйден қарыштай аттап кетіп барамын, аяғымның бар-жоғын да сезбеймін, көзімде тұман, қолымдағы мылтығым таяқтай жеп-жеңіл. Егер ол менімен болса, менен жақсы адам шығар еді деп ойлаймын. Орманға кіріп, ойларымды жеріне жеткізбекпін егер ол менімен болса, тілін де, бабын да тауып, құрақ ұшып қызмет етер едім, тіпті нашар адам боп шығып қолдан келмейтінді талап етсе де, көңілінен шығып қуанту үшін бүл дүниедегінің бәрін жасар едім... Тоқтап тізерлей отыра қап үкілі үмітпен ерінімді жол жиегіндегі шөпке тигіздім. Сосын тұрдым да, әрі тарттым.

Ақыр соңында тынышталдым. Мен турасында өзгерген екен-ақ, бірақ онда тұрған не бар! Бұл әншейін ғана, оның мінезі осындай, әлгінде ол терезеде менен көз алмай, телміріп тұрған жоқ па, қашан мен көз ұшына сіңіп, қарам өшкенше көзімен ұзатып салды. Маған одан артық не керек? Менің көңілім көтеріліп, жаным жайланып қалды. Таң атқалы ештеңе ішпеспін ғой, бірақ қарнымның ашқанын білгенім жоқ.

Алда жүгіріп бара жатқан Эзоп кенет үріп қоя берді. Басымды көтердім. Ақ орамалды әйел менің күзет жайымның қасында тұр екен, бұл ұстаның қызы Емва еді.

— Сәлемет пе, Емва! — деп дауыстап жібердім.

Ол дәу сұр тастың түбінде түр екен, қызарып кетіпті, саусағын үрлей береді.

— Емва! Сенбісің! Саған не болды? — деп сұрадым.

— Эзоп мені қауып алды, — деп жауап қатқан ол тұнжырап темен қарады.

Мен оның саусағын қарадым. Оны өзі тістеп алыпты. Кенет менің басыма күдік сап ете қалып:

— Көп күтіп қалдың ба? — деп сұрадым.

— Жоқ, коп емес, — деп жауап берді ол

Бір-бірімізге басқа бір ауыз да соз айтпай, мен оны қолынан ұстап күзет жайға кіргіздім.

XVII

Балық аулаудан әдеттегіден ерте қайтқам жоқ, сондықтан "балға" тура сөмкеммен һәм мылтығыммен түстім, үстімдегі тәуір киімім тек күртем ғана. Сирилуннға келгенімде күн кешкірген бола¬тын, сырттан залда би қызып жатқаны естілді, сосын біреу айғайлап жіберді: — Міне, лейтенант мырзаның өзі! Аңнан келді! Мені жастар алқа қотан қоршап алды, барлығының да менің олжамды көргісі келеді. Бүгін бірнеше теңіз құсын атып алып, шамалы балық аулағанмын. Эдуарда билеп жүр екен, нарттай жанып күлімдей қарсы алып: — Бірінші биіңіз менімен! — деді. Біз билей жөнелдік. Барлығы да ойдағыдай болды, басым айналып еді, бірақ құлағаным жоқ. Менің ебедейсіздеу етігімнің нәл өкшесі еденді тарс-тұрс соғып, сырын ұшыратынын сездім де, көп билемей қоя қойдым. Көп зиян келтірмегеніме және қуанып қалдым. Мак мырзаның екі піркәншігі жанын салып өңін бұзып тұрып биледі. Доктор барын салып кадрильпаға басты. Залда жігіттерден басқа мүлдем жас торт бозбала болды, олар сарапшы мен осындағы дәрігердің балалары. Қайдан келгені белгісіз, бір коммерсант болды, тәп-тәуір даусы бар екен, ол ән салып, фортепьяно алдында қыз-келіншектерді ауыстырды.

Думанның алғашқы кезеңі қалай өткенін білмеймін, бірақ соңғы сәттерінің бәрі есімде. Күннің жалқын жарығы залға құйылып, теңіз құстары ұйқтап қалды. Бізге шарап пен печенье әкелді, даурыға әңгімелесіп, желпіне әндетіп мәре-сәріміз, Эдуарданың сыңғырлаған бейкүнә күлкісі залды жаңғырықтырды. Алайда ол алғашқыдан кейін жалғыз ауыз сөз болса да, тіл қатыспағаны несі. Мен қасына келіп, мақтауға шебер болмасам да, бір жылы соз айтқалы оқталдым, ол денесімен дене қара көйлек киіпті, сәл қысқалау көрінгенімен билегенде тіпті жарасып кетеді екен.

— Қара көйлегіңіз... — деп бастай бергенімде ол орнынан тұрып, бәзбір құрбысын белінен құшып шеткерірек кетіп қалды. Осы дағдысын әлденеше қайталады. Жарайды, жасар лажың қайсы, деп ойладым да қойдым. Бүйтетіні бар терезенің алдында тұрып мұңлы көзімен шығарып салып несі бар мені? Не үшін?

Бір келіншек мені биге шақырды. Эдуарда жақынырақ отырған, сондықтан жауапты қаттырақ қайтардым.

— Жоқ, кететін уақытым болды.

Эдуарда қабағын түйе қарап, кесімін бір-ақ айтты.

— Кетем дейді? Аһ жоқ, сіз кетпейсіз!

Абдырап қалып, ерінімді қанын шығара тістеп тұрып кеттім.

— Сіздің әлгінде айтқаныңызды ұмытпаспын, Эдуарда бойжеткен, — деп ашына сөйлеп, есікке қарай бірнеше қадам жасадым.

Доктор бір-ақ ырғып қасыма келді, Эдуарда да маған ұмтылды.

— Мұныңыз қалай? — деді ол кінәлай қарап. — Мен сіз ең соңынан кәдімгідей жұрттың бәрі тарағаннан кейін кетеді деп ойлағанмын. Уақыт әлі небары сағат бір... Аһ, бері қараңызшы, — деп ол жарқылдай жүріп сөзін жалғастырды, — сіз менің башмағымды аман алып қалғаны үшін ескекшіге бес талер беріпсіз ғой, оныңыз тым коп. — Осыны айтып шын көңілден сықылықтай күліп қалғандарға бұрылды.

Таңданғанымнан аузымды ашып аңырып, ойымнан жаңылып, абдырап қалдым.

— Шамасы, сіз мені келеке қыласыз-ау, — дедім шамданыңқырап. — Жалпы мен ескекшіге ешқандай бес талер бергенім жоқ.

— Бермедім дейсіз бе? — Ол ас үйге шығар есікті ашып қызметшіні шақырды. — Біздің Курхольмаға саяхатымыз есіңде ме, Яков? Сен менің башмағымды құтқарып қалып едің ғой.

— Иә, — деп жауап қатты Яков.

— Башмақты құтқарып қалғаның үшін бес талер алдың ғой?

— Иә, маған беріп жіберіпті...

— Жә, жақсы, бара бер!

Бұл не ғаламат, деп ойладым мен. Масқаралағысы келгені ме мені? Жоқ, олай менің бетімді шиедей қыла алмайсың. Дауыстап, бәрін айқын айттым.

— Мырзалар, бұл арада бір не алдау, не қателік барын баршаңыз біліп алыңыздар. Башмақ үшін ескекшіге бес талер беру менің ойыма келген емес. Рас, солай жасауға тиіс едім, бірақ оны ойламаппын.

— Олай болса, кәне, қайтадан билейік, — деді Эдуарда маңдайын қырыстырып. — Билемей тұрғаныңыз не, осы?

Токтай тұр, бұның бәрін өзің баяндап берісін, деп өз-өзімнен іштей шешім шығарып, сол сәттен бастап оны көзден қақас қылмадым. Ақыры ол залмен жапсарлас бөлмеге шықты да, мен артынан ілесе кірдім.

— Сіздің денсаулығыңыз үшін! — деп стақанымды көтердім.

— Менің стақаным бос, — деп қана жауап берді ол

Ал алдында шүпілдей толған стақан түр.

— Анау сіздің стақаныңыз ғой деп ойлаған едім.

— Жоқ, ол менікі емес, — деп көршісіне бұрылып, онымен қызу әңгімеге кірісіп кетті.

— Онда кешіріңіз, — дедім.

Қонақтардың арасынан осы бір болмашы оқиғаны байқап қалғандары болды.

Жәбірленгеннен жүрегім аударылып түскендей болып:

— Әйткенмен арыздасып, арылуымыз керек... — дедім.

Ол орнынан тұрып екі қолымды өз алақанына салып тұрып жалынғандай боп сөйледі.

— Тек бүгін емес, қазір емес. Мұң басып, маған онсыз да көңілсіз. Құдая, қалай-қалай қарайсыз маған! Сіз менің досым болған жоқ па едіңіз?..

Әбден абыржып есім кетті, оңға да, солға да бұрылдым, сосын билеп жүргендерге тарттым.

Ұзамай залға Эдуарда кірді, келімсек коммерсант би сазын ойнап отырған фортепьяноның қасына келіп тұрған оның жүзінде құпия бір алаң бар.

— Фортепьянода ойнауды ешқашан үйренген емеспін, — деді ол — Сосын маған қарады, көзі қарауытып кеткен секілденді. — Еһ, ойнай білсем ғой, бұны тек!

Оған қандай жауап таппақпын. Бірақ жүрегім тағы да алабұртып:

— Кенеттен неге мұңая қалдың, Эдуарда? — деп сұрадым. — Оның маған қандай ауыр екенін білсеңіз ғой.

— Соны өзім де түсінбеймін, — деп жауап қатты ол. Былайынша, бәрі орнында болуға тиіс. Кетсе ғой бәрі тезірек бірі деп қалмай. Тек сіз емес, жоқ,, жоқ. Есіңізде ғой, сіз ең соңынан кетесіз.

Бұл сөзінен тағы да тіріліп, қуатым тасып, күн жарығы жадыратып тұрған залға жанарым жарқырай қараймын. Сарапшының қызы қасыма келіп, әңгіме бастады, онымен мылжыңдасып отыруға зауқым жоқ еді, сондықтан сұрақтарына үздік-создық жауап бердім. Одан көзімді қасақана аударып әкеттім, өйткені менің көзқарасымды жыртқышқа теңеп жүрген осы ғой. Ол Эдуардаға бұрылып, бірде шетелде, шатастырып алмасам, Ригада бәзбір мырза оның қыр соңынан қалмағанын айтты.

— Ол менің түп ізіме түсіп, көшеден көшеге өтіп соңымнан қалмады, көзім түссе-ақ тек жымиғанын байқаймын, — деді ол.

— Олай болса, ол соқыр шығар, — деп дүңк еткіздім. Эдуарданың көңілінен шығайын деп. Оған қоса иығымды да қиқаң еткізіп қойдым.

Бикеш менің дөкірлігімді табанда түсініп:

— Иә, әрине, мендей кәрі шандырдың қыр соңынан қалмай жүрген соқыр болмай, кім болушы еді, — деп шағып алды.

Бірақ мен Эдуарданың разылығын байқай алмадым, ол оз құрбысын еліктіріп, шеткері борышқа барып әңгімелерін қайта жалғастырып, өзара сыбырласып, бастарын шайқап қояды. Өзіммен-өзім болып мен қалдым.

Тағы да бір сағаттай уақыт өтті, арал тастарда теңіз құстары оянып, қиқуы терезе арқылы ішке естілді. Осынау таңғы түңғыш қиқуы есіткенде әрбір тамырың дірілдеп, аралдарға тұра тартқым келеді...

Доктор көңіл күйінің тамаша сәтіне қайта еніп, жаппай назарға ілініп, қыз-келіншектер соның айналасына жапырлады. Менің бақталасым осы емес пе екен? — деп ойлап, замат оның ақсақтығын, тұлғасының түкке тұрғы сыздығын еске түсірдім. Ол жаңа бір ертегінің сүрлеуіне түсіп, ұдайы "маған түбі де, төбесі де бұйырмасын" дегенді қайта-қайта қақсап, қайталаған сайын қарқылдап кеп күледі. Ақыры, шыдамай зығырданым қайнаған мен бүл кісі бақталасым болса, дарақылығын әйгілейін де отырайын деген байламға келдім. Оның әрбір өткір сөзіне жұрттың назарын аударуға тырыстым.

— Құлақ салыңыздар тек, доктор не айтады екен! — деп ол не айтса да өзімді-өзім қарқылдап күлуге мәжбүр еттім.

— Мен мынау жалғанға ғашықпын, — дейді доктор. — Өмірге қолыммен де, аяғыммен де жармасамын. Алайда өлімнен қашып құтыла алмайтын болсақ, мен о дүниеде, яғни көк тәңірдің патшалығында Лондон немесе Париждің дәл үстінен орын алуға тырысамын, сөйтіп онда да тобырдың ғасырдан ғасырға жалғасып жататын мәңгі шуылы мен мәңгі гуілін тыңдап жатамын.

— Тамаша! — деп айқайлап жіберіп, тук те мас болмасам да күлкіге булығып жөтеліп қалдым.

Эдуарда да таңданып тұрғандай көрінді.

Жұрт тарай бастаған кезде бұрыштағы бөлмеге кіріп алып, күтіп отырдым. Қонақтар бірінен кейін бірі қоштасып есік алдына шыққанын естідім. Доктор да қоштасып сыртқа шықты. Ұзамай барлық дауыс басылды. Жүрегім тарс-тарс соғып, күтіп отырмын.

Міне, Эдуарда да оралды. Мені көріп әуелі таңданғаннан қалшиып тұрып қалды да, сосын күлімдеп:

— Ah, сіз осында екенсіз ғой, — деді. — Бәрі кеткенше күткеніңіз қандай жақсы. Ал мен қалжырап өлгелі тұрмын.

Ол отырған жоқ.

Орындықтан мен де тұрып:

— Иә, рас, сізге жатып демалу керек, — дедім. — Енді сізге жеңіл болар деп сенемін, Эдуарда. Сіз кенет мұңая қалып, оның өзі мені азапқа салды.

— Оқа емес, ұйықтап ұйқым қанса, бәрі тарайды.

Оған қосар ештеңем болмай, есікке беттедім.

— Иә, келгеніңіз үшін рахмет, — деп ол маған қолын ұсынды. Сосын соңымнан еріп, ауыз үйге шықты, мұнысы енді артық болды.

— Қажеті жоқ, — дедім оған, — қиналмаңыз, мен өзім...

Соған қарамастан ол менімен бірге шықты. Есіктің аузында

тұрып, мен қашан кәр төзімді, сөмкемді, мылтығымды тауып алғанша тосты. Бұрышта таяқ тұр еді, байқап қап қарап көрсем доктордікі екен. Эдуарда менің неге қарап тұрғанымды байқап қызарып кетті. Бірақ бүл арада оның еш қатысы жоғы, таяқтың қалғанын білмейтіні жүзінен көрініп тур. Бір минуттей уақыт өтті. Ақыры, оның тағаты таусылып шыдай алмаған соң:

— Сіздің таяғыңыз ба? — деді. — Таяғыңызды ұмытып кетпеңіз.

Сөйтіп ол доктордың таяғын алып, маған ұсынды.

Оған қадала қарадым, таяқ ұстаған қолы бір түрлі дірілдеп тұрды. Мәселеге нүкте қойғалы қолынан таяқты алдым да, орнына сүйей салдым.

— Бұл доктордың таяғы, — дедім. — Ақсақтың өз таяғын қалай ұмытып кеткенін түсінбеймін.

— Ақсақ! Ақсақ! — деп ашына айқайлап жіберді де ол менің қасыма тақаса келді. — Сіз ғой, ақсамайсың? Ақсау қайда! Ал тіпті сіз ақсамасаң да бәрібір оған татымайсың, сізге оған жетуге әлі алыс.

Жауап берейін деп едім, басыма ештеңе, келмегені ғой, сондықтан үндегенім жоқ. Басымды темен иіп, ығысып әуелі есікке, сосын шыға беріске шегіндім. Шыға берісте көз алдыма қарап біраз тұрдым да, жүріп кеттім.

Иә, солай! Ол таяғын ұмытып кетті. Оны алуға осы жолмен келеді. Әрине, ол менің ең соңында қалғанымды қалаған жоқ. Жан-жағыма қаранып, ілбіп ете баяу жүріп отырып орманның шетіне жеткенде тоқтадым. Жарты сағаттай күттім, ақыры доктордың қарасы көрінді, мені байқап ол да адымын жебей түсті. Ол аузын ашып үлгергенше мен кәр төзімді көтердім. Оның не істейтінін көріп алғым келді. Жауап ретінде ол да қалпағын көтерді. Мен енді төтесінен кеттім оған.

— Мен сізге тағзым еткен жоқпын.

Ол бір адым кері шегініп, менің бетіме тесіле қарады.

— Тағзым етпедім дейсіз бе?

— Тағзым еткем жоқ.

Екеуміз де сосын үнсіз қалдық.

— Онда жарайды, маған оның бәрібір, — деп жауап қатты өңі сұрланып. — Мен таяғыма бара жатырмын, ұмытып кетіппін

Бүл арада оған айтар ештеңем жоқ, алайда басқа бір қарекетті ойлап таптым, ит ұқсатып алдына мылтығымды ұстай қойдым да жекіріп:

— Әуп! — деп қойып қалып, ысқырып жібердім.

Бір сәт ол іштей өзімен-өзі арпалысып, бет әлпеті сұмдық өзгеріп, ернін тістеп, көзімен жер шұқыды. Кенет маған өңменіңнен өтердей қарап, миығынан күлкі сияқты бірдеңе үйіріліп:

— Ал, бұның бәрінің не қажеті бар еді? — деді.

Жауап бергем жоқ, бірақ сөзі шымбайыма батты. Кенет ол маған қолын созып:

— Сізді қинап жүрген бірдеңе бар, — деді баяу ғана. — Одан да маған ашып айтсаңыз ғой, бәлкім мен...

Осы арада мені ұят пен уайым қатар қамшылап, оның салмақты, сабырлы сөзі күйгелектігімді су сепкендей басты. Оған бір жақсылық жасағым кеп кетіп, белінен құшақтап:

— Кешіріңіз мені, тыңдаңызшы! Жоқ, мені қинайтындай не болуы керек! — дедім ойланбастан. — Шынында да, алаңда маңыз, маған көмектің қажеті болмайды. Шынымен сізге Эдуарда қажет пе? Оны үйінен тап басасыз... Тек асығыңыз, әйтпесе ол ұйықтап қалады. Жазған, қатты шаршапты, оны көзіммен көрдім. Рас, асығыңыз, менің ақылымды тыңдасаңыз, әлі де орнынан табуыңыз мүмкін. Неменеге аңырып тұрсыз?

Сосын бұрылып алып аулаққа тарттым, орманды көктей өтіп, ез үйім, өлең төсегім — күзет жайға келдім.

Үйге кірген бетіммен иығымнан мылтығым мен сөмкемді алмай, нардың үстінде ұзақ отырдым. Басымда оқшау бір ойлар безек қағып жүр. Доктордың алдындағы әлгі ұстамсыздықтың не қажеті бар еді? Көз алдыма оны белінен құшақтап, суланған көзбен бетіне қарағым келді, қазір Эдуарда екеуі менің қылығымды күлкі етіп мысқылдап отырған шығар деген күдікті ой сумаң етті. Ол ғой, ауыз үйде ұмытып таяғын тастап кетті. Иә,, байқайсыз ба, егер мен тіпті ақсасам да, докторға татымаймын оған жетуге маған әлі алыс. Бөлменің ортасына шығып, мылтықтың шүріппесін алға итеріп, аузын сол аяғымның жіліншігіне қойып, басып қалдым. Оқ табанымнан өтіп, еденге қадалды. Шошып кеткен Эзоп арс-арс етіп үрді де тына қалды. Ұзамай біреу есік қақты.

Бұл доктор екен.

— Кешіріңіз, баса көктеп келе жатқаныма, — деп бастады ол. — Сіз соншалық асығыс кетіп қалдыңыз, ал бізге сөйлескеннің артықтығы жоқ еді. Мұнда оқ-дәрі иісі шыға ма, қалай?

Ол мүлдем ішпеген сап-сау еді.

— Эдуарданы көрдіңіз бе? Таяғыңызды алдыңыз ба? — деп сұрадым.

— Таяғымды алдым. Жоқ, Эдуарда жатып қалған екен... Мынау не? Құдая, қан ағып тұр ғой сізден?

— Жоқ, бұл әншейін, назар аударатын нәрсе емес. Мылтығымды қойып жатқанда атылып кеткені, жай ғана болмашы жара. Тәйірі алсын сізді, алдыңызда есеп беруге тиісті емеспін. Демек, таяғыңызды алған екенсіз ғой!

Ол менің оқ тескен етігім мен жылап ағып жатқан қанға тесіле қарады. Іле шалт қимылмен таяғын қоя салып, қолғабын шешті.

— Тыныш отырыңыз, етігіңізді шешу керек. Жаңа мылтық дау¬сын естігенім тегін болмады ғой.

XVIII

Бүл ақымақтығыма кейіннен қалай өкіндім десейші! Шынын айтқанда, бұнымен кімді қиратып, кімді мұқаттым, тек өзім күзет жайдың төрт қабырғасында пенде боп бірнеше апта табалдырықтан аттай алмай жатқаным болмаса. Өзімді-өзім іштей жеп, азапқа түскенім күні бүгінгідей есімде, бәрінен кір жуушы әйелге обал болды, тамақ тасып, шаруаны жайғап ертеден қара кешке дейін күйбеңдеп, біздің үйден шықпауына тура келді. Ал — кеттім ашудан көрген пайданың сұры, міне, осындай!

Бірде доктор Эдуарда туралы әңгіме қозғады. Оның атын естідім, не істеп, не қойғанын, не айтқанын естідім, бірақ оның бірінің де маңызы жоқ секілденді, бейне бір маған қатысы жоқ алыстағы бір нәрсе жайындағы әңгіме сияқты. Япырмау, бәрі де қалай тез, ұмыт болады деп, таңдандым өз-өзімнен.

— Ал, Эдуарда туралы соз қозғаған екенсіз, өзіңіз ол жөнінде не ойлайсыз? Шынымды айтсам, оз басым, оны есіме алмағалы әлденеше апта болды. Тұра тұрыңыз, менімше, екеуіңіздің араңызда бірдеңе болған сияқты еді ғой, жиі кездесіп тұратынсыздар, аралға барғанда, сіз қожайын, ол қожайын орнында жүрдіңіздер. Танбаңыз, доктор, танбаңыз, өзара бір ықыластарыңыз болғаны анық. Жә, жоқ, Құдай ақсына, жауап қайтармай-ақ қойыңыз, менің алдымда есеп беріп жатуға тиісті емессіз ғой, жай ғана сұрап жатырмын және не үшін сұрағанымды да білмеймін. Қажетсінсеңіз басқа бірдеңе жайын әңгімелейік. Ал мен қашан жүре аламын.

Отыра қалып осы қазір не айтқанымды ойландым. Жүрегімнің терең түкпірінде доктордың бадырайтып бәрін ашық айтпауын тілейтінім несі екен! Эдвард ада енді не ақым бар? Оны ұмыттым емес пе!

Сосын тағы да бір әңгіме Эдуардаға ойысқанда, доктордың сөзін қайтадан бөліп жібердім, оның аузынан не естуден қорыққанымды бір құдайдың өзі білсін.

— Сөзімді неге бөле бересіз? — деп сұрады ол. — Оның атын есіткіңіз келмей ме?

— Айтыңызшы, доктор, — деп өтіндім мен, — шынын айтқанда, Эдуарда бойжеткен туралы пікіріңіз қандай? Маған қызығы осы.

Ол маған қуыстана қарады.

— Ол туралы пікіріңіз қандай дейсіз бе?

— Бәлкім, бүгін сіз ол туралы жаңа бірдеңе айтарсыз, мүмкін, құда түсіп, келісімін де алып қойған шығарсыз? Сізді құттықтау керек болар. Жоқ дейсіз бе? Иә, соған сене қоятын шығармын, сірә мен, ха-ха-ха!

— Аһ, сіздің қорқып отырғаныңыз осы екен ғой.

— Қорқып дейсіз бе, қадірмен доктор?

Сәл үнсіздік орнады.

— Жоқ, мен құда түскенім де жоқ, келісім алғаным да жоқ, — деді ол. — Мүмкін, сіздің өзіңізді құттықтауға тура келер. Жоқ, Эдуардаға құда түспейді, қалағанын оның өзі-ақ алады. Ол селоның салпы етегі деп ойлайсыз ба? Сіз өзіңіз де көріп жүрсіз ғой, терістіктің меңіреу шалғайында кенет мынадай жан иесі жарқ ете қалғанын! Таяқтап-ақ отыратын қаршадай қыз бала былайынша, ал барып тұрған от, мың құбылған елес. Салқын дейсіз бе? О жағынан қам жемеңіз! Ыстық дейсіз бе? Қатып қалған мұз! Сонда ол не, өзі? Он жеті жасар қыз бала емес пе? Ал сіз сол қыз балаға ықпал етуге тырысып қараңызшы, бар ынта-жігеріңізді ол бірден-ақ құм қылады. Әкесінің өзі де оған айтқанын орындата алмайды, сырт көзге ақылын тыңдайтын сияқты, шын мәнінде сол аяғы не қаласа, соны істейді. Ол сіздің көзқарасыңыз жыртқыштың көзіндей дейді...

— Бұл арада сіз қателесіп тұрсыз, менің көзқарасым жыртқышқа ұқсайды деп айтып жүрген басқа.

— Басқа дейді? Ол кім?

— Білмеймін. Соның бәзбір құрбысы? Жоқ, оны айтқан Эдуарда емес. Тұра тұрыңыз, бәлкім, ол шынында да Эдуарданың өзі шығар...

— Сіз көз салсаңыз болды, арбалғандай эсер алатын сияқты... Бірақ бүл сізді қылдай болсын оған жақындата түседі деп ойлайсыз ба? Титтей де жақындастырмайды. Оған, оның денсаулығына қараңыз. Ол өзін сіздің ырқыңыз дамын деп сәл сезінсе болды, мынаның жеңімпаз санауын қара өзін деп, айға шапшып шыға келеді. Бір ғана ызғарлы көзімен, ызбарды сөзімен өзіңді жердің түбіне атып жібереді. Әлде мен оны білмейді ғой деп ойлайсыз ба? Сіздіңше, оның жасы нешеде?

— Ол отыз сегізінші жылы туған емес пе?

— Өтірік. Ермек үшін зерттеп тексергенім бар. Оп-оңай ол он бес жасар қызға сайғанмен, жасы жиырмада. Оның сырлы мінезі бар, сол бейшара басына дамыл — тыным бермейді. Ол теңіз бен жартастарға қарап тұрғанда көрсеңіз, ауызы кемсеңдеп, сондай бір бақытсыз кейіп танытады, бірақ ол тым тәкаппар, бір бет өр, өмірі көзіне жас алмайды. Ол төтен оқиғалар аңсайды, қиялы ұшан-теңіз, бір ханзада тап келер деп күтеді. Айтқанындай, сіз ескекшіге берді-міс деген бес талер не оқиға?

— Қалжың ғой. Түкке тұрғысыз нәрсе...

— Жоқ, ол түкке тұрғысыз нәрсе емес. Ол осындайды бірде маған да жасаған. Біз пошта пароходының палубасында тұрғанбыз. Ол әлі қозғалған жоқ-ты. Жаңбыр жауып тұрған, әжептәуір суық. Палубада балалы әйел отырған, суықтан тула бойы қалш-қалш етеді. Соған қарамай Эдуарда салқын емес пе деп сұрайды. Қайдан салқын болмасын.

— Ал, кішкентайға суық емес пе?

Қайдан суық болмасын.

— Онда каютаға неге түспейсіздер? — деп сұрайды Эдуарда.

— Менің билетім палубаға, — деп жауап қайтарды әйел. Эдуарда маған қарайды.

— Мына кісінің билеті палубаға екен, — дейді.

Бүл арада енді не жасауға болады деп ойладым іштей. Бірақ Эдуарда көзінің қарасынан не айтпағын түсініп тұрмын. Мен де сарайда туған жан емен, өмірді бақыр тиыннан бастаған адаммын, ақшаны есепсіз шаша бермеймін. Балалы әйелден аулағырақ кетіп, ол үшін қосымша төлеу керек болса, ақшаны Эдуарданың өзі береді, әкесі екеуі менен бай ғой деп ойлаймын. Сонымен, шамасы ақшаны Эдуарда төлесе керек. Оның мұндай кісілігі бар, жүрегі де, соз жоқ, жомарт. Алайда әлгі әйел үшін каютаға билетті мен алсын деп күткені анық, ол оның көзінен-ақ көрініп тұрды. Әйел орнынан тұрып алғыс айта бастады.

— Алғысты маған емес, анау мырзаға айтыңыз, — деп Эдуарда шімірікпестен мен жақты нұсқады. Ал бұған не айтасыз? Әйел енді алғысты маған жаудыра бастағанын естіп тұрмын, алайда оған не деп жауап бермекпін, амал бар ма, өз-өзінен діңкең құрып, еңсең түседі. Кездескен коп жағдайдың бірі осындай, әлі де оларды тізіп айта беруге болады. Ескекшіге тегі бес талерді беріп отырған оның өзі. Егер оны сіз жасасаңыз, қорқу-үрку, кінә-күмәнді білмейтін серінің өзі деп мойныңызға асылар еді, өйткені сіз өкшесі басылған ескі башмак үшін әжептәуір сома төлеп тұрсыз ғой. Оның ойша салар суреті де, өзі білер түсінігі де осы. Ал сіздің ойыңызға ол келмеген екен, атыңызды атап оны өзі жасай береді. Бір басына ысырапқорлық пен есепқорлық бірдей біткен бір жан.

— Сонда ешкім де онымен тіл табысып үйлесіп кете алмай ма? — деп сұрадым.

— Оны тәрбиелеу керек, — деді доктор, жалтарыңқырап. — Қиындықтың өзі де оған еркіндіктің тым көп берілгендігінде болып түр ғой, ол ойына не келсе, соны істейді, ерке, жұрттың бәрі өбектеп, жаман үйренген. Қол астына қашанда күш көрсетіп, қуатын тексеруге қолайлы біреу түседі. Менің онымен қалай тілдесетінімді көрдіңіз бе? Мен оған шәкірт қыз бала сияқты қараймын. Ретті жерінде қуырып аламын, тілін түзеймін, оны тығырыққа тірейтін жағдайды қалт жібермеймін. Ол оны түсінбейді деп ойлайсыз ба. Ой, ол сондай өр көкірек әрі қыңыр, шамына тиюдей-ақ тиеді, бірақ соны тәкаппарлықпен білдірмей, жүз жанбайды. Оның шашбауын көтеруге әсте болмайды. Сіз келгенге дейін оны бір жылдай тәрбиеледім, кейбір өзгерістер төбе көрсете бастап еді, ол ауырсынғанда немесе өкінгенде жылайтын болған, ептеп адамға ұқсап келе жатқан. Ал сіз келісімен соның бәрі далаға кетті. Міне, солай. Біреудің төзімі таусылса, оны басқа бір кісі іліп әкетеді, сізден кейін, кім білсін, үшінші біреу шыға келер...

Оһо, байғұс доктор, зады, менен есе қайтармақ қой, деп ойла¬дым да турасын айттым.

— Алайда айтыңызшы, осының бәрін маған хабарлап, өзіңізге бейнет сатып алуыңыздың себебі не? Эдуарданы тәрбиелеуіңізге менің көмектесуім керек пе?

— Ал ол жанартаудай ыстық қой, — деп мені тыңдамай сөзін одан әрі жалғады ол — Оны жөнге салатын бір пенде неғып шықпайды деп отырсыз. Неғып шықпасын. Бірақ ол өзінің ханзадасын күтеді, бірақ келген ол жоқ, келеді деп және қайта-қайта қателеседі. Сізді де алғаш ханзада деп қабылдаған, өйткені көзқарасыңыз тура жыртқыштікі сияқты ғой, ха-ха! Бері қараңызшы, лейтенант мырза, сіз мұнда мундиріңізді ала келуіңіз керек еді, кәдеге асары сөзсіз. Жоқ, оны неғып бір пенде жөнге сала алмайды дейсіз. Тәнін де, жанын да бірдей баурап алып кететін біреуді күтіп, қолын қайшылап отырғанын өз көзіммен көрдім. Алайда ол түу алыстан келуі керек, міндетті түрде басқаларға ұқсамай сәтті бір күні су астынан сүңгіп шыға келгені абзал. Мак мырзаның экспедиция жасақтап, аяқ астынан саяхатқа шығуы тегіннен тегін емес. Мак мырза бұрын да бір осындай саяхатқа аттанып бәзбір мырзаны ертіп әкелген.

— Міне, қызық, бір мырзаны дейсіз бе?

— Аһ, ол жорамал болып шықты, — деп дәрігер мысқылмен мырс етіп күлді. — Ол да ақсақ, менің жасындағы адам еді. Ханзаданың сүйіншісіне тұрмайды.

— Сонымен, ол қайда кетті? — деп сұрадым доктордан көз айырмай.

— Қайда кетті дейсіз бе? Осыдан ба? Ол жағын енді білмеймін, — деп шатасың қырап жауап қатты ол. — Жә, біз әйткенмен де көп мылжыңдастық. Бір аптадан кейін ауру аяғыңызбен баса беруге болады. Жолыққанша!

XIX

Күзет жайымның маңынан әйел даусын есіттім, қаным шапшып басыма шықты. Бүл Эдуарданың даусы. — Глан, ауру көрінеді ғой. Менің кір жуушым жауап беріп жатыр. — Иә, ол қазірдің өзінде жазылды да. Мынау "Глан," дегені өкпе-бауырымды суырғандай болды, менің атымды бір емес, екі мәрте атады ғой ол Құдайым-ай, даусының сыңғырлап шығуын көрмейсің бе?

Ол есікті қақпай итеріп жүгіріп кірді де, мені айнала шолып қарай бастады. Кенет барлығы да бұрынғы қаз-қалпында түсті: оның үстінде қайта боялған кеудешесі, белін ұзынырақ көрсету үшін алжапқышын әдеттегідей кіндіктен төмен байлап алған. Оның бәрін бірден байқадым, сол баяғы көзқарас, сол қараторы өң, сол доғара иілген қас, сол нәзік қол — бәр-бәрі жүрегімді тіліп өтіп, басым айналды. Мен осыны сүйдім-ау, ә! — деп ойладым. Түрегелдім де отырмадым.

— Сіз түрегелдіңіз, отырмайсыз ба, — деп тіл қатты ол — Отырыңыз,, аяғыңыз ауырады ғой, оны атып алғансыз ба? Тәңірі құдай, оған қалай барып жүрсіз? Мен тек әлгінде ғана білдім. Бұрын ештеңе естім еппін. Сіздің аяғыңызды атып алғаныңызға бірнеше апта болыпты, бірақ маған ешкім ештеңе айтқан жоқ. Енді қалай болады! Өңіңіз қандай құп-қу, танымай қалуға болғандай тіпті. Ал аяғыңыз? Енді ақсаңдап жүресіз бе? Доктор сіз ақсамайды дейді. Ақсамайтын болсаңыз қандай сүйкімдісіз, құдай-ай, тәубә, тәубә! Үйіңізге баса көктеп кіріп келгеніме кешірерсіз деп ойлаймын, естіген соң жай адымдамай, тура жүгіріп келдім.

Ол бүкіл денесімен маған тақалып, сондай жақын түр, өз бетімнен оның тыныс лебін сезіп, қолымды созып едім, шегініп кетті. Көзінде әлі мөлтілдеп жас түр.

— Осылай болды енді, — дедім үнім өзіме бағынбай дірілдеңкіреп шықты. — Мылтықты бұрышқа қойып жатыр едім, тегінде дұрыс ұстамай, аузы төмен қарап қалса керек, гүрс еткенін бір-ақ естідім. Кездейсоқ қырсық деген осы.

— Кездейсоқ қырсық дейсіз бе? — деді ол ойланып қалып. — Тоқтай тұрыңыз, бүл сол аяғыңыз ғой, неліктен дәл сол аяқ? Иә,, кездейсоқтық...

— Иә, кездейсоқтық, — деп сөзін бөлдім. — Оның неліктен дәл сол аяғым болғанын қайдан білейін? Көріп тұрсыз ғой, мылтықты бұлай ұстағанымда оның оң аяққа тиюі еш мүмкін емес. Әрине, аяқтың қайсысына тисе де жақсылығы шамалы.

Ол маған қарап, бірдеңе жайында ойланып қалды.

— Ал, жарайды, жазылып келеді екенсіз, — деп жан-жағына қарайды. — Бізге ас-суға кісі жіберіп тұрмадың ыз ба? Қалай күнелттіңіздер?

Тағы да бірнеше минут сөйлестік. Сосын мен:

— Кіргенде жүзіңіз қобалжып көзіңіз ұшқын атып маған қол созып едіңіз. Енді көзіңіздің оты қайта сөніп қалған секілді. Әлде маған солай елестеді ме? — деп сұрадым.

— Бәрі бірдей өзгермей тұруы мүмкін емес қой... — деді ол сәл кідірістен соң.

— Алайда сіз маған қазір, тек қазір айтыңызшы, — деп өтіндім, — сізге жақпайтындай мен не айтып, не істеп қойдым осы. Соны тым құрғанда келешекке сабақ болуы үшін білуім керек еді.

Ол терезеден көкжиектің шалғай қиырына көз салды, ойға шомған қалпы тек алдына қарап, маған бұрылмастан жауап қатты:

— Оқасы жоқ, Глан Пенденің басына қандай ойлар келіп кетпейді дейсіз. Міне, сіз тағы да ашуландыңыз? Мынаны ұмытпағайсыз: біреу аз береді, бірақ өзі үшін ол көп, енді біреу бәрін береді, бірақ ол үшін ешбір қиналмайды, сонда қайсысы коп бергені? Сіз ауырған кезіңізде жүнжіп жүдеп кетіпсіз? Иә, оны не үшін айттым, өзі?

Кенет ол маған жайраңдай қарады, жүзіне қан жүгіріп:

— Ал, тезірек сауығыңыз енді, — деді. — Бар жақсылықты тілеймін.

Ол маған қолын ұсынды.

Дәл осы арада оған қолымды бергім келмей қалды.

Орнымнан тұрып, екі қолымды артыма үстеп, басымды идім, мархабат етіп келіп хәлімді білгеніне алғыс айттым.

— Сізді шығарып сала алмайтыныма кешірім өтінемін, — дедім.

Ол кеткен соң орныма қайта отырып, әлгінде болғанның бәрін сана сүзгісінен өткізіп, ұзақ ойландым. Сосын отыра қалып мундирімді жібер деген өтінішпен хат жаздым.

XX

Ормандағы алғашқы күн.

Аяғымнан әрең тұрсам да, өзімді бақытты сезінемін, әрбір жәндік маған көз салатын сияқты: жапырақтарда қоңыздар жүр, ызылдақ шіркейлер жолға жайылып жатыр. Мені қарсы алуын қарасайшы! — мәз боламын. Сәт сайын орманның жанына үңіліп, құлай сүйгеннен жылаймын, шексіз қуанғанымнан алғыс жаудырамын. Орман, сен менің сүйіктім сің, үйімсің ғой, армысың! — дегім келеді жан-жүрегіммен. Аялдап, жан-жағыма көз тастаймын, жасымды тыя алмай құстардың, ағаштардың, шөптер мен құрттардың аттарын атаймын, бұрылып қарап кезек-кезек шақырамын.

Тауларға көз тастап, қазір келемін, қазір деймін бейне бір олар мені шақырып тұрғандай. Анау шыңда сұңқардың салған үясы бар, оны көптен білемін. Ал сұңқар ұясын еске алсам-ақ болды, қиялым мені шарықтатып қияндарға алып кетеді.

Түс әлетінде қайыққа отырып теңіз төріне таман аулағырақ тағы бір шағын аралға келіп тоқтадым. Бүл арада менің тіземнен келетін ұзын сабақты ақшыл көк гүлдер өседі, жабағыдай ұйысқан наудың арасына кіріп кетіп, бүлдірген мен түйе тікенді кешіп келемін, бұл өңірде атымен аң жоқ, жалпы адам аяғы тимеген жер. Жеңіл көбіктерді теңіз жағаға қуып тығып жатыр, алыста Эгехолым жақта жағалау құстары у-шу болып, оқ-дәрі иісі келді. Жан-жағымның бәрі шексіз-шетсіз теңіз, мені қаумалап құшағына қысып тұрған сияқты. Осы рақымыңнан айырылма өмір, жер мен аспан, сендер де рақымшыл болыңдар, дұшпандар. Дәл осы сәт мен қас жауымның өзін де сүйіп, аяқ киімінің қайсысын шешуге де бар едім...

Маған Мак мырзаның жүк кемелеріндегі кем балдардың қатты айқайы жетіп, таныс дауысты есіткен қуаныштан он бойым дірілдеп кетті. Іле кемежайға қарай есе жөнеліп, жағаға шықтым, балықшы барақтарын орай өтіп, үйге тарттым. Әлі күн ерте, олжамды реттеуге кірістім, Эзопқа өз сыбағасын тастап, қайтадан орманға бет алдым. Самал жел сағынғандай жүзімді аймалайды. Армысың, айналайын, деймін бетімді сүйген самалға, әрбір жүйке тамырым саған мәре-сәре, қуанышымда шек жоқ! Эзоп аяғын тіземе салады.

Шаршау әбден меңдетіп, ұйықтап барамын.

Тарам! Там! Қоңыраулар ма? Алыста теңіз төрінде жағалаудан бірнеше миль тау түр. Мен екі дұға: бірін өзім үшін, бірін төбетім үшін оқып, таудың терең қойнауына кірдік. Артымыздан дарбаза сарт етіп жабылып, мен оянып кеттім.

Аспан өртеніп алаулап түр, күн бірден көзге ұрды; түн, көкжиек жарықтан дірілдеп түр. Эзоп екеуміз көлеңкеге жасырындық. Барлығы тып-тыныш. Кәне, енді ұйықтамайық деймін Эзопқа, таңертең аңға шығамыз, көрдің бе бізге жалқын күн жарық түсіріп тұрғанын, екеуміз таудың терең қойнауына, жалпы енген жоқпыз... Маған тағы бір ғаламат тап болды, қаным бетіме шапшыды, біреу бейне біреу құшырлана сүйгендей, ерінімді де сүйістің оты дулатып тұрған секілді.

Жан-жағыма қарасам — ешкім жоқ. Изелина, — деп сыбырлаймын. Шоп сыбдырлады, шамасы, жерге жапырақ түссе керек, әлде біреудің аяқ дыбысы ма екен. Орманды бойлап бір діріл жүгіріп өткендей, бұл шынымен Изелинаның күрсінісі.

Изелина осы арада қыдырып, осы арада сары етікті, жасыл желекті аңшылардың жалбарынған тілегіне иілген. Осы арада жарты миль жерде өзінің әсем мекенінің терезесінде отырып алып аңшылардың төңіректі жаңғырықтырған керней үніне емірене құлақ түретін. Бұл ата-бабалар күні болған еді. Орманда бұғы, қасқыр, аю жүретін, аңшылар да аз болмайтын; ол солардың қасында өсті, әрқайсы оны күтумен болатын. Оның көзін көрген, үнін де еститін; алайда бір жігіт бірде түні бойы үйықтай алмай, Изелина қонақжайының қабырғасын бұрғылап, оның аппақ барқыттай қарнын көріп қалыпты. Мұнда оның он екі жасында Дуда келеді. Оның түбі шотландық болатын, балықпен сауда жасайтын, иелігіндегі кемелері де көп еді. Ер жетіп қалған ұлы және бар. Изелина он алтыдан асқанда жас Дундасты көреді. Ол оның алғашқы махаббаты болады...

Мені бір ғажайып тылсым айналдырып алды. Басым төмен иіліп, көзімді жұмсам, ерінімде қайтадан Изелинаның сүйісі тұрады.

— Сен осы армадасың ба, Изелина — менің мәңгі ғашығым? — деп сыбырлаймын. — Ал Дидерик, шамасы, ағаштың тасасында тұрған шығар.

Алайда басым иілгеннен иіліп, ұйқылы толқынға құлап барамын

Тамтам! Зады, дыбыс болар! Тамыр — тамырыма тараған құс жолы Изелинаньщ даусы бұл:

— Ұйықта, үйықта, ұйықтай ғой! Мен саған махаббатым туралы айтып берейін, ұйқтап жатқаныңда түңғыш түнімнің қалай еткенін баяндайын. Әлі есімде, есікті бекітіп жабуды ұмытып кетіппін; жасым он алтыда, тамылжыған көктем, жылы самал желпиді; бір кезде қанаты суылдаған қырандай самғап Дуда келді. Оны ертеңгілік аңға шығар алдында тосып алдым. Ол жиырма бесте еді, жат өлкелерден келді, екеуміз бақшаның ішімен өттік, сонда ол мені шынтағымен қағып кетіп, мен ғашық болып қалдым.

Оның маңдайында екі қызыл дақ бар-тын, сол дақты сүйгім келеді де тұрды.

Аңнан кейін кешкілік бақшада қыдырып, жүріп оны күттім, бірақ келеді-ау деп қорықтым да. Ақырын ғана оның есімін атадым, бірақ естіп қала ма деп қорықтым. Міне ол бұтаның сыртынан шығып сыбыр ете қалды:

— Бүгін түнде сағат бірде!

Осыны айтты да ғайып болды.

Бүгін түнде сағат бірде дегені не екен, түсінбедім ғой. Ол бүгін түнде сағат бірде жат өлкеге аттанамын деп айтпақ болған шығар. Аттанса, менің онда не жұмысым бар?

Сөйтіп есікті бекітіп жабуды ұмытып кетіппін...

Түнде тура сағат бірде ол маған келді.

— Есік ашық болғаны ма? — деп сұраймын.

— Қазір мен оны жабамын, — деп жауап қатты ол

Айтқандай, есікті іштен бекітіп жапты да. Оның биік екше етігі

еденді сықырлатып, сондай қорықтым.

— Қызметші күңімді оятып алма! — дедім.

Менің тағы да бір қорыққаным — орындықтың сықырлауы.

— Орындыққа отырма, сықырлайды, — дедім.

— Онда сенің төсегіңе отыруға бола ма? — деп сұрады ол

— Болады, — дедім.

Олай айтқан себебім тек орындық сықырлайтын болғандықтан ғана.

Екеуміз менің төсегіме отырдық. Мен ысырылып, ол жақындады. Ыңғайсызданып еденге қарадым.

— Тоңып қалыпсың ғой, — деп ол қолымды ұстады да, сәл кідіріп: — О, қалай тоңып қалғансың, — деп құшағына қаусырды.

Маған енді ыстық болды. Үн-түнсіз отыр едік, тауық шақырды.

— Естідің бе, тауық шақырды, — деді ол, — тауық шақырғаны таң жақын деген сөз!

Ол жанаса бергенде, өзімді-өзім ұмыттым.

— Тауықтың шақырғанын анық естідің бе? — деп бірдеңе сұраған боп далбасаладым.

Сол сәт оның маңдайындағы екі дақты қайта көріп, орнымнан тұрмақ болдым. Бірақ ол мені жібермеді де, мен екі сүйкімді, сондай сүйкімді дақты сүйіп, көзімді жұмдым...

Таң да атты, айнала жап-жарық. Оянып қонақжайымның қабырғасын тани алмай қалдым. Орнымнан тұрып, башмағымды танымай қалдым, көкірегімде бәз бірдеңе сыбдыр қағып, ішімде сапырылысып жатқан сияқты. Кеудеде сыбдырап, сылдырап жатқан не болды екен, деп ойлаймын да, жүрегім лепіре жөнеледі. Шамасы, сағат соғып тұрған сияқты, уақыт қанша екен, өзі? Ештеңеге де түсінген жоқпын, уақыт қанша екен? Есімде бар болғаны — есікті жабудың ұмыт болғаны.

Менің күтуші күңім келді.

— Сіздің гүліңізге су құйылмапты, — деді ол

Мен гүлді ұмытып кетіппін.

— Көйлегіңізді умаждап алыпсыз ғой, — дейді күң.

Көйлегімді қашан умаждап алдым екен, — деп ойладым, жүрегім алас ұрып, бүгін түнде болмады ма екен, өзі деп ойлаймын.

Қақпаның алдына бір арба кеп тоқтады.

— Сіздің мысығыңыз да тамақтандырылмапты, — дейді күң.

Ал гүлдер, көйлек пен мысық әлі де есімде, сондықтан:

— Анау Дуда емес пе? Тезірек шақыр маған, оны күтіп отырмын ғой, мен оны, мен, мен...

Іштей ол кешегідей есікті бекітіп жабар ма екен, жаппас па екен? — деп ойлаймын.

Ол есік қақты. Есікті оған өзім ашып, оны әурелемес үшін өзім бекітіп жаптым.

— Изелина! — деп қиыла сыбырлап, бірден аузыма жабысты.

— Сені шақыруға мен жіберген жоқпын, — деп сыбырлаймын.

— Жіберген жоқсың ба? — дейді ол да сыбырлап.

Тағы да өзімді-өзім билей алмай:

— О, шақыруға жіберген менің өзім, сені сондай тостым, сенсіз жаным жабырқап кетті, — деймін. — Менімен бірге бол, сүйіктім!

Махаббатқа мас болып көзімді жұмамын. Ол мені босатпай бауырына басып, аяғым тәлтіректеп кетті де, бетімді омырауына сүңгітіп:

— Тағы да қиқу шықты ғой, шамасы шақырған қораз болар, — деп ол сыртқа құлақ түрді.

Оның сөзін дереу бөліп:

— Жә, жоқ, қандай қораз? Қышқырған ешкім жоқ, — деп жедел жауап қаттым.

Ол тұмсығын тығып омырауымнан сүйді.

— Әлгі қыт-қыттап жүрген жай бір тауық болуы керек, — дедім.

— Тұра түр, есікті жауып келейін, — деп ол тұруға ыңғайланып еді, мен жібермей:

— Ол бекітулі түр... — деп сыбырладым.

Тағы да кеш болып, Дуда кетіп қалды. Алтын түнек тұла бойымды шарлады. Тұрып айнаның алдына келдім, одан екі бірдей ғашық көз мөлдіреп тура маған қарады. Осы көзқарастан кеудемде бірдеңе желп еткендей болып ағындай жөнелді де, жүрегімнің айналасына кеп іркілді. Құдая! Өзіме-өзім мынандай көзбен ешқашан қарамаппын ғой, махаббаттан үздігіп, айнадағы аузымды сүйіп алдым.

Міне, мен алғашқы түнім жайында, түннен кейін келген таңым кейін келген кешім туралы айтып бердім. Бір де болмаса бірде Эвен Херлуфсен жөнінде және айтамын. Оны да сүйгенмін, ол осы арада бір миль жерде анау шағын аралда тұрады, әне, көрдің бе? Жазғы тымық, тыныш түндерде мен оған кайықпен баратынмын, өйткені оны сүйетінмін. Стайер жайында да айтармын

Ол поп болатын, оны да сүйген едім. Жалпы мен бәрін де сүйгенмін.

Ұйқылы-ояу жатып Сирилуннан әндеткен қораз даусын есіттім.

— Естисің бе, Изелина, біз үшін де әтеш ән салып жатыр! — деп қуанышым қойныма сыймай айғайлап жіберген мен бақытымда шек болмай қолымды созамын. Қолымды сол созған қалпымда оянып кеттім. Эзоп баяғыда атып тұрыпты. Кетіп қалды ма! — деймін қайғыра өкініп, жан-жағыма жаутаңдап. Ешкім, де жоқ! Тұла бойым өртеніп барады, үйге жету керек. Таң алдында қораздардың бәрі шақырады, Сирилуннде де қиқуламай тұрмайды, әрине.

Күзет жайда бір әйел тұр, бұл Емва. Қолында арқаны бар, отынға бара жатқан болуы керек. Ол сондай жап-жас, өзі де жарқыраған таң сынды, омырауы алқына көтеріліп басылады, күн оны алтын нұрымен аялап тұрғандай.

— Сіз тек басқаша ойлап қалмаңыз... — деп бастап ол мүдіріп қалды.

— Нені басқаша ойлап қалма дейсің, Емва?

— Мен мұнда әдейі келді деп ойламаңыз. Жай ғана осы үйдің жанынан өтіп бара жатқан соң бұрылғаным ғой.

Оның жүзі қызарып кетті.

XXI

Ауру аяғым ұдайы мазамды алып, түн баласы қышып ұйықтатпайды, кейде қақсап ауырып, ауа райына сыр беретін болып жүр. Осылай ұзақ созылды. Бірақ ақсақ болып қалғаным жоқ.

Күндер өтіп жатты.

Мак мырза саяхатынан оралды, оны сол замат өз тірлігімнен түйсіндім. Қайықты табанда алып қойып, мені қиын жағдайда қалдырды; аң аулау маусымы басталған жоқ, ештеңе атуға бол¬майды. Бір ауыз соз айтып ескертпей, қайығын алып қойғанына таңым бар. Мак мырзаның екі қызметшісі таңертең теңізге бәз бір бейтанысты алып шықты.

Докторды ұшыраттым.

— Менен қайықты алып қойды, — дедім.

— Бізге бір қонақ келді, — деді ол, — соны күн сайын теңізге алып шығып, кешкісін жағаға алып келеді. Ол теңіздің түбін зерттейтін көрінеді.

Келген кісі фин екен Мак мырза онымен кездейсоқ пароходтың бортында танысыпты. Шпицбергеннен келген ол ұлулар мен теңіз аңдарының тұлыбын жинап әкеліпті, өзін барон атайтын тәрізді. Мак мырза оған үйінің залы мен соған жапсарлас бөлмесін беріпті. Оған көбірек назар аударылатын сыңайлы.

Көптен ет жеген жоқ едім, бәлкім, Эдуарда кешкі етпен азықтандырар деп ойладым да, Сирилуннга тарттым. Эдуарданың жаңа көйлек киіп жүргенін барған беттен байқадым, өзі өсіп кеткен сияқты, көйлегі ұп-ұзын.

— Кешіріңіз орнымнан тұрмағаныма, — дегенді ғана айтты да ол қолын созды.

— Иә, бақытсыздыққа қарай, қызым ауырыңқырап тур, — деп оның сөзін Мак мырза да бекіте түсті. — Суықтап қалыпты. Сақтану дегенді білмейді... Сіз қайық туралы білуге келген шығар деп ойлаймын. Сізге несиеге басқа кішірегін бере тұруға тура келер. Ол жалпы жаңа, дұрыстап жөндеп, майлап, сырлап алсаңыз жетіп жатыр... Мәселе мынада болып тур, бізде бір ғалым мырза қонақта жатыр. Ол жағын өзіңіз де түсінесіз ғой... Оның бос уақыты жоқ, жұмысты күн ұзақ істеп, кешкісін бір-ақ оралады. Сіз оны күтіңіз, ол әне-міне келіп қалады. Онымен танысқаныңыз өзіңізге де қызық қой. Міне, оның кәртішкесі, патша тәжі бар. Ол барон. Аса жұғымды да сүйкімді адам. Онымен мен кездейсоқ таныстым.

Aha, кешкі асқа сені қалдырмайды енді, деп ойладым. Құдай — ай тәубә, оған өзім де есеп жасаған жоқпын да, үйге барамын. Күзет жайымда әлі де біразырақ балық жатыр. Балықтың тамақ болмас несі бар? Асқа қалдырмаса қалдырмасын соған бола құнымды сатам ба!

Барон келді. Аласа бойлы, қырықтар шамасындағы адам екен, беті сопақ ұзынша, бұлшық еттері шығыңқы, сирек қара сақалы бар. Қалың көзілдіріктің астынан қараған көзі өткір, өңменіңнен өтеді.

Танысу кәртішкесіндегі дей бес тісті тәж оның зәпөнкесінде де бар екен. Ептеп еңкіш сияқты, қолының сырты көк тамырлармен айбақ талған, ал тырнағы тура сары металдан жасалғандай.

— Өте-мөте қызығулығын, лейтенант мырза! Сіз мұнда көптейсіз бе, лейтенант мырза?

— Бірнеше айдың жүзі болды.

Кісіге жуық сыпайы адам сияқты. Мак мырза ұлу қабыршақтары мен теңіз аңдары туралы әңгімелеп беруін өтінді. Ол бірден келісіп, бізге Курхольмы төңірегінде балшықтың қандай түрі жатқанын баяндап, залға шығып кетіп, Ақ теңіздің теңіз жынысының үлгісін алып келді. Сосын қалың кемерлі алтын көзілдірігін кеңсірігіне қарай сұқ саусағымен көтеріп қойды. Мак мырзаны баронның баяндауы мүлдем баурап алды. Арада бір сағат өтті.

Барон менің аяғыма байланысты қырсықты жағдай, мылтықтың сәтсіз атылуы туралы сөз қозғады. Құлан таза айығып жазылып кеткенімді білгісі келді. Оған өте қуанышты екенін айтты. Ол бақытсыздықты бүл қайдан біліп жүр? — деп ойладым.

— Барон мырзаға ол қайғылы оқиғаны кім айтып жүр? — деп сұрадым.

— Кім дейсіз бе? Шынында да кім еді? Тегінде Мак бикеш болуы керек. Шынында, Мак бикештің өзі!

Эдуарда шашының түбіне дейін қызарып кетті.

Маған сондай жаман болды, коп күн ұдайы бір уайым еңсемді езіп келіп еді, баронның соңғы сөзінен жаным кенет жадырайын деді. Эдуардаға қарап іштей — мен туралы айтып, атымды атап, онда тұрған ештеңе болмаса да аузыңа алып жүргеніңе рахмет дейін деп ойладым. Қайырлы түн.

Қоштасып басымды идім. Эдуарда тағы да көтерілген жоқ, сыпайылықпен сырқатын сылтау етті. Сүлесоқ қолын ғана созды маған.

Мак мырза болса, баронның әңгімесіне елігіп алған. Өзі де атасы, консул Мак туралы айтып жатыр.

— Барон мырзаға айтқан, айтпағаным есімде жоқ, мынау түйреуішті король Карл Юан атамның кеудесіне өз қолымен қадаған.

Мен үйден шықтым, шығарып салған ешкім болған жоқ. Өте бере көзімді залдың терезесіне тастадым, онда сұңғақ бойлы, тіп-тік Эдуарда тұр, екі қолымен перделерді ысырып терезеге қарайды. Тіпті мен бас та игем жоқ, асып-сасып абдырау аулаққа қуды.

Тоқтай қал, бір сәтке ғана, дедім өзіме-өзім орманның шетіне ілінгенде. Көк тәңірі әкем -ау, бұның бәрі қашан бітеді. Кенет ыстығым көтеріліп, бей қуат ызадан аһ ұрып ыңқылдауға айналдым. Жоқ, ар-намыс та, тәкаппарлық та қалмағаны несі, Эдуарданың ілтипат мейірімін небары бір апта ғана көрдім, оның бәрі баяғыда болған, ақыл-есімді жиятын кез болды ғой. Ал менің жүрегім оны шақырудан жалықпайды да талықпайды, ол жайында жолдың шаңы, айналадағы ауа, табанымның астындағы жер шулайды.

Күзет жайыма келіп, балық пісіріп, ауқат жасадым.

Сол күндері ұдайы түкке тұрмайтын мектеп шәкірті үшін жанымды жырымдап, түн баласы қайдағы бір қиял жетегінде түшіркеніп ұйықтамап едім. Және қапас қапырық ауа басыңды құрсаудай қысып, өткен жылғы шөп-шаламның шірік иісі қолқаны ататын. Ал аспан сондай бір ақылға симай көгілдір түспен діріл қағып, таулар сені өзіне шақырады. Ей, Эзоп, тезірек!

ХХІІ

Апта өтті. Ұстаның қайығын сұрап алып, балықпен қоректендім. Эдуарда мен келімсек барон барлық кештерді ол теңізден оралған соң бірге өткізеді. Мен оларды диірменнің маңынан көрдім. Енді бірде олар күзет жайымның қасынан өтіп, мен терезеден жалт бұрылып, артықтығы болмас деп есіктің ілгегін сала қойдым. Екеуін бірге көрдім, бірақ ешқандай әсері болған жоқ, иығымды қиқаң еткіздім де қойдым. Тағы бірде кешкісін олармен жолда ұшырасып қалдым, иек қағысып сәлемдесіп, мен баронның бас июін тостым, өзім екі саусағыммен кәр төзімді қозғап, дөкір көрінбес үшін ишара жасадым. Қатарласқан кезде жүрісімді баяулатып, олардың жүзіне енжар ғана көз тастадым.

Тағы да бір күн өтті.

Осынау күндердің, жылдай ұзақ күндердің нешесі өтпеді дейсің! Жүректі сығымдап зарығу мен торығу уысынан босатпады, бәз-баяғы бір ой басымнан шықпай шырмады да тастады, тіпті күзет жайдың түбіндегі сүйкімді сүр тастың өзі қасына келгенімде Мауан бәзбір үмітсіздікпен кемсеңдей қарайтын секілденеді. Жауын иісі шығады, керемет тымырсық ыстық, сол аяғым сырқырап сынып ауырған, ертеңгілік Мак мырзаның жегулі тұрған айғыры пысқырған — осы белгілердің мән-мағынасы маған аян болатын. Ауа райы қолайлы болып тұрғанда азық-түлік қорын жасап алу керек.

Эзопты қарғыбауынан ұстап, балық аулайтын құралдар мен мылтығымды алып кемежайға тартым. Сағыныш сарғайтып, жанымды азапқа салып қойды.

— Пошта пароходы қашан келеді деп отыр? — деп сұрадым бір балықшыдан.

— Пошта пароходы ма? Үш аптадан кейін, — деп жауап берді ол.

— Маған мундирімді салып жіберіп еді, — дедім.

Сосын Мак мырзаның бір піркәзшігін жалғастырдым. Оның қолын қысып тұрып:

— Ғайса пайғамбар үшін айтыңызшы, бұдан былай ара-тұра болса да карт ойнамайсыз ба? — деп сұрадым.

— Неге? Ойнаймыз. Және жиі ойнаймыз, — деді ол.

Үнсіздік.

— Соңғы кезде сіздермен қауымдасып карт ойнаудың реті келмей жүр, — дедім.

Саяз жерге жүзіп бардым. Тіпті қапырық болып, дем алу ауырлап кетті, шыбын-шіркейлер қара бұлт сияқты қаптап, олардан темекінің түтінімен ғана қорғанып жүрмін. Балық жақсы қауып, екі қармақпен ауладым, олжам жақсы болды. Қайтар жолда екі шүрегей атып алдым.

Кемежайға келіп тұмсық тірегенде, онда ұста тұр екен. Мені бір тұтқиыл ой баурап ұстаға:

— Кәне, біздің үйге бірге барайық, — дедім.

— Жоқ, — деп бас тартты ол — Мак мырза түннің ортасына дейін жететін жұмыс тапсырған.

Басымды изеп, өзімше мұнысы жақсы екен деп ойладым.

Олжамды алып үйге тарттым, таңдаған жолым ұстаның үйіне алып келді. Емва жалғыз екен.

— Мен сені сондай сағындым, — дедім оған. Мені оның қысылып ұялғаны тебірентіп кетті, ол маған тіпті көзін аударған да жоқ. — Сен сондай жассың, жанарыңнан мейірім төгіліп тұрады, сүйкімділігіңе тіпті теңдес жоқ. Ал басқалар туралы сенен де көбірек ойлап кеткенім үшін мені жазғыр да жазала. Мен соған бір ғана көзімнің қиығын салып кеткелі келдім, сенімен бірге болу сондай жақсы, періште қызым менің. Түнде сені қалай атағанымды есіттің бе?

— Жоқ, — деді ол үрейленіп.

— Мен Эдуарда, Иомфору Эдуарда! — деп шақырдым, бірақ ойымда өзің тұрдың. Тіпті оянғанда өңімде де — Эдуарда дедім, оның не екенін білесің бе. Жарайды, ол туралы ендігәрі айтпай-ақ қояйық. Құдай-ау, сен қандай тамаша едің, Емва. Оймақтай аузың бүгін әсіресе әдемі. Аяғың Эдуардаға қарағанда әлде қайда әсем, міне, өзің қарашы.

Ол аяғына өзі көз салсын деп белдемшесін сәл көтердім.

Бұрын байқалмаған бір қуаныш оның жүзінен шалқып шыға келді, ол теріс айналғысы келді де, кайта ойланып, бір қолымен мойнымнан құшақтай алды.

Уақыт өтіп жатыр. Ұзын орындыққа жайғасып, қай-қайдағыны айтып біз отырмыз.

— Сенесің бе, Эдуарда бойжеткен күні осы уақытқа дейін дұрыс сөйлей алмайды, "асқан бақыттырақ" дейді, оны өзім естідім. Қалай, сеніңше оның маңдайы әдемі ме? Меніңше, әдемі емес. Маңдайы сұмдық. Қолын да жуып жүрмейді.

— Бірақ біз ол туралы айтпай-ақ қоялық деп едік қой.

— Дұрыс. Мен әншейін ұмытып кетіппін.

Уақыт қайта өтіп жатыр. Ойланып үнсіз қалдым.

— Сенің көзің неге суланып кеткен? — деп сұрайды Емва.

— Жоқ, оның маңдайы әдемі, — деймін, — қолы ылғи тап-таза. Ол бірде кездейсоқ қолын былғап алғаны бар. Соны айтайын дегенім ғой мен.

Алайда асығып, тістеніп алып сөзімді жалғастырамын.

— Күні-түні сені ойлаймын, Емва, жай ғана ойыма әлде нелер айту келіп қалғаны ғой, сен мұны әлі есітпеген шығарсың, міне тыңда. Эдуарда Эзопты алғаш көргенде "Эзоп — бұл сондай данышпан, тегі фригиялық болуы керек" деді. Ақылсыздық емей, не бүл? Ол сол күні таңертең оны кітаптан оқып алған, оған мен кәміл сенімдімін.

— Солай ма? — деді Емва. — Мұнда тұрған не әбестік бар?

— Қаншалық есімде қалғанын білмеймін, ол тағы да Эзоптың ұстазы Саф болған деді. Ха-ха-ха!

— Солай ма?

— Жиналғандарға Эзоптың ұстазы Саф болды деп жар салудың сайтаныма керегі бар ма еді? Мен жай ғана сұрап отырмын Ah, бүгін сенің көңіл хошың жоқ қой, Емва, әйтпесе күлкіден өліп қалар едің.

— Жоқ, бүл шынында да қызық, — дейді Емва ынталана, таңырқай күліп. — Бірақ мен мұны дәл сен түсінгендей түсіне алмаймын.

Мен болсам, үндемей қап ойлаймын, ойлана қап үндемеймін.

— Кел, мүлдем сөйлеспейік, жай ғана отырайық, — дейді Емва ақырын ғана. Ол мені шашымнан сипады, жанарында мейірім шапағы жарқырайды.

— Қайырымды да мейірбан жансың ғой сен, — деп сыбырлап, оны құшаққа ап қыса түсем. — Саған деген махаббаттан өліп бара жатқандай сезінемін өзімді, сені барған сайын қатты сүйіп келемін кетерде өзіммен бірге алып кетемін. Менімен кетесің бе?

— Иә, — деп жауап қатады ол

"Иә" дегенді әрең ажыратып, анығын айтқанды оның алқынған тынысынан, өзінің тал бойынан аңғарғандаймыз, бір-бірімізді айқасқан құшақта қысып, құша түсеміз, ол енді өзін-өзі ұмытып менің ырқыма құлай берді.

Бір сағаттай уақыт өткен соң Емваны қоштасарға бір сүйіп, шығып бара жатыр едім, есіктің аузында Мак мырзамен қақтығысып қалдым.

Анау-мынау емес, Мак мырзаның өзімен!

Түршіккендей тыжырынып тұрды да қалды ол, тура ез алдына қарап, табалдырықта тұрып бөлмеге көз тастайды.

— Нода! — деді де, басқа үн шығара алмады.

— Мені бүл үйден көремін деп күтпеген боларсыз, — деймін басымды иіп.

Емва отырған қалпы қыбыр етпейді.

Мак мырза өзіне келіп, әп-сәтте ештеңе көрмегендей байсалды қалпына түсіп, жауап қатты.

— Қателесесіз, маған керегінің өзі сіз едіңіз. Сізге ескертуге мәжбүрмін, сәуірдің бірінен бастап он бесінші тамызға дейін гагара үйректер ұя салған жерден ширек мильден кем қашықтықта мылтық атуға тыйым салынған. Бүгін сіз аралда екі құсты атқансыз. Сізді көрген кісілер маған айтты оны.

— Атқаным екі-ақ шүрегей ғой, — дедім сасып қалып. Оның ез құқығын алға тартып тұрғаны санама енді жетті.

— Екі шүрегей ме, екі гагара ма — оның мәні жоқ бүл арада. Ең бастысы тыйым салынған жерден атқаныңыз!

— Мойындаймын, — дедім, — ол жағын ойламаппын.

— Дәл сізге оны ойлау керек еді.

— Осы мамыр айында ғана шамамен сол тұста қосауыз мылтықтан-ақ атып едім ғой. Ол балық қақтайтын орынға серуендеп барған кезде болған. Және сіздің жеке тілегіңіз бойынша атқанмын.

— Ол басқа мәселе, — деп кесіп тастады. Мак мырза.

— Олай болса, тәңірі жарыл қағыр, енді не істеуіңіз керек екенін өзіңіз жақсы білесіз!

— Білгенде қандай! — деп жауап қатты.

Емва тек менің қозғалуымды күтіп отыр екен, соңымнан ілесе шығып, орамалын жамылып, үйден аулақ кетті, оның кемежайға бұрылғанын байқап қалдым. Мак мырза Сирилуннге тартты.

Мен әрі де ойлаймын, бері де ойлаймын. Мак мырзаның жол тауып, жалтарып кеткен тапқырлығы ғажап! Өңменіңнен өтетін көзі қандай өткір. Мылтық атылды және екі мәрте атылды, екі шүрегей, айып салынады, ақысы төленеді. Демек, Мак мырзамен, оның отбасымен бәрі, де бітті. Іс жүзінде бәрі ойлағаннан әлдеқайда тыныш әрі тез тынды...

Жаңбыр басталып, алғашқы ұсақ тамшылар жерге үзіліп түсіп те үлгерді. Сауысқандар жер бауырлай ұшып жүр, үйге келіп, Эзопты байлаудан босатып қоя бергенде ол шеп жей бастады. Күшті жел көтерілді.

XXIII

Табанымның астында бір мильдей төменде теңіз жатыр. Тасырлаған жауын, ал мен болсам таумын, жаңбырдан жартастың текшесі қорғап тұр. Мен өзімнің мұрын жылытқышымды тартып отырмын, оған әлсін-әлі темекі толтырып, сосын қалдығын өртеген сайын айналасына жанданып, қызыл құрттар үймелейді. Дәл осы қызыл құрттар сияқты ойларым да миымды жыбырлатып жүр. Жерде бұзылған ұяның шыбықтары шашылып қасымда жатыр. Менің жаным да дәл осы бұзылған ұя сияқты.

Сол күні, ертеңіне болған жағдайлардың кез келген ұсақ-түйегі, кез келген болмашы нәрсесі әлі есімде. Ой-дой, ол маған қиын соқты ғой...

Мен тау дамын, ал теңіз дөңбекшіп, жел ұлып арсы-күрсі, аһ ұрып аласұрған табиғат шуынан құлақ тұнады, бұзылған ауа райы бас көтертер емес. Баркалар мен шхуналар желкендерін көтеріп алып, әлдеқайда ағып барады, бәрінде де адамдар бар, бейшараларға шаруа бабымен бір жаққа бару керек шығар. Құдая, мынадай күн бұзылып, қарға адым жер мұң болып тұрғанда оларды дедектетіп қайда сүйреп барады, деп ойлаймын.

Теңіз бұрқ-сарқ қайнап, тік шапшып, күрт құлап, көтерілген долы толқындары бір-бірімен шарпысқан жын перідей жағаласып шулаған шайтандардың шексіз хордай ұлып, сосын басын ішіне тығып құйғыта жөнеліп, айдынды құйрығымен сабалайды. Сонау туу алыста алып су асты тасы жатыр, содан көтерілген су перісі ақжал толқынмен желге қарсы жан ұшырып бара жатқан кеме - қайықтарды қалтылдатып теңізге, қатыбас теңізге қарық қылуға жанталасады. Ой-дой, дүние-ай...

Мен болсам, жалғыз отырғаныма қуаныштымын, көзімді де, өзімді де ешкім көрмейді, жартасқа жабысып алған маған сырттан келіп, жон арқамнан сұғын қадайтын да ешкім жоқ. Құстар қиқулап, таудан асып ұшып барады, сол сәт аулағырақ жартас құлап, теңізге күмп етті. Қыбыр етпей, тып-тыныш отырмын, жаңбырдан жақсы тасаланғаныма жаным разы. Ал жаңбыр болса шелектеп құйып тұр, құйып тұр. Күртемді қаусырынып, оның жылы болғаны үшін жаратқанға алғысымды жаудырдым. Уақыт өтіп жатыр. Амалсыз үйге жиналдым.

Күн кешкіріп қалыпты, үйге бет алдым, жаңбыр әлі жауып түр. Міне, күтпеген кездейсоқтық. Қарсы алдымда сүрлеу жолда Эдуарда тұр. Жауынның астында ұзақ тұрып, қара бақайына дейін су болған, сонда да күлімдеп қояды.

Мәссаған! — деймін іштей, ызам келіп бар күшіммен мылтығымды қысып, оның күлкісіне назар аудармай, өзіне тура қарсы жүрдім.

— Қайырлы күн! — деп бірінші дауыстады ол.

Әуелі оған бірнеше адым жақындап келіп, содан соң ғана тіл қаттым:

— Сәлем, сұлулық тәңірісі!

Осынау ойнақылықтан ол тыжырынып қалды. Әй, өзім де не айтарымды ойламаймын-ау! Ол қысыла жымиып маған қарады.

— Сіз тауда болдыңыз ба? — деп сұрады ол. — Демек, жауынның астында қалып су болдыңыз. Мә, мына орамалды алыңыз. Оның маған қажеті жоқ... А, жоқ! Сіздің мені білгіңіз келмей ме? — Көзін төмен салып, басын шайқайды.

— Орамал ма? — деп қайталаймын ашу мен таңданыстан тыжырынып. — Міне, менің күртем бар, қажет пе? Оның маған керегі жоқ, бәрібір алғашқы кездескен біреуге беріп жіберемін, мә, алыңыз, ұялмаңыз. Кез келген балықшы әйел бұны қуана-қуана алады.

Оның әрбір сөзді қағып, ширыға шамданғанын көріп тұрмын, бүл оған жалпы жараспайды екен, астыңғы ерні діріл қағып көтеріліп кетті. Орамалын қолына ұстаған қалпы әлі түр. Ақ жібек орамалын жаңа ғана мойнынан алған. Мен де күртемді шеше бастадым.

— Құдай үшін күртеңізді тез қиіңіз, — деп шыр ете қалды ол. — Не үшін бұл, не үшін! Маған сондайлық ашулысыз ба? О, құдая, киіңізші күртеңізді, бастан-аяқ су боласыз.

Күртемді қайта кидім.

— Қалай қарай жүресіз? — деп немқұрайды сұрай салдым.

— Жай әншейін ешқайда... Күртеңізді шешудің не қажеті болғанын түсінбедім...

— Баронды қайда жібергенсіз? — деп сұрадым одан әрі. — Мұндай күні графтың теңізде болуы екіталай...

— Глан, сізге бір нәрсе айтайын деп едім...

Оның сөзін бөліп:

— Сізден герцогқа сәлемімді айта баруды өтінуіме болар ма екен? — дедім.

Бір-бірімізге қарастық. Ол аузын ашып, не айтса да табанда кесіп тастауға әзірмін. Ақыры, оның жүзі мұңайып жыбырлап кетті де, мен жанарымды аударып әкеттім.

— Ашығын айтқанда, ханзаданы қуып жіберіңіз, сізге ақылым осы Эдуарда бойжеткен. Ол сізге лайық емес. Сенсеңіз бар ғой, ол осы күндері сізді әйел етіп алсам ба, алмасам ба деп ойланып толғану үстінде, ал сіз үшін ол онша жарасымды емес.

— Жоқ, бұл турасында айтудың қажеті жоқ, жарай ма? Глан, мен сізді ойлаймын, күртеңізді кез келгенге шешіп беруге әзір жансыз, басқа біреу үшін жаңбырдың астында қалып жаурамасын деп әдейі өзіңізге келдім...

Иығымды көтеріп, сөзімді жалғастырдым.

— Оның орнына докторды ұсынамын. Несі жаман? Күш-қуаты дер шағындағы ер азамат, ақылы енді айтары жоқ. Ойланыңыз деп кеңес берер едім.

— Мені бір минут қана тыңдаңызшы...

— Эзоп төбетім күзет жайда мені күтіп отыр. — Кәр төзімді шешіп, тағзым еттім де: — Сәлем сізге, сұлулық тәңірісі, — деп жүре бердім.

Сонда ол жан даусы шығып, бар даусымен айқай салды.

— Жо-жоқ, жүрегімді жырымдама. Мен саған келгенмін, осы арада күтіп өзіңді көргенде күліп мәз болғанмын. Кеше мен есімнен айырылып қала жаздадым, бір ғана нәрсені ойлағаннан ба, хәлім нашар болды, тек қана сені ойладым. Бүгін өз бөлмемде отыр едім, біреу кірді, басымды көтергенім' жоқ, оның кім екенін білдім. "Кеше жарты миль қаздым", — деді ол Шаршаған жоқсыз ба?" —, деп сұрадым. "Шаршамағанда ше, қатты қалжырадым, алақанымды да ойып алдым", — деді ол сонысына қиналып. Сосын ол "Түнде тереземнің түбінде біреулер сыбырласты, олар сіздің қызметші қызыңыз бен піркәзшіктің біреуі екен сұхбаттасып жүрген" — деді. "Иә, олардың арасында махаббат бар", — дедім. "Алайда түнгі сағат екі ғой", — деді ол. "Онда тұрған не бар? — деп кідіріп қалдым да, сөзімді әрі қарай сабақтадым: — Олардың түнін тартып ала алмайсыз ғой". Сосын ол алтын көзілдірігін түзеп: "Әйткенмен, түн ортасында терезенің түбінде күбірлесіп отыру жалпы жақсы емес қой", — деді. Аңтарылып оған қарадым да қалдым, осылай оншақты минут отырдық. "Рұқсат етсеңіз шәліңізді әкеп берейін",— деді ол. "Рахмет, қажеті жоқ", — дедім. "Мынау қолыңыз кімге бұйырар екен? — деп сұрады содан соң. Мен жауап қатқам жоқ,

ойларым шалғайға шығандап кетті. Ол менің тіземе қобдиша қойды, ашсам ішінде түйреуіш жатыр. Түйреуіште тәждің бейнесі, одан он тас санадым... Глан, ол осында, көргің келе ме? Түгел тапталған, кел де көрші тапталғанын... "Ал, бұл түйреуіштің маған не қажеті бар?" — деп сұрадым. "Әшекей үшін", — деп жауап берді ол. Алайда оны өзіне қайта ұсынып: "Мені мазаламай, жайыма қалдырыңдаршы, менің ойымда басқа адам" — дедім. "Ол кім?"

— "Аңшы, — деп жауап бердім бірден. — Ол маған небары екі ғажайып қауырсын сыйлады. Ал түйреуішіңізді қайтып алыңыз". Бірақ ол түйреуішін алмады. Сол сәт оған қарап қалып едім, көзі өңмеңімнен өтіп кетті. "Түйреуішті енді алмаймын, оны не қылсаңыз о қылыңыз, табаныңызға салып таптасаңыз да еркіңіз, — деді ол. Орнымнан тұрдым да өкшеме қойып оны мылжаладым кеп. Бүл бүгін таңертең болды... Торт сағат үйде әрлі-берлі жүрдім де, түсте шықтым одан. Ол жолда тосып түр екен. "Қайда барасыз? — деп сұрады. "Гланға", — деп жауап қаттым, — мені ұмытпа деп өтінгелі кетіп барамын. Сағат бірден осы арада тосып тұрмын. Ағаштың панасында тұрып, сенің қалай келе жатқаныңды көрдім, сен тура тәңірінің өзі болдың. Қалай келе жатқаныңа қарадым, сенің жүрісіңді, сақалыңды, иығыңды көрдім, тұла бойыңдағы өзім сүйетіннің бәріне көз тойдырдым. Алайда сен тыпыршып кеткің кеп түр, тезірек, менің саған қажетім жоқ, көз де салмайсың.

Мен тоқтап тұрғанмын ол басылғанда қайта қозғалдым. Әбден азапқа түсіп, жымиған қалпым қаттым да қалдым.

— Ә, айтқандай, — дедім тоқтай қап, — сіз маған бірдеңе айтпақ па едіңіз?

Осы арада артығырақ кетіп, оны әбден мезі қылдым.

— Айтпақ дейсіз бе? Айтарымның бәрін айттым емес пе! О не, естідіңіз бе? Жоқ, енді сізге айтар ештеңем, де жоқ.

Оның даусы оғаш дірілдеп шықты, бірақ ол жүрегімді толқытқан жоқ.

XXIV

Ертеңгілік сыртқа шықсам, Эдуарда күзет жайдың алдында тұр.

Түні бойы ойланып-толғанып бір шешімге бел будым. Жоқ, енді өзімді мынау жүгенсіз тарпаң қыздың, қараңғы балықшының әуре-сарсаңға салуына жол бермен; онсыз да басымнан есімі екі елі шықпай, азапқа салғаны жетер. Оның үстіне келеке етіп, немқұрайдылық көрсеткен болып қыз алдында өзімді біраз көтерген сияқтымын. Осал жерін әдемі тауып, жанына тиіп, бірнеше минут қатарынан сөйлеттім. Өзім болсам, түк білмегендей, ә, айтқандай, бірдеңе айтпақ па едіңіз, — деп қытығына тиіп қоямын... Ол тастың қасында түр екен. Ол өзі өз болмай, маған ұмтыла берді де, қолын сытырлатып тұрып қалды. Мен кәр төзімге қолымды апарып, басымды үнсіз изедім.

— Бүгін сізден бір-ақ нәрсе керек, Глан, — деп сөз бастады. Мен қозғалған жоқпын, жай ғана оның не айтқанын естуім керек болды. — Сіз ұстаның үйінде болды деп естідім ғой. Кешкілік Емва үйінде жалғыз екен.

Сасып қалып, мен де сөзді сұрақтан бастадым:

— Мұндай мәлімет үшін кімге қарыздарсыз?

— Мен сізді аңдып жүрген жансыз емеспін, — деп шап ете қалды. — Кеше кешкісін білдім, әкем айтты. Кеше кешке малмандай су болып үйге келсем, әкем: "Сен баронға мінез көрсеткенбісің? — деп сұрайды "Жоқ" деп жауап қаттым. "Қазір қайда болдың!", — деп сұрады әкем. "Гланда", — дедім. Сонда барып ол осыны айтты.

Жалтақтамай шынымды айттым:

— Емва осында да болған.

— Осында? Күзет жайда ма?

— Және бір емес. Оны шақырып алып, әңгімелесетінбіз.

— Ол да осында ма?

— Үнсіздік. Сабыр! — деп, тағы да сөйледім:

— Сіз менің ісіме араласуды мойныңызға алған екенсіз, онда мен де қарыздар боп қалмайын. Кеше сізге докторды ұсынып едім. Қалай, ойландыңыз ба? Ханзадаңыз болса, түкке аспайды.

Көзі ызадан жарқ-жұрқ етті.

— Біліп қойыңыз, асқанда сол ассын! — деп шар ете қалды. — Ол сізден әлдеқайда артық, кейбіреулер сияқты ыдыс-аяқ пен стақанды сындырмайды, башмағымды лақтырып жібере ме деп қорықпаймын. Иә. Ол өзін ұстай білді, ал сіз ұдайы мазаққа қалдырып, бетімнен отымды шығарасыз. Сізге төзуге болмайды, естисіз бе, төзуге болмайды.

Оның сөзі қатты ренжітті, басымды тұқыртып отырып жауап қайырдым:

— Айтқаныңыз дұрыс, қоғамнан жырақ қалдым. Қайырымдық болсаңыз даршы, сіздер мені түсінгілеріңіз келмейді: мен орманда тұрамын, қызығым да, қуанышым да сол Менің мұндай екенімнен орманда ешкімге зиян жоқ, ал адамдармен жолыққанда өзіңді тиісінше ұстау үшін бар күшіңді салуың керек. Соңғы екі жылда адамдар арасында сондай аз болдым...

— Кез келген сәтте бір сұмдық жасау сізге түк емес, — деді қыз ойын жалғап. — Соңыңыздан қадағалап шаршайсың.

Қандай қатты айтты ол! Ауыр тигені сондай, ол салып жіберген дей құлап кете жаздадым. Ал Эдуардаға ол да аз екен, одан әрі өрбітті:

— Мейлі сізді Емва-ақ қарасын. Тек оның байы бары өкінішті, тұрмыста ғой.

— Емва ма? Сіз Емва тұрмыста деп тұрсыз ба? — деп сұрадым.

— Иә, тұрмыста.

— Кімде?

— Өзіңіз де білесіз. Ол ұстаның қатыны.

— Ол оның қызы емес пе еді?

— Жоқ, ол оның әйелі. Мен өтірік айтып түр деп ойлап қалған жоқсыз ба, өзі?

Ондай ештеңе ойлағаным жоқ, тек таңдануым тіптен, өте-мөте ересен болды. Тырп етпей тұрып қалайша Емва тұрмыста болады? — деп ойладым.

— Осылайша, сізді сәтті таңдауыңызбен құттықтауға болады, — дейді Эдуарда.

Мүжіп мыжғылауын бүл қашан ғана қояды! Тұла бойым қалшылдап, мен де сөз қайтарып жатырмын:

— Сонымен, доктор турасында ойланыңыз. Достық ақылға құлақ асыңыз; ханзадаңыз — кәрі қырт, ақымақ.

— Қызып кетіп ол туралы артығырақ айтып жібердім, жасын үлкейтіңкіреп, оны таз, соқыр дедім. Онымен де тоқтамай, запөнкелердегі тәж бейнесі ақсүйек тегіненмін деп мақтану үшін керек екенін айттым. — Дегенмен, мен онымен жақын танысқым келген жоқ, біліп қойыңыз. Ол ештеңемен де даралана алмайды, оны түсіну қиын, бір сөзбен айтқанда, түкке тұрғысыз бейшара.

— Жо-жоқ, жоқ, ол ондай бейшара емес! — деп айқай салды, ашудан даусы шықпай да қалды. — Ол тіптен де сен ойлағандай емес, орман тағысы! Әлі көрерсің, ол сенімен сөйлеседі, сазаңды бер деп өтінемін. Сен ойлайсың ғой, мен оны сүймейді деп, қателескеніңе осы таяуда көзің жетеді. Мен оған тұрмысқа шығамын, күні-түні соны ғана ойлаймын. Не айтқаным есіңде болсын: мен оны сүйемін. Мейлі сенің Еваң келсін, о, құдая, келсін ол, оның маған бәрібір. Маған ендігі қалғаны, мына күзет жайдан тезірек кету... — Күзет жайдан аулақ кетіп, бірнеше қадам жүрді де, аппақ бөздей құп-қу бетін бұрып:

— Енді менің көзіме қайтып көрінуші болма, — деп күрсінді.

Жапырақтар сарғайып, картоп сабағы бойлап өсті; аң аулауға қайтадан рұқсат беріп, қырғауыл, сақау құр және қоян аттым, бірде бүркіт те атып түсірдім. Аспан бос әрі тыныш, түнгі салқын, сыңғырлаған үн, болмашы шу дала мен орманды шарлап кетеді. Жаратқанның өзіндей тып-тыныш кесіліп жатыр...

— Мак мырза мен атқан екі шүрегейді, неге екені белгісіз, еске түсірмейтін болды, — дедім докторға.

— Ол үшін алғысты Эдуардаға айтыңыз, — деп жауап қатты ол. — Оз құлағыммен естіп, оз көзімнен көрдім оның сені қалай қорғағанын.

— Оған алғыс айтып қайтемін, — дедім.

Мизам шуақ... Сүрлеулер сары орманды айқыш-ұйқыш жолақтап тастады, түн сайын бір жаңа жұлдыз туады, ай күміске малып алған алтын көлеңке құсап қалқиды...

— Құдайың жоқ, Емва сен күйеуде ме едің?

— Ал сен оны білмеуші ме ең?

— Жоқ, білгенім жоқ.

Ол үндемей, менің қолымды қыса береді.

— Құдай қолдар, балапан, енді не істейміз?

— Қалағаныңды істе. Сен әзір жүрмейсің ғой. Сен мұнда тұрғанда мен де мәзбін.

— Жоқ, Емва.

— Иә,, әзір сен осында тұрғанда.

Ол өте аянышты, қолымды уысынан шығармай қыса береді.

— Жоқ, Емва, бар, бар! Бәрі де бітті.

Түндер өтіп, күндер туып жатыр. Сол бір әңгімеден кейін, міне, үш күн өтті. Емва орманнан бір арқа отынмен келе жатыр екен. Бей¬шара қыздың ала жаздай арқалап қанша отын тасығанын кім білсін!

— Отыныңды жерге қой да, Емва, кезіңе қарауға мұрсат етші. Ол бұрынғысындай көгілдір ме екен? Оның көзі қып — қызыл — Кәне, күлімде, Емва! Сені енді қайтып жазғыра алмаймын, мен сендікпін, сендікпін...

Кеш. Емва ән салып отыр, оны тыңдап отырып, көкірегіме бір түйнек тұрып қалды.

— Бүгін әндетіп жүрсің ғой, Емва.

— Иә, сондай қуаныштымын.

Ол мені құшақтау үшін аяғының ұшымен көтеріледі, өйткені ол соншалық кішкентай.

— Емва, сенің қолың тырналған ба? Қолың қайтып тырналмас үшін не берсем екен?

— Оқа емес.

Оның жүзі жайнап жадырай түседі.

— Емва, Мак мырзамен сөйлестің бе сен?

— Бір рет.

— Не жайында айттыңыздар?

— Оның бізге деген көзқарасы өзгеріп кетті, күйеуімді күндіз-түні кемежайда жұмыс істеуге мәжбүрлейді, маған да демалыссыз істеткісі келеді. Маған және еркектің жұмысын жүктейді.

— Неге олай?

Емва жерге қарайды.

— Неліктен олай қарайды ол, Емва?

— Мен сені сүйгендігіменен солай қарайды.

— Ал оны ол қайдан біледі?

— Оған өзім айтқанмын.

Екеуміз де іркіліп қалдық.

— О, құдая, тым құрғанда ол саған қайырымды болса ше, Емва!

— Ә, онда тұрған түк те жоқ. Енді маған бәрібір.

Оның даусы нәзік әндей дірілдеп шықты.

Ал жапырақтар болса, сарғайып жатыр, суықтың нышаны бүл, қыруар жаңа жұлдыз туды, ай енді алтынға малып алған күміс көлеңке тәрізді. Әлі бозқырау түскен жоқ, орманда тек салқын қабақ тыныштық, қайда болсын тіршілік, тынымсыз тіршілік. Кез келген ағаш ой үстінде. Жидек пісті.

Сосын жиырма екінші тамыз туды, әдеттегі үш түн болды. Бүл терістік күнтізбесі бойынша жаздың жермен қоштасатын, күздің оз темірін кигізетін шағын білдіретін темір түндер саналады.

XXVI

Алғашқы темір түн.

Сағат тоғызда күн ұясына қонады. Жерге буалдыр мұнар төселіп, әредік жұлдыздар көрінеді, екі сағат өткенде іңір айдың орағын айшықтайды.

Мылтығыммен, итіммен орманға барып, от жағамын, жалынның жарқылы қарағайлардың діңін аймалайды. Әлі үсік шалмапты.

— Алғашқы темір түн, — деймін дауысымды шығарып, қуаныштан тұла бойым дірілдеп кетеді. — Қандай жер, қандай бақыт, қандай тамаша. Құдай-ау.

Адамдар, аңдар мен құстар, естисіңдер ме сендер мені? Ормандағы жалғыз түнге батамды беремін, дұғамды арнаймын. Түнек пен құдіреттің жапырақтағы сыбдырын, тыныштықтың құлақтағы қарапайым да сүйкімді күйін, жасыл және сары жапырақтарды оң тілекпен қастер тұтамын. Мынау тыныштықтағы тіршіліктің тұтас шуынан, шөп иіскеп жүрген төбетімнен, оның сергек танауынан айналайын! Жер бауырлап жата қалып қараңғы түнекте торғай аңдыған жабайы мысыққа да сәт тілеймін Жер патшалығының рақат тыныштығына, ай мен жұлдызға, әрине, бір-біріне ақ батамды беремін.

Тұра қап, құлақ түремін. Жоқ, ешкім сөзімді естім епті. Қайта отырамын.

Жалғызілікті түн үшін, таулар үшін, теңіздің гуілі үшін, жүрегімдегі түнек үшін мың да бір алғыс. Тірлік етіп, тыныс алып жүргенім үшін, осынау түнге аман жеткенім үшін рахмет! Тек! Анау шығыстағы, анау батыстағы не, онда не бар? Ол ма, кеңістікте қарыштап келе жатқан тәңірдің өзі! Тыныштық сарыны құлағыма кеп құйылып жатыр. Бүл аспан әлемінің тамырында қан тулап, Жаратқан жалғыздың қолында жұмыс қайнап жатыр деген сөз. Мені мен күллі өлем соның уысында. Алау от өрмекшінің, өрмегіне жарық түсіріп, айлақ жақтан ескектің сусылы естіледі. Жоғарыда аспан бойлап терістік шұғыласы жылжып келеді. Өзімнің өлмейтін жан-жүрегіммен алау оттың басында отыруыма мүмкіндік туғызған тағдырыма алғыс айтамын.

Төңірек тып-тыныш. Тарс етіп жерге қарағай бүршігі түсті. "Міне, бүршіктер де түсе бастады", деп ойлаймын. Ай заңғар биікте түр, от дірілдеп жанып бітуге таяу, ұзамай сөнеді. Түн тарқай үйге беттедім.

Екінші темір түн. Сол тыныштық пен жылылық. Ойдан бір арыла алмай-ақ қойдым. Не істеп, не қойғанымды өзім де байқамаймын, ағашқа келіп, кәр төзімді маңдайыма қарай көтеріп, екі қолымды желкеме қойып, арқаммен діңге сүйеніп ұзақ тұрамын. Алау отқа қарап тұрып ойланамын, от көзімді қарықтырады, бірақ оны сезбеймін. Осындай қолапайсыз жағдайда отқа телміріп ұзақ тұрдым, алайда аяғым шаршап әрі ұйып шайқатылып кеткен соң отыруға тура келді. Сонда ғана өзімді ерсі ұстайтынымды түсіндім. Неге ғана отқа сонша ұзақ телмірдім екен?

Эзоп басын көтеріп тыңдай қалды, аяқ сыбдыры естіліп, ағаштың ар жағынан Емва шықты.

— Бүгін жаным жабырқау, ойлар әбден меңдетіп болды, — деймін оған.

Ол мені аяп, үндемейді.

— Үш нәрсені жақсы көремін, — деймін оған. — Тілеген түсті жақсы көремін, бірде түсіме сені мен мына пұшпақтай жерді сүйетінім кіріпті.

— Бәрінен артық нені жақсы көресің?

— Түсті.

Тағы да тыныштық. Эзоп Емваны таныды. Басын бүйіріне қойып оған қарап жатыр. Мен сыбырлағандай етіп:

— Бүгін бір қызды көрдім, — деймін. — Ол өзінің сүйіктісімен қол ұстасып кетіп бара жатты. Қыз көзімен мені нұсқап, жанынан өтіп кеткенім ше күліп жіберуге шақ қалды.

— Сонда кімге күлмекші?

— Білмеймін. Шамасы маған күлмек шығар. Оны неге сұрадың?

— Ал сен оны танушы ма едің?

— Иә, басымды изедім.

— Ал ол сені таныды ма?

— Жоқ, ол мені танымағансыды. Алайда сен мені неге сонша тақымдай бересің? Бүл жақсы емес. Бәрібір мен оның атын айтпаймын.

Үзіліс. Мен тағы да сыбырлағандай: — Күлетін бірдеңе болсайшы, — деймін. Ол жеңілтек, күлетін ештеңе де жоқ. Құдай-ау, оған сонша не жаздым?

— Саған күлуі енді сұмпайылық, — дейді Емва.

— Жоқ, сұмпайылық емес, — деп шыр ете қалдым. — Оған жаман сөз айтпа, ол ешқашан ештеңені сұмпайылықпен жасамайды. Маған күлсе, — онысы әбден дұрыс. О, лағнет, өшір үніңді, менің мазамды алма, естимісің!

Емва үрейлене жым болды. Оған қарап, замат өрескел сөздер айтқаныма өкініп, оның алдында тіземді бүгіп, қолымды бұрадым.

— Емва, үйіңе бара қойшы. Бәрінен де сені қатты сүйемін, өзің тұрғанда қайдағы бір түсті жақсы көрмекпін бе, ойланшы. Әншейін әзілдегенім ғой, шынында сені сүйемін. Тек енді үйіңе бар, мен ертең келемін; есіңде болсын, сендікпін ғой, байқа, ұмытып кетіп жүрме. Қайырлы түн.

Емва үйіне тартты.

Үшінші түн ең қиыны. Тым құрғанда қатқақ түссе ше! Жоқ, аяз тұрсын, суық та жоқ, ауа күндізгі жылуынан ажыраған жоқ, түн бу атып жатқан ми батпақ сияқты. Мен от тұтаттым.

— Емва, егер сені шашыңнан сүйреп жатса, қуанар ма едің! Адам жаны жұмбақ. Сені шашыңнан сүйреп тау мен тасқа, қыр мен ойға домаланып жүргенде не болды деп біреу сұраса, сен қуаныштан "шашымнан сүйреп барады, — деп лепірер ме ең! "Бостан болуыңа көмек керек пе?" деп сұраса: "Жоқ", — деп бір-ақ кесесің бе? Егер "Байқа, шыдай аласың ба?" — деп сұраса, "Иә, шыдаймын, өйткені сүйреп жүрген қолды сүйемін" деуің де мүмкін-ау. Емва, үміт дегеннің не екенін сен білесің бе?

— Менімше, білетін сияқтымын.

— Байқайсың ба, Емва, үміт деген ғажап нәрсе, ғажайып нәрсе бүл үміт. Ертеңгілік жолға шыққанда жақсы адамды жолықтырамын деп үміттенесің. Ал кездестіресің бе оны? Жоқ. Here? өйткені ондай адамның ертеңгілік қолы бос емес, әрі басқа жер¬де... Тауда мен бір соқыр адаммен ұшырастым. Оның жасы қазір сексенде, жарық дүниені көрмегеніне елу сегіз жыл Оның ойынша, көзі дұрысталып келеді, барған сайын бәзбір саңлау сезеді. Егер тұтқиылдан бірдеңе тап келмесе, бірнеше жылдан кейін күнді айыра алатын болады. Оның шашы қап-қара, ал көзі қардай ақ. Оның жертөлесінде шылым шегіп отырған кезде ол зағип болып қалғанға дейін не көріп, не қойғанын әңгімелеп берді. Ол қуатты, денсаулығы мықты, еш жері ауырмайды, өмірге іңкәр, үмітін үзбейді. Мен кетерде бірге шығып саусағымен жан-жақты нұсқап: "Анау жақ — терістік, — деді, — ал ол — түстік. Сен әуелі анда барасың, сосын олай бұрыласың". "Дұп-дұрыс" деп оны қостап қойдым. Сонда әлгі адам күліп: "Ал мен мұны қырық-елу жыл бұрын білмеп едім, көзім дұрысталып келеді екен, барған сайын көруім түзеліп келеді", — деді. Сосын ол еңкейіп, өзінің жертөлесіне, жердегі баспанасына кіріп кетті. Үмітке толы көңілмен қайтадан оттың басына барып жайғасты, ойы төтеннен бірдеңе тап келмесе, бірнеше жылдан кейін күнді ажырату Емва, қайран қаларлық нәрсе бүл үміт дегенің. Мәселен, міне мен бүгін таңертең кездестіре алмаған адамымды ұмытармын деп үміттенемін.

— Қалай қызық сөйлейсің сен.

— Міне, үшінші темір түн де келді. Ертең мүлдем басқа адам болып шығамын деп, уәде беремін саған, Емва. Ал әзір жалғыз бола тұрайын, Емва жарай ма? Ертең сен мені тіптен танымай қаласың, күлемін де ойнаймын, сені шөп-шөп сүйемін, кішкентай ғана қызым менің. Ойла, тек қана бір^ақ түн, бірнеше сағаттың ішінде басқа адам боп шығамын. Қайырлы түн, Емва.

— Қайырлы түн.

Мен алауға жақынырақ жатып, отқа көз саламын. Шыршаның бүршігі үзіліп түсті, бір қу бұтақ құлады, сосын екіншісі. Түн тұңғиық түпсіз тереңдік сияқты. Көзімді жұмамын. Ұзамай тыныштық баурап, өн бойымды аралап кетеді, одан өзімді ажырата алмаймын. Мен аспанда жұмыртқаның қабығына ұқсап ілініп тұрған жарты айға қарайық ол бір нәзік сезімді оятып, өзімнің қызарып кеткенімді сеземін.

— Ай, — деймін баяу әрі аялай, — ай! — Жүрегім соған қарай талпынып, тоқтап қала жаздайды. Осылай бірер минут өтеді. Бүл жерлік емес оғаш бір жел көтеріліп, бейтаныс тыныс білінеді. Бүл не? Жан-жағыма көз тастаймын — еш жерде ешкім көрінбейді. Мені жел шақырады, шақыруына көңілім үн қатып, көтеріп әкетіп бара жатқан сияқты, өзімнен-өзім ажырап, көзге көрінбейтін бір кеуде өзіне қысқандай көрінеді. Көзімнен жас ыршып кетіп, діріл қағамын. Құдай осы маңда маған қарап тұрғандай болады. Осылай әлденеше минут өтті. Жалт қарап едім, қызық тыныс ғайып болды, кетіп бара жатқан рухтың арқасын көріп қалғандаймыз, орманмен естіртпей адымдап, аулақтай берді, алыстап та кетті...

Ауыр елтіме елеспен әлі де аз-кем арпалысып, құлағым бітіп, әлім құрыған мен ұйықтап кеттім.

Ұйқыдан оянғанымда түн де өткен екен. Аһ, соңғы кезде қандай сорлы болғанмын, алып соғатын бәзбір ауруды күткендей ет қызумен жүріппін ғой. Мен үшін айналамдағының бәрі аударылып түсіп, келеңсіз қырынан көрініп, сары уайым жанымды азапқа салыпты ғой. Енді оның бәрі бітті.

XXVII

Күз. Жаз өтті; қалай білдірмей келсе, солай байқатпай өте шықты, қас қағымдай тез бітті. Күн салқын, аң аулап, балыққа барып әндетіп жүріп жатырмын. Теңізден қалың тұман көтеріліп, барлығы буалдыр түнекке оранатын күндер де ұшырасады. Сондай бір күні мынандай оқиға болды. Орманда ұзақ қыдырып, көрші қауымға соғып тура доктордың үйінен бір-ақ шыққаным ғой. Онда қонақтар бар екен — бәрі мен бұрын көріп жүрген қыз-келіншектер, жастар билеп, ойнақтаған құлындай асыр салып жүр.

Күйме келіп албардың алдына тоқтады, онда Эдуарда отыр екен Мені көргенде тыжырынып қалды. "Мен кеттім", — дедім баяу ғана. Бірақ доктор жібермей ұстап қалды. Эдуарда алғаш менің, қатысуыма қиналыс білдіргенмен, мен бірер ауыз сөз айтқан соң, көзін төмен салып, сосын біраз жадырады, тіпті маған бірді-екілі мағынасыз сұрақтар да қойды. Суық сүр тұман соның жүзіне түскендей ол ерекше боп-боз. Сол бетімен ол күймеден шыққан жоқ.

— Мен тапсырыспен жүрмін, — деді де, күліп жіберді ол. — Қазір ғана шіркеуден шықтым, онда сіздердің ешқайсыңыз болған жоқ, бәріңді де іздедім. Қанша сағат ат сабылтып іздеп жүрмін. Ертең бізде баронның аттануына орай шағын отырыс болады, ол алдыңғы аптада жүреді, соған бәріңді шақыру маған тапсырылған. Би де болады. Сонымен, ертең кешке...

Барлығы тағзым етіп, алғыс айтып жатыр.

Сосын ол маған қарап:

— Байқаңыз, сіз сөзсіз болыңыз. Соңғы сәтте хат жіберіп, кешірім сұрап құтыламын деп ойламаңыз!

Басқаларға ондай ештеңе айтқан жоқ. Көп тұрмай кетіп қалды.

Оның күтпеген ықылас-пейілінен тебіреніп кеттім, қуанғанымнан жұрттың, көзінен таса жерге тығылғым келді. Ұзамай доктормен, оның қонақтарымен қоштасып, үйге кеттім. Ол маған қандай жақсы қарады, тіпті тамаша! Енді оған алғысымды қалай айтып, разы қылуым керек. Қолым әлсізденіп, оның бойынан тәтті бір самал жүгіріп өткендей болды. Апырай, құдая, мені бір шаттық шайқалтып бара ма, қалай? — деп ойлаймын. — Тіпті жұдырығым да түюге келмей, көзіме жас тұрады, тәңірім-ау, бүл не? Үйге мен кешкісін әрең жеттім. Кемежайды жанай өтетін жолды таңдап, жол-жөнекей бір балықшыдан пошта пароходы ертең келе ме деп сұрадым. Жоқ, пошта пароходын келесі аптада күтіп отыр екен. Үйге асығып, өзімнің тәуір кәстөмі мді әзірлей бастадым. Оны жалма-жан тазалап, жыртылған кейбір жерін жөндеп, жөрмеп тәртіпке келтіріп жүріп жылап та алдым.

Костюммен шаруаны тындырып, нарға қисайдым. Менің тынысым минуттен асқан жоқ, басыма басқа бір ой қылаң беріп, атып тұрып, сілейіп бөлменің тап ортасында тұрдым да қалдым.

— Бұл оның жаңадан ойлап тапқан қитұрқысы боп жүрмесін! — деп күбірлеймін. — Басқаларды шақыра келгенде кездейсоқ қасында болмасам, мені шақырмас еді ғой. Оның үстіне келуім міндетті емес, кешірім сұрап хат жолдасаң болды дегенді айқын аңғартқан жоқ па!

Түні бойы көз шырымын алған жоқпын, ал таң атысымен денем дірілдеп ұйықтамағандықтан қызуым көтеріліп, орманға тарттым. Ым, иә, Сирилуннде бүгін қонақтар болады. Болса болсын! Мен өзім бармаймын да, хат та жазбаймын Мак мырза ойлайтын адам, баронның құрметіне тойын жасай берсін, ал мен бармаймын, естимісің, бармаймын.

Тау мен алқапқа қалың тұман түсті, киімге бозқырау қонды, аяқ алыс қиындап, суық бет қарыды. Ексімдей жел есіп, ұйқыдағы тұманның көрпесін жоғарыдан төмен, төменнен жоғары қарай дал-дал айырды, бірақ айықтыра алмады.

Күн кешкіріп, кез байлана бастады. Тұман тұмшалап, күнге бағдар ұстап жүру қиын. Үйге жеткенше орманда талай сағат қаңғыдым; асыққанда да қайда барамын? Жолдан алаңсыз шығып, бейтаныс жерлерді араладым. Ақыры, мылтығымды алып, қарағайға сүйеп, компасыма қарадым. Бағытымды мұқият айқындап, жүріп кеттім. Уақыт қазір сағат сегіз немесе тоғыз!

Міне, менімен болған оқиға осындай.

Жарты сағат өткенде тұманның арасынан музыка естілді, енді бірнеше минут өткенде қай араға келгенімді аңғардым. Тұп-тура Мак мырзаның үйі алдында тур екем. Неғып менің компасым мені өзім сондайлық қаламаған жеріме алып келген? Таныс дауыс ішке шақырады. Бұл доктордың үні. Мені қаумалап үйге алып кірді.

Шамасы, мылтықтың діңі компасқа эсер етіп, тілін бұрып жіберсе керек. Сондай жағдайға тағы да бір тап болғаным бар, бірақ ол биыл болды. Не ойларымды да білмеймін Бәлкім, тағдыр дегеніңнің өзі осы болар!

XXV

Бүкіл кеш бойы бұнда келмей-ақ қоюым керек еді деген ащы сезім мазамды алды. Менің келуім онша еленбеді десем де болады, бәрі бір-бірімен шүйіркелесіп, басқаға назар аударар емес. Эдуарда менімен әрең амандасты. Бекер келгенімді бірден-ақ білдім, бірақ тұрып кетіп қалудың реті жоқ, сондықтан ішкілікке қамшы басып, мас болғанша іштім.

Мак мырза ұдайы күлімдеп, өте-мөте мейірбан болып кетіпті, фрак киіп, тіптен мәртебелене түскен. Бөлмелердің бәрінде бірдей болып, жарты жүздей қонақтың бәрінің бабын тауып, кейде тіпті билеп, әзіл-қалжың айтып, күліп-ойнап жүр. Көзінде құпия бір ұшқын бар.

Арынды музыка мен алуан үндер күллі үйді жаңғырықтырады. Бес бөлмеде топырлаған қонақтар, би тіпті үлкен залда да қызып жатыр. Мен келгенде жұрт асын ішіп болып та қалған екен. Қызметші қыздар әрлі-берлі жүгіріп шарап толы стақандарды, жалтылдаған кофе құмандарды, сигаралар мен қорқорларды, тәттілер мен жемістерді тасып жүр. Мак мырза сараңдық етпеген сыңайлы. Люстраларға айырықша толық шырағдандар салынып, жаңа шамдар және жағылған көрінеді. Емва ас үйде көмектесіп жүр екен, оны сәл ашық қалған есіктен байқадым. Ойлап қара тек, Емва да осында. Өзін көрсетіп қалуға титтей де тырыспай, момын әрі қарапайым ұстаған баронға деген назар мен ізет айрықша. Ол да фрак киіп алыпты, етегі шабаданда тігісінен бүктелген қалпы, әлі жазылмапты. Ол тек жалғыз Эдуардамен әуре, қалай жүрсе де, қайда барса да одан көзін айырмайды, стақанын сонымен ғана соғыстырып, сарапшы мен қауым дәрігерінің қыздарына айтқандай "бикеш", деп қояды. Оны жаратпайтынымды жасыра алмай, оған әрең деп көз тастап, мойыған мұңлы пішінмен назарымды әп-сәтте аударып әкеттім. Ол менімен сөйлескенде сауалына үздік-создық жауап беріп, ерінімді тістедім.

Иә, сол кештен есімде қалған тағы бір жайт бар. Сары шашты бір бикешпен біраз әңгімелесіп, бір қызықты оқиғалар айттым ғой деймін, ол оған недәуір күлді. Оқиға онша қызықты да болмас, бірақ оны ішкендіктен батылданып кеткен мен нәшіне келтіріп, күлкі туғызардай етіп айтсам керек, қазір оны мүлдем есіме түсіре алмаймын. Мәселе онда да емес. Мен жалт қарасам ту сыртымда Эдуарда тур екен. Ол маған ілтипатты, игі көзбен қарады.

Сосын оның сары шашты қызды аулағырақ шақырып алып кетіп, менің не айтқанымды білмек болғанын аңғарып қалдым. Содан кейінгі Эдуарданың көзқарасы мені қалай қанаттандырғанын ауызбен айтып жеткізе алмаймын, содан кейін кеш бойы ұшып-қонып бір бөлмеден екіншісіне өтіп, жаным жай тауып, жұрттың бәрімен әңгімелесе кетіп, оным көбіне сәтті шығып, көңілім бір демделді. Өз басым, ешқандай ән тектік жібермеген тәріздімін...

Кіре берісте түр едім, ауыз үйден Емва көрінді, ол бірдеңе әкеле жатыр екен. Мені көріп қалып ол да кіре беріске шығып, тез-тез қолымды сипап, күлімдеді де, табанда жоқ боп кетті. Бір-бірімізге тіл де қатысқанымыз жоқ. Мен бөлмелерге қарай бет алғанда Эдуарданы көрдім, ол ауыз үйде маған қарап түр екен. Орнынан тапжылмай маған тіке қарады. Ол да бір ауыз сөз айтқан жоқ. Мен залға кеттім.

— Лейтенант Гланның күтуші әйелмен кіреберісте кездесу тағайындап, көңіл көтеретінін көз алдына елестетіп көріңіздер, — деді дауыстап Эдуарда кенеттен. Оны жұрттың біразы естіді. Ол әдейі әзілдеп тұрғандай, сық-сық күлді, бірақ өңі боп-боз болып өзгерген жоқ.

Оған жауап айтып әуреленіп жатпай: — Ол кездейсоқтық, ауыз үйден шыққанында қақтығысып қалдық, — деп міңгірледім тек.

Бірқауым уақыт өтті, бір сағаттан сірә кем емес. Бір келіншек стақанын көйлегіне аударып алды. Оны көруі мұң екен Эдуарда табанда айқай салды:

— Не болып қалды? Өзге-өзге, Глан тағы да кінәлі емес пе?

Мен кінәлі емес едім, стақан аударылғанда залдың басқа

шетінде отырғанмын. Қайтадан ішуге кірісіп, билеп жүргендерге бөгет жасамас үшін есік жақтан онша ұзағаным жоқ.

Қыз-келіншектер бұрынғысынша баронның төңірегінде топырлап жүр, ол өз коллекцияларын ертерек буып-түйіп қойғаны да сондықтан. Ақ теңіздің жаға жынысын, Курхольмның балшықтарын немесе теңіз түбінің төтенше тастануын көрсете алмайтынына өкініш білдірді. Келіншектер әуесқойланып, оның бес тісті барон тәжді запонкиларын қызықтады. Бұл арада доктор да көмескі тартып, "түбі де, төбесі де бұйырмайды" дейтін қызықты кіріспесінде де еш мағына қалмады. Оның есесіне Эдуарда соз бастаса болды, қағып алып түзетіп сын бізін түйреп ап, адым аттатпады, соның бәрін өзінің артықшылығын көрсету үшін жасады:

— ... Мені ұмыту алқабы жұтып жібергенше, — деп қалып еді, доктор:

— Не, дедіңіз? — деп сұрады.

— Ұмыту алқабы. Осылай айтады емес пе?

— Мен ұмыту өзені туралы естіген едім. Меніңше, сіз соны айтпақ болған шығарсыз?

Сосын ол біреу туралы, айтып ол бірдеңені күзетуші еді... — деді.

— Гербер ме? — деп бір-ақ кесті доктор.

— Иә,, Гербер сияқты, — деп жауап қатты ол

Тартынатын доктор жоқ:

— Маған рахмет айтыңыз, құтқарғаным үшін. Әйтпесе Августы атағалы тұрғаныңызға күмәнім жоқ.

Барон қасын керіп, көзілдірігінің қалың әйнектері арқылы таңдана қарады оған. Зайыры ол мұндай сандырақты әлі естімеген болуы керек. Бірақ доктор оған назар да аударған жоқ. Ол үшін бароның кім!

Мен әлі есік жақта тұрмын. Би нағыз қызған шағында. Маған қауымның жап-жас мұғалимасымен әңгімелесу бақыты бұйырды. Біз соғыс туралы, Қырым науқаны жайында, Франциядағы оқиғалар хақында, Наполеонның императорлығы, оның түріктерді қолдауы жөнінде пікір алыстық, ол жаздай газет оқыған екен, маған жаңалықтарды айтып берді. Ақыры, екеуміз диванға жайғасып, әңгімені одан әрі жалғастырдық.

Қасымыздан Эдуарда өтіп бара жатып тоқтай қалды. Кенет ол:

— Лейтенант мырза, кіреберістегі көңілшектігіңіздің үстінен түскенім үшін кешіріңіз, — деді. — Бұдан былай ол қайталанбайды, мәртебелім.

Маған қарамай ол сықылықтап қайта күледі. — Эдуарда бикеш, қойсаңшы енді, — дедім. Ол мені "мәртебелім" деп атады, мұнысы жақсылық емес, жүзі ашулы, мейірімсіз. Мен докторды еске алып, мұндайда ол не істер еді деп ойладым. — Ал сіз неге ас үйде емессіз, — деді тағы да. — Емва сонда. Сіздің мәртебеңіз солай қарай тартар деп ойлаймын. Және ол маған өшпенділікпен қарады. Мен қонақта аз болған жанмын, сол сирек жағдайлардың өзінде мұндай өктем үнді естіген емен. — Ал сіз жұрт теріс түсініп қалар деп қорықпайсыз ба, Эдуарда бойжеткен? — дедім. — Онда не тұр? Бәрі де болады. Ал онда не тұр? — Сіз кейде мүлдем ойланбай сөйлейсіз. Қазір, маған, мәселен, мені жайдан-жай ас үйге қуғалы тұрғандай көрінесіз, ал бұл, әрине, түсінбестік, түптеп келгенде, жанжал шығару. Ал мен білсем сіз мұндай дөрекілік пен тұрпайылыққа бармауға тиіс едіңіз.

Ол бірнеше қадам кері шегініп кетті. Менің айтқанымды ой безбеніне салып тұрғаны түрінен-ақ байқалады. Ол бұрылып, қасымызға қайта келіп, булығып:

— Ешқандай түсінбестік жоқ, лейтенант мырза, сіз мені дұрыс түсіндіңіз, мен сіздің мәртебеңізді ас үйге қуамын.

— Эдуарда? — деп үрейленген мұғалима шыңғырып қалды.

Мен соғыс жайындағы, Қырым науқаны хақындағы әңгімені

қайта жалғастырып едім, ойым ол жерлерден алысқа лағып кетті. Масаңдық басылды, ауырлық қалды, аяғымның астындағы жер әлдеқайда жылжып барады, мен бұрынғыдай өзіме-өзімнің иелігімнен айырылдым. Диваннан тұрып, кетуге ыңғайланып едім, док¬тор ұстап қалды.

— Мен әлгінде ғана сіздің құрметіңізге айтылған көтерме мақтауды естіп келдім.

— Көтерме мақтау ма? Оны кімнен естідіңіз?

— Эдуарданың өз аузынан. Әне, ол анау бұрышта тұр, бірақ жалын атқан жанарын сенен алмайды. Ешқашан ұмытпаспын. Оның ғашық жанары махаббат отымен алаулайды, сізді ессіз сүйетінін дауыстап тұрып жария етті. — Олай болса жақсы ғой, — деймін күліп. — Аһ, басымда бәрі сапырылысып, шатасып кетті ғой.

Баронның қасына келіп, бірдеңе айтқым келген кісіше еңкейдім де, жақындай беріп құлағына түкіріп жібердім. Ол абыржып қалып, нақұрыс адамдай бажырайып маған қарап, тас боп отырды да қалды. Сосын оның болған жайды Эдуардаға қалай баяндағанын, оның қалай күйінгенін көрдім. Әрине, ол мен суға атып жіберген башмағын, мен сындырған кесесі мен стақанын, жақсы мәнерге қарсы басқа да қылмыстарымды еске алғаны сөзсіз, осының бәрі-бәрі жадымда қайта қалқып шыға келгені айқын. Мен өзім ұялдым, енді бәрі бітті, жан-жағымнан үрейленген, аңтарылған көздерді байқадым, жылыстап есікке барып, ешкімге бас та иземестен ешкімге рахмет те айтпастан Сирилмиунды тастап жүре бердім.

XXIX

Барон келе жатыр. Келсе келе берсін! Мылтығымды оқтап алып, тауға көтеріліп, оны мен Эдуарданың құрметіне жер-көкті жаңғырықтыра атамын. Жартастан терең тесік бұрғылап, оған мина қойып, Эдуарда екеуінің құрметіне тауды жарамын. Сөйтіп баронның пароходы кетіп бара жатқанда алып жартас қақ жарылып дәл тұсынан теңізге құлайды. Өз басым ондай жерді, жартастағы жыра-жылғаны білемін, ол арқылы тастар талай құлап, теңізге тура жол салып алған. Түу төменде қайық көген бар.

— Екі бұрғы, — деймін ұстаға.

Ұста маған екі бұрғы соғып берді.

Емваны диірменнен кемежайға дейін Мак мырзаның атын мініп баруға мәжбүр етіпті. Ол еркектің жұмысын атқарып, бидай мен үн толтырған қаптарды тасымалдайтын көрінеді. Кездестірген сайын жарқын жүзбен жадырап, оның қалай жақсы қарсы алатынын айтпа. Құдай-ау, нәзік күлкісінің өзі шапақ шашып тұрғандай. Оны әрбір кеш сайын көремін.

— Сен сондай жымиып күлесің, Емва бәзбір еш алаңы, ешбір қам-қарекеті жоқ кісі сияқты көрінесің, сүйікті кішкентай қызым.

— Сен мені сүйіктім дейсің бе? Мен болсам, қарапайым қараңғы әйелмін, бірақ саған адал боламын. Мен саған тіпті сол үшін өлуге тура келсе де адал болып қаламын. Мак мырза маған күннен хақында, Наполеонның императорлығы, оның түріктерді қолдауы жөнінде пікір алыстық, ол жаздай газет оқыған екен, маған жаңалықтарды айтып берді. Ақыры, екеуміз диванға жайғасып, әңгімені одан әрі жалғастырдық.

Қасымыздан Эдуарда өтіп бара жатып тоқтай қалды. Кенет ол:

— Лейтенант мырза, кіреберістегі көңілшектігіңіздің үстінен түскенім үшін кешіріңіз, — деді. — Бұдан былай ол қайталанбайды, мәртебелім.

Маған қарамай ол сықылықтап қайта күледі.

— Эдуарда бикеш, қойсаңшы енді, — дедім.

Ол мені "мәртебелім" деп атады, мұнысы жақсылық емес, жүзі ашулы, мейірімсіз. Мен докторды еске алып, мұндайда ол не істер еді деп ойладым.

— Ал сіз неге ас үйде емессіз, — деді тағы да. — Емва сонда. Сіздің мәртебеңіз солай қарай тартар деп ойлаймын.

Және ол маған өшпенділікпен қарады.

Мен қонақта аз болған жанмын, сол сирек жағдайлардың өзінде мұндай өктем үнді естіген емен.

— Ал сіз жұрт теріс түсініп қалар деп қорықпайсыз ба, Эдуарда бойжеткен? — дедім.

— Онда не тұр? Бәрі де болады. Ал онда не түр?

— Сіз кейде мүлдем ойланбай сөйлейсіз. Қазір, маған, мәселен, мені жайдан-жай ас үйге қуғалы тұрғандай көрінесіз, ал бүл, әрине, түсінбестік, түптеп келгенде, жанжал шығару. Ал мен білсем сіз мұндай дөрекілік пен тұрпайылыққа бармауға тиіс едіңіз.

Ол бірнеше қадам кері шегініп кетті. Менің айтқанымды ой безбеніне салып тұрғаны түрінен-ақ байқалады. Ол бұрылып, қасымызға қайта келіп, булығып:

— Ешқандай түсінбестік жоқ, лейтенант мырза, сіз мені дұрыс түсіндіңіз, мен сіздің мәртебеңізді ас үйге қуамын.

— Эдуарда? — деп үрейленген мұғалима шыңғырып қалды.

Мен соғыс жайындағы, Қырым науқаны хақындағы әңгімені қайта жалғастырып едім, ойым ол жерлерден алысқа лағып кетті. Масаңдық басылды, ауырлық қалды, аяғымның астындағы жер әлдеқайда жылжып барады, мен бұрынғыдай өзіме-өзімнің иелігімнен айырылдым. Диваннан тұрып, кетуге ыңғайланып едім, доктор ұстап қалды. — Мен әлгінде ғана сіздің құрметіңізге айтылған көтерме тауды естіп келдім. — Көтерме мақтау ма? Оны кімнен естідіңіз? — Эдуарданың өз аузынан. Әне, ол анау бұрышта тұр, бірақ жалын атқан жанарын сенен алмайды. Ешқашан ұмытпаспын. Оның ғашық жанары махаббат отымен алаулайды, сізді ессіз сүйетінін дауыстап тұрып жария етті. — Олай болса жақсы ғой, — деймін күліп. — Аһ, басымда бәрі сапырылысып, шатасып кетті ғой.

Баронның қасына келіп, бірдеңе айтқым келген кісіше еңкейдім де, жақындай беріп құлағына түкіріп жібердім. Ол абыржып қалып, нақұрыс адамдай бажырайып маған қарап, тас боп отырды да қалды. Сосын оның болған жайды Эдуардаға қалай баяндағанын, оның қалай күйінгенін көрдім. Әрине, ол мен суға атып жіберген башмағын, мен сындырған кесесі мен стақанын, жақсы мәнерге қарсы басқа да қылмыстарымды еске алғаны сөзсіз, осының бәрі-бәрі жадымда қайта қалқып шыға келгені айқын. Мен өзім ұялдым, енді бәрі бітті, жан-жағымнан үрейленген, аңтарылған көздерді байқадым, жылыстап есікке барып, ешкімге бас та иземестен ешкімге рахмет те айтпастан Сирилунды тастап жүре бердім.

XXIX

Барон келе жатыр. Келсе келе берсін! Мылтығымды оқтап алып, тауға көтеріліп, оны мен Эдуарданың құрметіне жер-көкті жаңғырықтыра атамын. Жартастан терең тесік бұрғылап, оған мина қойып, Эдуарда екеуінің құрметіне тауды жарамын. Сөйтіп баронның пароходы кетіп бара жатқанда алып жартас қақ жарылып дәл тұсынан теңізге құлайды. Өз басым ондай жерді, жартастағы жыра-жылғаны білемін ол арқылы тастар талай құлап, теңізге тура жол салып алған. Түу төменде қайық көген бар.

— Екі бұрғы, — деймін ұстаға.

Ұста маған екі бұрғы соғып берді.

Емваны диірменнен кемежайға дейін Мак мырзаның атын мініп баруға мәжбүр етіпті. Ол еркектің жұмысын атқарып, бидай мен үн толтырған қаптарды тасымалдайтын көрінеді. Кездестірген сайын жарқын жүзбен жадырап, оның қалай жақсы қарсы алатынын айтпа. Құдай-ау, нәзік күлкісінің өзі шапақ шашып тұрғандай. Оны әрбір кеш сайын көремін.

— Сен сондай жымиып күлесің, Емва бәзбір еш алаңы, ешбір қам-қарекеті жоқ кісі сияқты көрінесің, сүйікті кішкентай қызым.

— Сен мені сүйіктім дейсің бе? Мен болсам, қарапайым қараңғы әйелмін, бірақ саған адал боламын. Мен саған тіпті сол үшін өлуге тура келсе де адал болып қаламын. Мак мырза маған күннен күнге қатал болып барады, мен тек сол туралы ғана ойлаймын; ол маған айғайлайды кеп, ал мен үндемей құтыламын. Кеше ол қолымнан ұстай алып, сілкіледі, өшпенділікпен өңі сұп-сұр боп кеткен. Мені бір-ақ нәрсе алаңдатады.

— Алаңдататын не сені, Емва?

— Мак мырза қатерін саған тігіп жүр. Кеше маған айтады "Aha, сенің ойыңда тек лейтенант қана ғой" деп. Ал мен: "Иә, мен оны сүйемін" деп жауап бердім. Сонда ол: "Тоқтай тұр, оны бұл жерден тайдырамын" деді. Тұп-тура солай айтты.

— Оқасы жоқ, сестенсе сестене берсін... Емва, рұқсат болса аяғыңа бір қарайыншы, құйтақандай ғана әдемі-ақ өзі! Көзді жұм, тағы да қарайын. Ол көзін жұмып менің мойныма асылады. Бүкіл денесі діріл қағады. Мен оны көтеріп, орманға кірдім. Ал ат болса, ауыздығын шайнап күтіп түр.

XXX

Тауда отырып, мина қойып жатырмын. Ауа шыныдай шыңылтыр таза. Балғаның соққысы тасқа біркелкі әрі айқын түседі, Эзоп таңданып маған қарайды. Жүрегім болса, бәзбір қуаныштан жарылып кете жаздайды, өйткені мен мұнда тауда жалғыз екенімді тірі пенде білмейді ғой.

Қайтқан құстар жылы жаққа кетіп болған, тек оң жол болып, сәтті оралсын! Сары торғайлар мен суық шымшықтар ғана қалып, бұтаның түбінде, тастың қуысында шиқ-шиқ етеді. Барлығы қалай тез өзгерді десейші: қайың жапырақтарының қанды таты тұрған сұр жартастар, сирек батпақтар мен көкбұтаның арасынан басын қылтитқан қоңырау бастар шайқатылып, тыс! — деп баяу әндететін тәрізді. Ал солардың бәрінің үстінде мойнын созып жіберіп суқарақұс жеміне шүйіледі.

Міне, күн байыр алдында балға мен бұрғыны тастың астына тығып, аз-маз тыныққанды жөн көрдім. Барлығы ұйқы құшағында, терістіктен жоғары қарай ай қалқып барады, таулардың көлеңкесі көп алқапты қамтыған. Кемеліне келіп толған ай отты арал сияқты, тұла бойы тұнған дөп-дөңгелек жиі жұмбақ. Ойым соның айналасында маңып, таңданып тамсанамын да отырамын. Эзоп атып тұрып, бәз бірдеңеден секем алғанға ұқсады.

— Сенікі не, Эзоп? Оның менде шаруасы қанша, ал бейшара басым оз қам-қарекетімнен қалжырап, барлығын ұмытқым келеді, оны су түбіне жіберуден де тайынар емен. Білесің бе, Емва ылғи:

"Сен тым құрыса мені ара-тұра ойлайсың ба?" деп сұрайды... Тек бір сені ғана ойлаймын", — деп жауап қайтарамын. Ол қайтадан: "Мені ойлағанда сен қуанасың ба?" — деп сұрайды. "Иә,, қуанамын, қуанғанда қандай!" — деп жауап қатамын. "Сенің шашың ағарып барады", — дейді Емва сосын. "Иә, аздап ағарып келеді", — деп мойындаймын. Шаш дегенің мұңлы ойлардан ағарады ғой" дейді ол. "Мүмкін", — деймін. Сонда Емва: "Демек, сен тек мені ғана ойламайсың ғой..." деп күдік айтады. Эзоп, тыныш жат, одан да мен саған тағы бірдеңелер айтып берейін...

Алайда Эзоп алқапқа қарап, әлде бір иіске тұмсығын тосады, сосын қыңсылап, күртемнің етегінен тістелеп мені сүйрелейді. Ақыры, мен орнымнан тұрғанда ол бар пәрменімен төмен қарай құлдырап атыла жөнелді. Орманның үстінен таңғы шұғыладай алау көзге шалынады, жүрісімді жылдамдатып, алау атқан жалын көрдім. Қалт тұрып қалдым, тағы да бірнеше адым алға аттадым, бақсам, менің күзет жайым өртеніп жатыр.

XXXI

Өрт Мак мырзаның қолынан келген іс екенін сол сәтте-ақ түсінгенмін. Жинап жүрген аң терілері, құс қанаттары, бүркіттің тұлыбы құрып кетті, түк қалмай бәрі өртенді. Амал қанша? Екі түнді ашық аспан астында өткіздім, алайда қоналқа сұрап Сирилунға барғаным жоқ. Сосын кемежайдан бір балықшының тастап кеткен лашығын алып, саңылау тесіктерін дымқыл мүкпен бітедім, астыма бір құшақ қызыл шырпы салып жаттым, оны да орманнан емес, таудан алып келдім. Әйтеуір, қайтадан баспана жасап алдым.

Эдуарда кісі жіберіп, бақытсыздығым жайында естігенін, әкесінің атынан Сирилуннға келіп тұруды ұсынатынын айтыпты. Міне, қалай, Эдварды да менің жайым толғантқан! Эдуарданың жаны ізгі болғаны ма сонда? Оған оз басым жауап таба алмадым. Құдайға шүкір, басымда панам бар, Эдуарданың шақыруына жауап бермеуіме де болады. Мен оны жолда баронмен бірге көрдім, екеуі қол ұстасып кетіп барады екен, беттеріне қарап, басымды изедім. Ол тоқтай қалып:

— Бізде тұрғыңыз келмей ме, лейтенант мырза?

— Өзімнің жаңа тұрағымды да дұрыстап алдым, — деп жауап қайырып мен де тоқтадым.

Эдуарда маған қарап, алқынын әрең басты.

— Ал біз сіздің мазаңызды алмайтын едік қой, — деді ол

Көңілімде алғыс айту ниеті бар еді, бірақ оны сөзбен сомдай алмадым.

Барон асықпай әрі қарай аяңдады.

— Бәлкім, сіз мені қайтып көргіңіз келмейтін шығар? — деп сұрады ол

— Рахмет Эдуарда бикеш, күзет жайым өртеніп кеткенде маған баспана ұсынғаныңыз үшін сізге мың да бір алғыс, — дедім мен. — Мұның өзі мейірбандылықты, ізгілікті білдіреді, ал тап бұл әкеңіздің еркі болуы екіталай. — Дән ризалықпен басымды иіп, шақырғаны үшін тағы да алғыс айттым.

— Тәңірі құдай, сіз мені шынымен көргіңіз келмей ме, Глан? — деді кенет ол.

— Барон тықыршып оны шақыра бастады.

— Сізді барон шақырып тур, — деп кәр төзімді қайта шешіп, басымды төмен идім.

Сол бетпен таудағы минама кеттім. Мені енді ештеңемен де арнамнан шығара алмайсыз! Жолда Емваны жолықтырдым.

— Көрдің бе! — деп дауыстап жібердім. — Мак мырза мені ешқайда тайдыра алмайды. Ол күзет жайымды өртеп жіберіп еді, мен жаңа үй жасап алдым. Оның қолында шөтке мен бір шелек қара май бар.

— Ал мынау не, Емва?

Мак мырза қайықты тұғырға қойғызып, Емваға оны майла деп бұйырыпты. Ол мұның басқан ізін аңдитын көрінеді. Тыңдамаса және болмайды.

— Неге кемежайда емес, ана жақта?

— Мак мырзаның әмірі солай...

— Емва, Емва! — сүйіктім, сені күң етіп алыпты ғой, ал сен оған мұңаймайсың. Міне, көрдің бе, сен тағы да жымидың, сенің бүкіл бетің күлкімен алаулаған, күң болсаң да қыңбайсың.

Минаның маңында мені кездейсоқтық күтіп тур екен. Бұл арада біреу болып кеткен, барлап қарасам, жұмыр таста Мак мырзаның ұзын бізтұмсық башмағының ізі жатыр. Бүл жерден ол не тіміскіп жүр? — деп ойлап, жан-жағыма қарадым. Ешқайда ештеңе жоқ. Тым құрыса көңілімде титтей бір секем болсайшы.

Не істеп жатқанымды өзім де білмей, бұрғыны тоқылдата бастадым.

XXXІІ

Пошта пароходы да келді, менің мундирімді әкелді, ол баронды балдыр-батпақ, ұлутастар сықалған барлық жәшіктерімен бірге алып кетеді. Енді оған кемежайда тұздаған балық тиейді.

Мылтығымды алып, екі діңіне де оқ-дәріні толтырдым. Оған өзім мәз боп көзімді қысып қоямын. Тауға барып, бұрғыланған тесікке оқ-дәріні салып, тағы да көзімді қыстым. Міне, енді бәрі әзір. Тек күтіп жата түру керек. Бірнеше сағат күтуге тура келді. Шпильдегі пароходтар сырғанап бір жерде тұрмайды. Ымырт үйірілді. Ақыры ысқырық естілді, жүк қабылданып, кеме аттанады деген сөз бүл. Небары санаулы минут қана күту керек. Ай әлі туған жоқ, ессіз адамдай іңір қараңғылығына тесілемін.

Шоқының астынан кеменің тұмсығы сәл қылт еткенде, пілтеге от қойып, кейін қарай ытқып кеттім. Бір минут өтер-өтпесте кенет жарылыс гүрс етіп, тас сынықтары аспанға атылды, тау теңселіп, кесек-кесек тастар тасырлап шыңғыруға ұшты. Таулар гүрілдеп кетті. Жалма-жан мылтығымды алып бір аузынан аттым; жаңғырық оның үнін ұзын сырыққа ала тартты. Екінші діңді де оқтап, тағы да аттым. Менің салютімнен ауа қалтырап, мылтық үнін жаңғырық жер-көкке таратып, бейне бір бүкіл тау аттанып бара жатқан пароходтың құрметіне қосылып алақайлап айқай салғандай болды. Сәлден соң ауа тұнып, жаңғырық басылып, жерге тыныштық қайта орнады. Пароход іңір қараңғылығына сүңгіп ғайып болды.

Мен әлі қалшылдап тұрмын, сонда да мылтығым мен бұрғымды қолтығыма қысып, төмен түстім, аяғым тәлтіректей береді. Ең төте жолды таңдап алып, құлаған тастардың буалдыр ізімен келемін. Эзоп ұдайы басын шайқап, ыс иісінен әлсін-әлі түшкіреді.

Кемежайға түскенде ішімді алау-жалау етіп, өкпе-бауырымды езген оқиғаның үстінен шықтым, құлаған тастар майлап жатқан қайықты басып қалыпты. Қасында Емва жатыр, жараланбаған, ашаланбаған жері жоқ, әсіресе кіндігінен төмен қарай кісі танымастай болып мылжа-мылжасы шыққан Емва табан аузында жан тәсілім етіпті.

ХХХІІІ

Бүл арада тағы да не жазарсың? Коп күн бойы бірде-бір рет мылтық атқаным жоқ, азығым таусылды, ас та ішпедім, өз апанымда отырдым да қойдым. Емваны Мак мырзаның ақ қайығымен шіркеуге алып кетті, мен жағалаумен молаға бардым.

Емва қаза тапты. Оның сопы әйелдердің шашындай таралған қыз басы есіңде ме? Ол ақырын білдіртпей келіп, бір құшақ отынын жерге қойып жымиюшы еді ғой. Күлкіден оның жүзі жайнап кететінін көріп пе едің? Эзоп, тыныш, тыншы ата-бабаларымыздың заманындағы, Изелинаның Стаммер поппен болған кезіндегі бір аңыз есіме түсіп отыр.

Қыз тас мұнарада отырады. Ол бір мырзаны сүйеді? Не үшін? Оны таңғы шықтан, түнгі жұлдыздан, өмірді Жаратушының өзінен сұра. Ол мырза онымен жақсы болады, шын жүректен сүйеді, бірақ уақыт өте келе ол тамылжыған бір тамаша күні басқа бір аруды көреді де, сезімі өзгеріп сала береді.

Қызды ол бозбала шағындағыдай сүйеді. Ол оған: "Сен менің қарлығаш ымсың" десе, қыз: "Сен менің қуаныш ымсың" деп оны құшырлана құшақтайды. Ол қызға "Маған жүрегіңді берші" десе, оны да береді. Ол "Мен сенен бірдеңе өтінбек едім, сүйіктім" десе, қыз "қалағаның болсын" дейді. Не керек, ол өзін де ұмытып, мырзаға бәрін де береді. Ал ол оған алғыс та айтпайды.

Ол құл құсап, қайыршы құсап, есуас құсап тағы бір аруды сүйді. Не үшін? Оны жолдағы шаңнан, жапырақтағы желден, өмірді жаратушы қол жетпейтіннің өзінен сұра, одан өзге ешкім де жауап бере алмайды. Ол оған ештеңе берген жоқ, тіпті мезіреті де еткен жоқ, ал мырза оған алғыс айтты. Ару оған: "Маған өзіңнің тыныштығың мен ақыл-ойыңды бер!" деп еді, ол оның өмірін сұрамағанына мұңайды. Ал, қызды мұнараға қамайды...

— Не істеп отырсың, қыз? Неменеге күлімдейсің?

— Осыдан он жыл бұрынғыны есіме алып отырмын. Оны мен сонда кездестірген едім.

— Сенің ол әлі де есіңде ме?

— Әлі де есімде.

Ал, уақыт өтіп жатыр...

— Не істеп отырсың, қыз? Неменеге күлімдейсің?

— Мен дастарқанға оның есімін кестелеп жатырмын.

— Кімнің есімін? Өзіңді осында қамағанның есімін бе?

— Иә, соның, осыдан жиырма жыл бұрын кездестіргеннің есімін

— Сенің ол әлі есіңде ме?

— Баяғысындай ол әлі есімде.

Ал, уақыт өтіп жатыр...

— Не істеп отырсың, тұтқын? — Қартайып барамын, көзім бұрынғыдай кестені көрмейді, сондықтан қабырғаның әгін қырып аламын. Сол әктен оған сыйлайтын құмыра құймақпын. — Сыйлайтының кім? — Өзімнің сүйіктім, мені осы мұнараға қамаған мырза. — Оның сені осында қамағанына күлімдейсің бе? — Мен ол не айтар екен деп ойлаймын "Қарай гөр, менің сүйген қызым маған құмыра жіберіпті, — дейді ол, — отыз жыл бойы мені ұмытпай жүргенін қара!" Ал уақыт өтіп жатыр... — Қалай, тұтқын қолыңды қусырып жымиясың ғой?  — Қартайып барам, қартайдым, көзім көрмейді, маған ойлаудан басқа ештеңе қалмады. — Осыдан қырық жыл бұрын кездестіргеніңді ойлайсың ба? — Жап-жас кезімде кездестіргенімді ойлаймын. Мүмкін ол кезден бері қырық жыл өткен шығар. — Иә, сен оның қайтыс болғанын білмеуші ме едің? Боп-боз болып кеттің ғой, қария, жауап неге қатпайсың, ерінің де кезере кетті, о не, демің де бітті ме. Міне, көрдің бе, мұнарадағы қыз жайында қандай қызық аңыз барын. Тұра тұршы, Эзоп, міне, мен мынаны ұмыт қалдырыппын, әлгі ару бірде бақшадан сүйгенінің даусын естіп, тізерлеп отыра қап, қуаныштан жүзі нарттай жаныпты. Сонда оның жасы қырық та екен.

Сені жерге тапсырамын, Емва, тәу етіп қабырыңның құмын сүйемін Сені ойлаған сайын алқызыл қою шапақты сезім бойымды баурап, күлкіңді еске алған сайын жаным жадырап рақатқа бөленемін. Сен бәрін де бердің, барыңды бердің, өйткені жаның жомарт еді, қарапайым едің, қалтқысыз сүюші едің. Ал басқа біреулер артық көзқарасының өзін аяйды. Міне, менің бар ойым осындай. Неге осындай екенін жыл он екі айдан сұра, теңіз төріндегі кемелерден сұра, жүректеріміздің қол жетпес жаратушысынан сұра.

XXXIV

— Эзоп, орманда жападан-жалғыз қоян қуып жүр. Аңшылықты тастап кеткен жоқсыз ба? — деп сұрады.

— Соны мен үшін атып тастаңызшы, — деп жауап қаттым.

Күндер өтіп жатты; бірде маған амандық білгелі Мак мырза келіпті, көзі шүңірейіп ішіне түсіп кеткен, өңі сүй-сүр. Адам жанын оқи алатыным рас па, әлде оқимын деп өзімді-өзім алдап жүрмін бе? — деп ойладым. Қайсы дұрыс екенін өзім де білмеймін.

Мак мырза жартастың құлауы мен апат жайында әңгіме қозғады. Бұл кездейсоқ оқиға, қайғылы жағдай, төтенше қырсық, онда менің ешқандай кінәм жоқ.

— Егер кімде-кімге қайткен күнде мені Емвадан айыру қажет болса, ол өз дегеніне жетті. Кім болса да қарғыс атсын оны!

Мак мырза маған қабағының астынан қарады. Ол жерлеудің жақсы болғаны, бәрі мол болғаны туралы бірдеңені міңгірледі. Ештеңе аямаған сияқты.

Мен оның өзін-өзі ұстауына қайран қалдым.

Ол мен жасаған жарылыстан қираған қайықты орнына салғызудан бас тартты.

— Міне, мәселе қайда? — дедім

— Сіз шын мәнінде қайық үшін, бір шелек қара май мен шөтке үшін ақша алғыңыз келмей ме?

— Қадірмен лейтенант мырза, мұндай ой сіздің басыңызға қалайша келетініне таңмын! — деп жауап берді ол.

Ал көзінен наразылық байқалды.

Эдуарданы үш апта бойы көргенім жоқ.Алайда жоқ, бір рет нан сатып алуға дүкенге келгенде көрдім. Ол сөреден маталар іріктеп жатыр екен. Дүкенде одан өзге екі пірказшік бар.

Мен дауыстап амандастым да, ол басын көтерді, бірақ жауап қатқан жоқ. Оның көзінше нан сұрамайын дедім де, пірказшік терге бұрылып, оқ-дәрі мен бытыра сұрадым. Маған оларды өлшеп жатқанда, екі көзім қызда болды. Сүр көйлегі мүлдем қысқарып, ілгектері түтелене бастапты, кішкентай кеудесі ауыр дем алады. Жаз бойы ол қалай өскен! Маңдайы ойлы, иілген биік қасы — жүзіндегі екі бірдей жұмбақ сияқты, ал бүкіл жүріс-тұрысы байсал тартып, салмақтана түскен. Мен оның қолына көз тастадым, әсіресе сүйріктей ұзын жіңішке саусақтары жүрегімді тықылдатқандай боп түршігіп кеттім. Ол болса мата іріктеуден жазған жоқ. Эзоптың оны танып жүгіріп келгенін қалай қалады десеңші мен, итті сол сәт шақырып алып, одан кешірім сұрар едім ғой қызық, сонда ол не айтар еді? — Мінекейіңіз, — деді пірказшік. Ақшасын төлеп, затымды алып хош айтыстым. Ол басын көтерді де, бүл жолы да жауап қайтарған жоқ. Жарайды! — деп ойладым, шынында ол баронның қалыңдығы екен ғой. Мен нансыз кеттім. Дүкеннен шыға сала, терезеге көз тастадым. Соңымнан қарап тұрған ешкім жоқ.

XXXV

Сосын түнде күтпеген жерден қар түсіп, менің баспанам суып кетті. Әйтеуір ас әзірлейтін ошақ бар еді, бірақ жас отын нашар жанды, қанша бітелгенімен де қабырғалардан жел етіп кетті. Күз өтіп, күн мүлдем қысқарды. Рас, алғашқы қар күннің көзіне еріп кетті де жер жалаңаштанып қалды, түндер тым суық болып, су қатты. Күллі шөп, шыбын-шіркейлер көзден бұлбұл ұшты.

Жұрт бір түрлі тыншып, онша үндемей, ойға батты, көздері бұрынғыдай көгілдір емес сияқты, қысты күткен үрей бар бәрінде. Балық қақтайтын аралдардан баяғыдай айғай-шу естілмейді, айлақта да тып-тыныш, барлығы күн теңізде ұйықтайтын мәңгі поляр түніне әзірлік үстінде. Жалғыз қайықтың ескек суылы да тым баяу.

Қайықта қыз отыр екен.

— Қайда болдың, ару?

— Ешқайда.

— Ешқайда дейді? Бері қарашы, мен сені білемін ғой, жазда бір кездескенбіз.

Ол қайығын жағаға тіреп, түсіп оны байлай бастады.

— Сен әндетіп, шұлық тоқып отырғансың, бірде сені түнде де жолықтырғанмын.

Ол сәл қызарақтап, ұялып үндемеді.

— Маған кіріп кетші, ару, саған дұрыстап қарайын. Есіме енді түсті, есімің Генриета еді ғой.

Алайда ол үндемей, жанымнан өтіп жүре берді. Оны қыс құрсауына әлден-ақ алып, сезімі ұйықтап қалса керек. Күн кәдімгі теңізіне кетті.

XXXV

Мундирімді алғаш рет киіп, Сирилуннға тарттым. Жүрегім аттай тулайды. Эдуарда мойныма асылып, жұрттың көзінше аузымнан сүйген сонау алғашқы күнгінің бәрін есіме түсірдім, содан бері қанша ай бойы мені қалай әңгелек атқызамын десе, солай ойнатып жүр, соның салдарынан шашым да ағарып кетті. Өзім кінәлімін бе оған? Иә, тегінде жұлдызым бастайтын жаққа бастамаған болуы керек. Ал қазір оның алдында тізерлеп тұрып жүрегімнің құпиясын ақтарсам ғой, оның қыбы жанып, қандай табалар еді, деп ойладым. Рас, ол маған отыр деп орын ұсынар еді, шарап алғызар еді, оны ерніне апара беріп: "Лейтенант мырза, менімен бірге өткізген уақытыңыз үшін рахмет, оны ешқашан ұмытпаймын" дейтіні сөзсіз. Үмітім қайта оянып, көңілдене бастағанымда ол стақанын ерніне де тигізбей қоя салуы мүмкін ғой. Тіпті ішетіндей ишарат жасамай, шарапқа қол созбауы да кәдік. Оның бар болмысы осындай. Жә, оқа емес, ұзамай соңғы сағат та соғады! Жолай келе жатып оз ойыммен өзім әуремін: мундир оған эсер етуі мүмкін, оқалары жап-жаңа, әп-әдемі. Қылыш еденге соғып, шыңылдайтын болады. Қуаныштан өрекпіп іштей "Мұның бәрі немен тынарын кім білсін!" деп күбірлеймін. Басымды көтеріп, қолымды такт ыға салып сермеп қоямын. Бүгежектей беруім жетті, ар-намысым қайда кеткен, өзі! Ақыр соңында, оның өзін-өзі қалай көрсететінде менің шаруам қанша! Сұлулық тәңірі, сізге құда түспегеніме кешірім өтінемін демеймін бе...

Мак мырза мені аулада қарсы алды, көзі бұрынғыдан да шүңірейіп, өңі сұп-сұр, құп-қу.

— Жүресіз бе? Амал нешік. Сізге соңғы кез ауыз тұшырлық болмады, күзет жайыңыз өртеніп кетті. - Осы арада ол сәл езу тар¬тып жымиды.

Маған қарсы алдымда бұл жалғандағы ең ақылды адам тұрғандай болып көрінді.

— Кіріңіз, лейтенант мырза, Эдуарда үйде. Ал енді қош болыңыз. Айтқандай, біз әлі кемежайда пароход аттанарда көрісеміз ғой. — Ол ойға батып аулақ кетті, бүгжиіп баяу ысқырып барады.

Эдуарда қонақжайда бірдеңе оқып отыр екен. Мен кіргенде мундирімді көрген бойда бір ауық абыржып қалып, басын құстай иіп, маған қарады да қызарып кетті. Аузы аңқиып қалды.

— Мен қоштасқалы келдім, — дедім ақыры.

Ол заматта атып тұрды, сөзімнің әсері болғанын көріп тұрмын.

— Глан, сіз кетіп барасыз ба? Әлден?

— Пароход қалай келсе, солай кетемін. — Сол сәт оның екі қолынан бірдей ұстап, лепірген көңілмен. "Эдуарда!" деп айқайлап жібердім де, тас қып ұстаған қалпым көз алмай оның бетіне тесілдім.

Сол замат ол да сұп-суық, сұп-сұр болып, бір беттесіп тікшие қалды. Мендегінің бәрі оның шамына тиеді екен, ол тікірейіп тұрғанда алдындағы мен қайыр сұраған бейшара болып көрінеді екем. Қолын босатып, оның шегінуіне ерік бердім. Солай ұзақ тұрып, ештеңе ойламай "Эдуарда! Эдуарда!" дегенім есімде. Ол: "Иә, не демек едіңіз?" деп сұрағанда оған ештеңе айта алмай қалдым.

— Демек, сіз жүресіз ғой! — деп қайталады ол — Келесі жылы тағы кім келеді?

— Басқа біреу келер, — деп жауап қаттым. — Күзет жайды да салып алады ғой.

Үнсіздік. Ол кітабын қолына қайта алды.

— Әкемнің үйде жоқтығын кешіріңіз, — деді ол. — Ал мен сіз қоштасқалы келіп кетті деп айтармын.

Бұл сөзіне еш жауап қайтарғаным жоқ. Қайтадан қасына жақындап кеп, қолынан ұстап тұрып:

— Қош, енді, Эдуарда, — дедім.

— Қош, — деп жауап қатты ол.

Кететін кісіше есікті аштым. Ол кітапқа үңіліп оқып та жатқан, шын мәнінде оқып, парақтарын аудара бастаған. Біздің қоштасуымыз оның тарапынан ешқандай сезім туғызған жоқ.

Мен жөткірініп қалдым.

Ол жалт қарап, аңтарылып:

— Қалай, сіз әлі кеткен жоқ па едіңіз? Мен кетіп қалған шығар десем, — деді.

Әрине, оның өзін-өзі билей алмай шын мәнінде таңданған таңданбағанын бір құдайдың өзі біледі, бірақ менің ту сыртында тұрғанымды ол ұдайы біліп отыр-ау деп ойлаймын.

— Ал, менің кетер уақытым болды, — дедім.

Сол арада ол орнынан тұрып, менің қасыма келді.

— Білсеңіз бар ғой, сізден ескерткішке бірдеңе қалса деп едім, — деді. — Сізден бірдеңе қалайын деп едім, артығырақ боп кете ме деп қорқып тұрмын. Маған Эзопты қалдырып кетпес пе екенсіз?

Мен ойлан бастан-ақ "болады" деп жауап қаттым.

— Олай болса, ертең алып келіңіз, жарай ма? — деді ол

Мен кетіп қалдым.

Терезеге көз тастап едім, ешкім жоқ.

Сонымен, бәрі де бітті.

Ақырғы түн. Ойлап,, сағатты санадым, таң атқанша, соңғы рет ас әзірледім. Күн суық екен

Төбетті өзіңіз алып келіңіз деп өтінгені қалай оның? Менімен сөйлесіп, ақырында бірдеңе айтқысы келді ме екен? Одан енді ештеңе, де күтпеймін. Ал Эзопқа ол қалай қарайды? Эзоп,, сені ол азапқа қалады-ау, ә? Мен үшін сені бишікпен соғады ғой, еркелететін де болар, бірақ жөнді-жөнсіз қамшылайтыны сөзсіз, сөйтіп, ақыр аяғында сені бұзады ғой...

Эзопты шақырып алдым, желке жүнінен сипадым, басын басыма тигіздім, сосын мылтықты алдым. Эзоп аңға шығамын деп ойлады ма, қуанғанынан қыңсылап қойды. Мен оның қайтадан басыма қойып, мылтықтың аузын желкесіне тіредім де шүріппені басып қалдым. Эдуардаға Эзоптың өлігін апарып беруге сосын кісі жалдадым.

XXXVII

Пароход кешкісін аттанатын болды.

Мен кемежайға тарттым, жүгімді палубаға алдын ала апарып та қойған. Мак мырза қолымды қысып, ауа райы тамаша, тіптен жақсы боп түр деп мені көңілдендіріп қойды, мұндай күндері теңізде саяхаттауға өзі де кет әрі емес сыңайлы. Доктор келді, оның қасында Эдуарда бар, менің тізем дірілдеп кетті.

— Міне, сізді шығарып салуды шештік, — деді доктор.

Мен алғыс айттым.

Эдуарда менің бетіме көзін тура қадап:

— Ит үшін сіздің мәртебеңізге алғыс айтуға тиіспін, — деді. Аузын жымыра жұмғанда еріндері аппақ болып кетті. Тағы да маған "Сіздің мәртебеңіз" деп түр.

— Пароход қашан аттанады? — деп сұрады доктор бәз біреуден.

— Жарты сағаттан кейін.

Мен тіс жарған жоқпын.

Эдуарда мазасызданып жан-жағына қарай береді.

— Доктор, үйге қайтсақ қалай болады? — деп сұрады. — Борышым болғанның бәрін де істедім мен.

— Сіз өз борышыңызды өтедіңіз, — деді доктор.

Ол үйреншікті түзетуге қинала күлімдеп:

— Мен тура солай деген сияқты едім, — деді.

— Жоқ, — деп кесіп тастады доктор.

Мен оған қарадым. Осынау қолтоқпақтай кісі қаншалық қатал әрі ызбарлы еді; жоспарын құрып алып, соны соңғы нүктесіне дейін жеткізбек. Бірақ бәрібір ұтылып қалғалы түр. Алайда ол сыр бермейді, оның бет-әлпетінен ештеңе түсіну мүмкін емес. Қас қарайды.

— Ал енді, қош болдыңдар, — дедім. — Бәрі, бәзбір рақат!

Эдуарда ләм-мим демей, маған қарап қалған. Сосын ол бұрылып кетіп, пароходтан көз алмай қойды. Мен қайыққа түстім. Эдуарда баспалдақта тұр. Мен палубаға көтерілгенде, доктор "Қош!" деп айқай салды. Жағаға көз тастап едім, Эдуарда сол сәт бұрылып алып тұра жөнелді, докторды артқа тастап, асыға үйіне тартты. Ұзамай көзден де ғайып болды. Жүрегім сағыныштың сары уайымынан жыртылып, аяғымның басына түсті. Пароход қозғалды, мен Мак мырзаның "Түз бен кеспектер сатылады" деген жарнамасын әлі көріп тұрмын. Ай туды, жұлдыздар жымыңдайды, айнала қаумалап таулар қарауытады, көз алдымда шетсіз, шексіз ормандар жатыр. Әне анау арада диірмен, анау арада менің күзет жайым болған, күл-қоқыста сорайып биік сүр тас жалғыз қалды. Изелина, Емва... Таулар мен алқаптар поляр түні бауырына басты.

XXXVIII

Мен осының бәрін уақыт оздыру үшін жаздым. Жиі-жиі уақыт санағанмен, уақыт бәрібір білдірмей зулай беретін терістік жағын еске түсіріп, бір жасап қалдым. Қазір енді барлығы да басқаша, енді күндер орнынан тіпті де тапжылмайды.

Жан желпінтер жақсы сәттер маған көп кездеседі, бірақ уақыт бір орнынан жылжымайды, неге жылжымайтынын және білмеймін. Мен отставка дамын, құстай еркінмін, өзіме-өзім қожамын — ол жөнінен бәрі жақсы, жұртпен жиі жүздесем, күймемен жүремін, ештеңеден де кенде емеспін. Кейде бір көзімді қысып, аспанға ойымды саусағыммен жазамын, айды бұғағынан қытықтайтыным да бар, меніңше ол сықылықтап күледі, бейшара, қытықтағанымда қуаныштан балқып, шалқып кетеді. Төңіректегінің бәрі күлім қағады. Болмаса маған жан-жақтан қонақтар келіп, көңілді кеш тығындардың тарс-тарс атылуымен өтеді.

Эдуарда деген не, ол турасында мүлдем ойламаймын да. Ал енді қалай мытпассың, көрмегелі де қыруар уақыт өтті. Оның үстіне менде де намыс бар емес пе. Егер біреу менен анау жаныңды азаптамай ма? деп сұраса, жоқ, ештеңе мені азаптамайды деп батыл жауап беремін...

Бора аяғымның астында жатып, бетіме қарайды. Бұрын Эзоп болса, енді Корча маған қарап жатыр. Пештің үстінде сағат тықылдайды, ашық терезелердің ар жағында қала шулайды. Есік қағылып, қағаз тасушы маған хат ұсынды. Хатқа тәж таңбасы басылыпты. Мен оның кімнен екенін бірден білдім, бәлкім бүл сонау ұйқысыз түндерде түсіме де енген шығар. Бірақ хатта бір ауыз сөз жоқ, тек екі жасыл қауырсын ғана.

Мені үрей мұздатып, жаурап бара жатырмын. Екі жасыл қауырсын! — деймін өзіме-өзім. Иә, онда не түр, бәрібір емес пе! Бірақ әлде неден салқын соғатын сияқты. Қарғыс атқыр, осы жарайды-ай! Жалма-жан терезені жабамын. Міне, саған екі қалам! — деп ойлаймын одан әрі; шамасы мен бұлдарды танимын, олар маған Солтүстікте жиі кездескен бір қалжыңды, болмашы бір оқиғаны еске түсіреді. Кенет оның жүзін көргендей, үнін естігендей боламын. Таныс дауыс: — Мінекейіңіз, лейтенант мырза, оз мәртебеңізге мынау қауырсындарды қайтарып беремін, — дейтін тәрізді. Сіздің мәртебеңізге мынау қауырсындарды қайтарамын. Корча, қозғалмай тыныш жат, естимісің, әйтпесе жоқтауыңды бір-ақ асырамын. Үйдің жылысын, тіпті төзгісіз ыстық, терезені жауып тастау қайдан ойыма келіп жүр, Терезелерді, есіктерді қайтадан айқара ашып тастау керек, мұнда келіңдер, менің көңілді достарым, кәне кіріңдер! Әй, шабарман, маған қонақтарды көбірек, шақыр...

Күн де өтеді, ал уақыт тапжылмай бір орында тұр.

Мен де осының бәрін өз жанымның қанағаты үшін қағазға түсіріп, хал-қадерім ше ермек еттім. Мені ештеңе қинамайды, ештеңе азаптамайды, маған кету керек, бірақ қайда кететінімді өзім де білмеймін, бәлкім алысқа сонау Африка мен Үндістанға кету керек шығар. Өйткені мен тек жападан-жалғыз орманда ғана өмір сүре аламын.

---