Тәуелсіздік жылдарынан кейінгі қазақ журналистикасы

Аңдатпа: Мақалада 1991-2017 жылдар аралығындағы Қазақстанның мерзімді баспасөзінің функцияларын өзгерту ерекшеліктері егжей-тегжейлі қарастырылады. Онда жалпы қазақстандық журналистиканың әлеуметтік рөлін орындау сапасына тікелей әсер ететін проблемалары талданады. Типологиялық өзгерістерге байланысты жаңа медиа жүйесін құру, сондай-ақ жаңа бұқаралық ақпарат құралдарының кеңінен таралуы қазақстандық БАҚ қызметіне тікелей әсер етті.

Аннотация: В статье подробно рассматриваются особенности трансформации функций периодической печати Казахстана в период с 1991 по 2017 годы. Анализируются проблемы, стоящие сегодня перед казахстанской журналистикой в целом, которые непосредственно отражаются на качестве выполнения ею социальной роли. Создание новой медиасистемы за счет типологических изменений, а также популяризация новых медиа прямо отразились на функциях казахстанских СМИ.

Annotation: The article analyzes in detail the peculiarities of transforming Kazakhstan's periodical press functions in the period of 1991-2017. The paper touches on the current problems of the whole Kazakhstan journalism which immediately influence the quality of its social role implementation. The creation of a new media-system at the expense of typological changes and popularization of new media immediately influenced the functions of Kazakhstan mass-media.

Түйін сөздер: Қазақ КСР баспасөзі, тәуелсіз Қазақстанның баспасөзі, журналистика функциялары, қазақ тілді баспасөздің мәселелері, Қазақстанның ақпараттық нарығы.

Ключевые слова: Пресса Казахской ССР, пресса Независимого Казахстана, функции журналистики, проблемы казахскоязычной печати, информационный рынок Казахстана.

Key words: the press of the Kazakh Soviet Socialist Republic, independent Kazakhstan's press, journalism's functions, problems of Kazakh press, Kazakhstan information market.

Журналистиканың негізгі функцияларын шолу және талдау, оларды бұқаралық ақпарат құралдарында қолдану - журналистика теориясының міндеттерінің бірі. Елдің саяси жүйесінің өзгеруімен, мемлекет өміріндегі жаңа үрдістерімен бірге баспасөздің функционалды рөлі де өзгеріп отырады. Қазіргі даму кезеңінде трансформациялық кезеңді бастан кешіретін қоғамның әлеуметтік институты бола отырып, журналистика бұл процестерді ұстап қана қоймай, сонымен бірге белгілі бір өзгерістерге ұшырайды [3].

КСРО ыдырағаннан кейін жаңа егеменді мемлекеттің қалыптасуы, 1991 жылдан бері қалыптасқан Қазақстанның ақпараттық нарығы айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Нарықтағы жаңа ойыншылардың пайда болуы - жеке, мемлекеттік емес басылымдар, шетелдік баспасөз, еркін, оппозициялық баспасөз, жылтыр журналдар, салалық және корпоративті мерзімді басылымдардың тармақталуы, және іскери баспасөздің мүлдем жаңа сегментінің қалыптасуы - осының бәрі және басқа да типологиялық өзгерістер ХХІ ғасырға жаңа медиа жүйесін құрды. Интернеттің танымал болуымен, блогосфераның, ақпараттың, жаңалықтар порталдарының дамуы, жарияланымдардың электронды нұсқаларының ашылуы, сонымен бірге елдің ақпараттық өрісінің кеңеюі, бұқаралық ақпарат құралдарының функциялары өзгере бастады.

Бұқаралық ақпарат құралдарының функционалын журналистиканың міндеттерін «жақсарту» деп түсінуге болады. Прохоров Е.П. журналистиканы көп функционалды жүйе ретінде қарастырып, журналистиканың келесі алты функциясын ажыратады [2, б. 57-87]:

- коммуникативті - автордың «журналистиканың өзіндік функциясы» деп атайтын, байланыс орнататын функция. Сіз бұл функцияның іске қосылуын ғаламторда, блогосферада бақылай аласыз, әр постқа түсініктеме берілгенде «ұнайды» бастырмасымен және оқырманның пікірінсіз қалмайды. Әрі қарай, пікірлер жарияланымдардың веб-сайттарында, мақалалар бойынша, түсініктемелер түрінде айқын көрінеді. Қазнеттегі жаңа трендтердің бірі - мақалада оқырман тарапынан кері байланыс үшін арнайы түймелерді енгізу, мысалы, nur.kz сайтында [7]: «tamasha» / жақсы, «ештеңе туралы»; «Алға» / алға, «жаман» және т.б. Ол кейбір жергілікті газеттердегі, мысалы, Астанадағы «Инфо-Чес» газетіндегі сауалнамалармен бірдей болды;

- тікелей ұйымдастырушылық, онда «журналистиканың қоғамдағы« төртінші билік »ретіндегі рөлі айқын көрінеді». Бұған жақында елде қатты жойылуға ұшыраған оппозициялық баспасөз де кіруі мүмкін, дегенмен, бұл халық арасында үлкен пікір тудыртады және жоғарғы пайыздық сенім. Бұл «Сөз бостандығы», «Республика», «Алаш» газеттері;

- идеологиялық (әлеуметтікке бағытталған)«аудиторияның дүниетанымы мен құндылық бағдарларына, адамдардың өзін-өзі тануына, олардың мұраттары мен ұмтылыстарына, соның ішінде мінез-құлық мотивациясына терең әсер ету» ниетімен байланысты [2]. Бұл функция КСРО ыдырағаннан кейін құлдырай бастады, бірақ патриоттық «Нұр Отан» баспасөзі ретінде дами бастады, сондай-ақ газет беттерінде ұлтшылдық, патриотизм, мәдени өзін-өзі тану идеяларын насихаттау түрінде;

- мәдени-ағартушылық ол автордың пікірі бойынша, «қоғамның мәдени институттарының бірі бола отырып, қоғамдағы жоғары мәдени құндылықтарды насихаттауға және таратуға қатысуға, адамдарды жаһандық мәдениеттің үлгілері туралы білуге ​​және сол арқылы адамның жан-жақты дамуына ықпал ететіндей».

Қазіргі бағдарламалардың медиа-материалдарында нарықтық кірістілікке байланысты мәдениеттің төмен деңгейі байқалады. Олардың барлығы қызықты болып келеді, сондықтан мәдени бағдарламаларды ауыстырады. Бұл факт БАҚ тілінде еркін көрінеді. Төмендетілген лексемаларды қолдану қазіргі кездегі норма болып табылады және сонымен бірге журналистиканың мәдени-ағартушылық функциясының бұзылуына әкеледі. Бұл бұқаралық ақпарат құралдарының тіл мәселелеріне де қатысты;

- жарнамалық анықтама, «аудиторияның әртүрлі қабаттарының әуесқойлық әлемімен байланысты утилитарлық сұраныстарды қанағаттандыру (бақ, көкөніс бағы, туризм, коллекция жинау, шахмат және т.б.)» байланысты. 

- рекреациялық (көңіл көтеру, стрессті жеңілдету, рахаттану) - қазіргі кездегі ең өзекті және дамып келе жатқан функциялардың бірі. Оған бірінші болып теледидар, Интернет, радио, орыс және қазақ тілдерінде көптеген ток-шоулар кіреді. Бірақ баспасөз де шетте қалмайды - «таблоидтық» басылымдар, жылтыр, жұлдыздар туралы журналдар, жұлдызнамалар, әзілдер, сканер сөздер. Қазақстан нарығында ресейлік баспасөздің ірі сегменттері түрінде ұсынылған, олар негізінен орыс тілінде жүреді, бірақ қазақ тілді сары баспасөз бар, мысалы, «Аңыз адам» журналы. Айта кету керек, журналистикадағы рекреациялық функцияның (басқа зерттеушілердің арасында релаксация функциясы) басым болуы танымалдылыққа кері әсерін тигізеді, дәлірек айтсақ, кітапханаларға, театрларға, музейлерге деген сұраныстың аздығы, бұның бәрін бүгінде ойын-сауық бағдарламалары, сериялдар, әлеуметтік желілер алмастырады.

Бүгінгі таңда медиа-нарықта үлкен сегментті алатын ақпараттық және коммерциялық баспа барлық оқырмандар аудиториясын қамтиды [4]. Сапалы баспасөзде кәсіпкерлік, экономика, бизнес, қор нарығының жай-күйі туралы мақалалар бар, осы жерден сіз Forbes Kazakhstan, Business Week және басқа журналдарды таба аласыз. 

Журналистиканың ақпараттық функциясы, ең бастысы, біздің көз алдымызда өзгеріске ұшырайды. Қатыгез айдарлар, таңқаларлық ақпарат, жанжалдар, саясаткерлердің, шоу-бизнес әртістерінің өміріндегі «ыстық» мәліметтер, қылмыс көрерменге де, оқырманға да таралады. Мұның бәрі сәтті«Сатылады» және тауарлық жүйенің бөлігі болады. «Жаңалықтар» адамдарда «сұмдық», «негатив», «депрессия» сөздерімен байланыстырыла бастады. Мұндай ақпараттық функция «адамдардың мемлекеттік билік институттарына деген сенімін бұзады, моральдық және психикалық күйзеліске әкеледі» [3].

И.Д.Фомичева бұқаралық ақпарат құралдарының функцияларына коммуникативті, когнитивті, құндылыққа бағытталған және әлеуметтік-ұйымдастырушылықты жатқызады [6, с. 39-120].

Авторлық құқық жіктеулерінің барлық ерекшеліктерімен бірге бұл функциялар журналистиканың әлеуметтік рөлін түсінудің кілті болып табылады. Кілт, бірақ бір рет және барлық дизайн үшін мұздатылмаған. Бұл проблеманың тарихи аспектісі бар: журналистика өзі туып, әрекет ететін ортаның жағдайын көрсетеді [3].

Бұқаралық ақпарат құралдарына қатысты Қазақстандағы мемлекеттік саясат кейбір жағдайларда ақпарат ұлттық қауіпсіздікке қатер төндіруі мүмкін деген көзқарасты ұстанады, атап айтқанда, бұл «Сөз бостандығы», «Республика» басылымдарында орын алған. Тәуелсіз баспасөз, көбіне оппозиция Украинадағы, Сириядағы соңғы оқиғаларға байланысты мемлекеттің тұрақтылығына қауіп төндіреді - мемлекеттік аппараттың пікірі бойынша, бұл демократияны бұзуға себеп болуы мүмкін. Сондықтан мемлекеттің міндеті - еркін ақпарат құралдарында үгіт-насихаттың алдын алу арқылы азаматтардың мүдделерін мемлекет тарапынан «қорғау». Елдегі сөз бостандығы үшін билікпен күресті журналистердің өзі, заңмен қудаланады, және «Әділ сөз» халықаралық сөз бостандығын қорғау қоры. Баспасөзге тәуелсіз, баспасөзде өмір сүруге мүмкіндік жоқ. Демек, журналистиканың билік органдарының іс-әрекеттерін басқара алатын, қоғам мүдделерін білдіретін «төртінші билік» ретіндегі қызметі қазір республикада жоқ.

Сонымен қатар, көптеген басылымдар экономикалық себептерге байланысты тәуелсіз бола алмайды, мысалы,Орал өңірлік газеті «Форбс» журналының бюджетімен салыстыра алмайды. Нарық жағдайында маркетинг функциялары дәстүрлі баспасөз функциялары жүйесіне белсенді түрде еніп отырады.

Қазақстанның қазіргі заманғы медиа нарығы - бұл журналистиканың негізгі функцияларын толық қанағаттандыратын түрлі басылымдардың жиынтығы. Дегенмен, қазақстандық нарықта ұсынылған ресейлік баспасөздің үлкен сегменті көрермендердің сұраныстарын жергілікті басылымдардан ақпараттық қанағаттанудың жоқтығын көрсетеді. Осылайша, ресейлік баспасөз қызметі атқаратын функциялары қазақстандық медиа-нарыққа оның мазмұнындағы құндылықтық нұсқаулықтарды тарату арқылы әсер етеді.

Еліміздің ақпараттық нарығы - бұл ресейлік және қазақстандық бұқаралық ақпарат құралдарының өзара әрекеттесу және теңсіз бәсекелестік саласы. Соңғысы, өз кезегінде, танымал ресейлік басылымдардың идеологиялық бағытын көшіруге мәжбүр, қазақстандық оқырмандардың сенімі өте жоғары немесе жергілікті бюджет есебінен өмір сүруге тырысады, демек, мемлекеттік саясатқа тәуелді болады.

Дереккөздер:

1. Корконосенко С. Г. Журналистика негіздері: жоғары оқу орындарына арналған оқулық. М .: Aспект Пресс, 2001.287 б.

2. Прохоров Е.П. Журналистика теориясына кіріспе. 8-шығарылым. М .: Aспект Пресс, 2011.351 б.

3. Савинова О. Н. Журналистиканың функцияларын түрлендіру туралы [Электронды ресурс]. URL: http://www.media range.ru/node/660.

4. Сейтжанова Ж. Қазіргі баспасөздің типологиясы [Электрондық ресурс] // «Бұқаралық коммуникация» электрондық курсы Ч. III. Мерзімді басылымдар мен ақпараттық агенттіктердің теориясы мен әдістемесі.

5. Тихомиров В. А. Азаматтық қоғамның қалыптасуы жағдайында журналистика мен бұқаралық ақпарат құралдарының функцияларын өзгерту [Электронды ресурс] // Орал федералды университетінің Хабаршысы. Сер. 1. Білім, ғылым және мәдениет мәселелері. 2013. № 3 (116). Б. 49-55.

6. Фомичева И. Д. БАҚ әлеуметтануы. М .: Aспект Пресс, 2007.335 б.

7. http://www.nur.kz/

8. Абсаттаров Р.Б. Саясаттану негіздері. Екі томдық. Т.2. - Алматы: Қарасай баспасы

9. Әбсеметов М., Сәкен Сейфуллин. Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы. - Астана: «Рух - Пресс» баспасы

10. Әбсеметов М., Сәкен Сейфуллин. Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы. - Алматы: «Рух - Пресс».

11. Айқап. Қазақ энциклопедиясының негізгі басылымы. – Алматы

12. Ауелгазина Т. Жеке тұлғаны әлеуметтендіру жүйесіндегі ұлттық тәрбие // Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршысы № 2 (38), 2012

13. Рысқұлов Т. Таңдамалы шығармалары. - Алматы: Қазақстан баспасы

14. Сейсенова Н.Б. Тәуелсіз және егемен Қазақстан Республикасының және оның мемлекеттілігінің қалыптасуы жағдайында жаңа саяси сананы қалыптастыру туралы. // Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршысы № 2 (38), 2012 ж

Касымова Жанел "Тұран" университеті "Журналистика және аударма ісі" кафедрасы "Журналистика" мамандығының  3-курс студенті

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: