БАҚ және жастар мәселесі

Бүгінде біз өмірімізді БАҚ-сыз елестете алмаймыз. Біз үнемі теледидардағы жаңалықтарды бақылап отырамыз, баспасөзден қызықты мақалаларды оқимыз, интернетте достармен сөйлесеміз. Халықтың басым бөлігін жастар құрайтындықтан және олар БАҚ-тың жалынды тұтынушысы болғандықтан, БАҚ бір кездері жастар аудиториясына ықпалын тигізеді. Сондай-ақ, жастарға БАҚ-тың оң және теріс ықпалы бар екенін анықтадық, қазір олардың қоғамдағы орынсыз мінез-құлықтары арқылы көрінетін БАҚ-тың кері әсері туралы айтатындар көбейді. Ал кері әсер аз болуы үшін бұдан кімге пайда әкелмейтініне, қандай қоғамда өмір сүріп жатқанына қарамастан цензураны енгізу керек деп есептеймін.

Қазіргі заманда өмір сүре отырып, біз үнемі бұқаралық ақпарат құралдарымен бетпе-бет келеміз. Олардың біздің күнделікті өмірімізге берік орныққаны сонша, біз оларсыз өмірімізді елестете алмаймыз. Бізге сүйікті телеарнамыздағы соңғы жаңалықтарды көру, интернет арқылы спорт сайтында футбол матчының есебін білу, сүйікті FM радио толқынында бір күндік ауа райы болжамын тыңдау әдеттегідей болды. 

Бірақ қазіргі заманғы адамның өмірінде БАҚ қандай рөл атқарады? Бұқаралық ақпарат құралдарының адамдардың өмір салтына, олардың мінез-құлық стереотиптеріне, әдеттеріне және т.б. әсер ету сипаты қандай? 

БАҚ-тың жастардың мінез-құлқына ықпал ету мәселесі қазіргі қоғамымызда өте өзекті деп есептеймін, өйткені бүгінгі таңда халықтың басым бөлігін жастар құрайды (60%-дан астамы), ал БАҚ «төртінші билік» болып табылады. 

Жастар – бұқаралық ақпарат құралдарын барынша пайдаланатын және әртүрлі мазмұндағы ақпаратты құлшыныспен қабылдайтын әлеуметтік топ. Өйткені жастар өте құмар және өз қаласында ғана емес, дүние жүзінде болып жатқан барлық оқиғалардан хабардар болғысы келеді. Жастар ақпаратқа қызығушылық танытады, бұл факт.

Заманауи жасөспірім мен жастар өзі үшін де, қоғам үшін де жаңа шындыққа кіреді, ол оны көбінесе тәлімгерлердің мақсатты көмегінсіз өздігінен игереді. Делдалдық қоғамдағы «тәлімгерлердің» бұл рөлін бұқаралық коммуникация құралдары түріндегі әртүрлі делдалдар алады: баспасөз, теледидар, радио, интернет, ұялы байланыс. Бүгінде олар жастардың табиғи мекеніне айналып, жеке тұлғаның әлеуметтенуінде үлкен маңызға ие [1].

Яғни, бұл жерде автор «бізге» әуел бастан ешбір хабардан, телехабардан ескертпейтінін айтады. Қазіргі жастар белгілі бір ақпарат құралдарын таңдауда соншалықты еркін (себебі Интернет болсын, телерадио хабарлары болсын) таңдауға мүмкіндік көп.

Бұқаралық ақпарат құралдары жас адамның өмір салтына екі жақты, бір-бірін жоққа шығаратын әсер етеді: бір жағынан, олар жастар арасында салауатты өмір салтын қалыптастыруды ынталандыратын фактор ретінде әрекет етеді, екінші жағынан, олар зиянды әдеттердің дамуына, химиялық тәуелділіктер, психологиялық жайсыздықтың дамуына ықпал етеді және т.б.

Жастар ортасындағы барлық проблемаларды «Батыстың зиянды ықпалымен» және радио, телевидение мен баспасөздің коммерциялануымен байланыстырып, жастардың өмір салтын қалыптастырудағы БАҚ рөлін асыра көрсетуге болмайды деген пікір бар. . БАҚ-та жарнама мүлдем болмаған, цензура жас адамның жеке басына немесе өмір салтына теріс әсер ететін ештеңеге жол бермейтін кеңестік дәуірде Украинада темекі шегу, маскүнемдік, азғындық сияқты құбылыстар орын алды. Яғни, бүгінде халықтың едәуір бөлігінің салауатты өмір салтын ұстануына бұқаралық ақпарат құралдары ғана әкеліп соқтырмайды. Сонымен бірге өмір салтын қалыптастырудағы бұқаралық ақпарат құралдарының рөлін бағаламауға болмайды. Алайда, соңғы онжылдықта халықаралық және қазақстандық корпорациялардың темекі мен алкогольді ішімдіктерді жарнамалауға салған орасан зор қаражатын салауатты өмір салтын қалыптастыруға арналған бағдарламаларды, мақалаларды, бағдарламаларды қаржыландырумен салыстыруға болмайтынын айта кету керек. [2].

Бұқаралық ақпарат құралдарының жастарға әсер ету сипаты туралы айтатын болсақ, онда әсер етудің екі түрін ажыратуға болады. Мәселе мынада: БАҚ жастарға оң да, теріс те әсер ете алады. Теледидар сияқты ақпарат құралдарының мысалында бұл әсердің табиғатын байқап көрейік.

Біздің елімізде де, шетелде де жүргізілген соңғы онжылдықтағы социологиялық зерттеулер балалар мен жасөспірімдердің озбырлығы құрылымында бос уақытты өткізудің ең қолжетімді, әмбебап түрі ретінде теледидар көру көшбасшы болып табылатынын бірнеше рет растады. Зерттеушілердің пікірінше, теледидар қоғамның қазіргі жағдайы, ондағы әділеттілік деңгейі және қазіргі заманғы өкілдің ең типтік сипаттамалары туралы идеялардың қалыптасуына күшті әсер етеді. Бұқаралық ақпарат құралдары (дәлірек айтсақ, теледидар) өмірдің идеалды салты, идеалды әлеуметтік жүйе, әлеуметтік әділеттілік идеалы және адамның қалаған қасиеттері туралы идеялармен байланысты әлеуметтік идеалдың әртүрлі қырларының қалыптасуына аз дәрежеде әсер етеді. .

Сана мен мінез-құлық үлгілерін, стильдерін және үлгілерін тарататын теледидар арқылы ұсынылған БАҚ деп айтуға болады.

Теріс әсер ету. Біздің заманымызда телевизиялық зорлық-зомбылық мәселесі ерекше өткір болды. Зорлық-зомбылық заманауи телехикаялардың, фильмдердің, тіпті мультфильмдердің барлығында дерлік бар. «Телевизиялық зорлық-зомбылық» термині ғылыми сөздікте бұрыннан қолданылып келеді және телебағдарламалардағы немесе фильмдердегі кейіпкерлерге зиян немесе зиян келтіруді көрсетуді қамтиды. Кейінгі агрессияның себебі әлі де телезорлық деп есептеймін.

Бұқаралық ақпарат құралдары да дөрекі ақпараттың, порнографияның көзі болып табылады. Теледидар қазіргі жастарды бұзатын және дөрекі ететін көптеген эротикалық фильмдерді көрсетеді. Ең қорқыныштысы, бұл арсыздықты, арамдықты теледидардан ғана емес, газет-журналдардан, интернеттен – барлық жерден көріп жүрміз. Бұқаралық ақпарат құралдарының жастардың мінез-құлқына теріс әсерінен басқа, бірнеше жағымды жақтары бар:

• БАҚ жастарды барлық болып жатқан оқиғалардан хабардар етіп отырады, осылайша «ақпараттық аштықты» жояды:

• бұқаралық ақпарат құралдары халықтың жалпы, оның ішінде саяси, мәдениетін арттырады;

• билік органдары мен халықты өзара ақпараттандыру үшін қызмет етеді;

• әлеуметтік шиеленісті жеңілдету [3].

Бірақ жоғарыда аталған мәселелердің барлығы 13-15 жастағы жасөспірімдерге қатысты, яғни олар әр нәрсені жейтін теледидар аудиториясы. Бұл жаста олар әр нәрсеге қызығады, олардың еліктейтін кумирлері (әншілер, актерлар, спортшылар) бар.

Менің мақаламды қорытындылай келе, жастардың мінез-құлқына бұқаралық ақпарат құралдарының әсері бар және бұл айтарлықтай маңызды деп айта аламыз. Жастар – бұқаралық ақпарат құралдарының ықпалына өте бейім әлеуметтік топ. Сондай-ақ, жастарға БАҚ-тың оң және теріс ықпалы бар екенін анықтадық, қазір олардың қоғамдағы орынсыз мінез-құлықтары арқылы көрінетін БАҚ-тың кері әсері туралы айтатындар көбейді.

Бұқаралық ақпарат құралдарының жастарға әсері мәселесіне тоқталған әлеуметтанушы жағымсыз ақпарат түрінің ықпалын азайту жолдарын зерттеуі керек деп есептеймін. Әйтпесе, біздің жаңа ұрпақ бойында дұрыс емес құндылықтар қалыптасып, олардың өмір жолына қарау мұң болады. Меніңше, зорлық-зомбылық пен эротика элементтері бар фильмдерге, журналдардағы, газеттердегі, теледидарлардағы порноматериалдарға және т.б. цензураны енгізу қажет.

Бұл мәселенің біреуге тиімді болмайтынына қарамастан, демократиялық қоғамда өмір сүріп жатқанымызға қарамастан, шешу керек. Салауатты өмір салты, іске асырылған жоғары интеллектуалдық әлеует, ізгі адамгершіліктің тереңдігі, ең алдымен, біздің жас ұрпаққа тән болуы керек.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Жилавская И. В. Влияние СМИ на молодежь // Медиаобразование: от теории - к практике / сост. И.В. Жилавская. - Томск: Изд-во Томск. ин-та информационных технологий, 2007.

2. www.health.gov.ua/www.nsf/maindocs/ho -mecir? Opendocument  

3. Сафиуллин Л. К. Социология средств массовой информации.

4. Иконников-Галицкий А. Молодежь и СМИ: брак по расчету. Невское время.

5. Молодое поколение и телевидение / Никитина О.Н., Лыкова С.Н., Таскина Е.А., Ночевная Ю. С. (результаты и выводы из исследования в Краснодарском крае, 2003 г.).

Саматұлы Мади