Фаризаның «Шілдесі» хақында

Ойлап отырсам, отыз жылға жуық уақыт бойында Алматыда, көптеген облыс орталықтарында жас ақын-жазушылар кеңестері кезінде семинар жұмысын бірсыпыра жүргізген екем. Солардың бәрінде қыз ақындардан айыра-бөле күтетін үлкен бір үмітім көңілдегідей көл-көсір боп алдымнан шықпай-ақ жүруші еді. Сол іздегендерімді белгілі бір комплекс дәрежесінде Фаризаның "Шілдесінен" тапқан секілдімін.

Әйел жұртының жынысына, ұлтына, мәдени-білім дәрежесіне, өскен ортасынан алған тәрбиесіне т.б. осылар сияқты факторларға байланысты ерекшеліктер, содан шығатын сансыз сиқырлы сырлар болатынын бәріміз де білетін тәріздіміз. Бірақ, меніңше, сонымыз бар болғаны — жалпы білу. Біріншіден, біздер (еркек ақындар) тек қана әйел табиғатына тән құпия құбылыстарды, қанша талантты болсақ та, өзіміздей-ақ таланты бар әйел ақындай дәл байқап, суыртпақтың оңайлықпен қолға ілінбейтін жерде жатқан ең нәзік те, ең қажетті тінін суырып ала алмай қаламыз. Өйткені... өйткені, біздің көңіл көзімізде ол тінді басқа тіндерден ажыратарлық қабілет жоқ болуы мүмкін. Басқаша айтқанда, табиғаттың өзі оны бізге білгізбей қойған болуы ғажап емес. Қанша сұңғыла болсақ та, әйелге сұлу болғаны үшін, немесе жас болғаны үшін немесе қылықты болғаны үшін (себебін түсінбей-ақ) құлай кететін шырағым жыныстанбыз ғой. Екіншіден, біз қыздардың жатақханасына кез-келген уақытта есік қақпай-ақ кіріп бара алмайтынымыз секілді... этиканың құлымыз. Тіпті Шекспир сонеттеріндегі категориялардан коллекция жасай қалсақ, соның өзін бүгінгі заман рухы құптамас еді деп те жалтақтаймыз. Әсіресе, шау тартқан біздің құрбылардың сөйтетін себебі бар. Өлеңнен шумақты, контекстен сөйлемді, сөзді үзіп алар, сыңар жақ сынға қызмет істеткен кездеріміз де болған буынбыз.

Қасиетті алла атымен ант етем,
Періштелер жаннатымен ант етем;
жалындаған біздің ыстық түндердің
Тұншықтырған ләззатымен ант етем!

Ұлы ақын Анна Ахматованың осы бір шумақ өлеңін шұғыл қажет болған кезде менің қазақшаға аударуыма тура келіп еді. Бұл үзіндінің сол тұста өз авторына қандай «қызмет көрсеткені» елдің есінде шығар.

Фариза Оңғарсынованың кең толғайтын келелі жанрын дағдылы термин бойынша махаббат лирикасы дейік. Сол махаббат лирикасының көзін де нақты тақырыпқа жіктеуге болады десек, онда Фаризаның берік ұстанған объектісі - әйел жанының жаршысы (рупоры) демек жөн. Жалынды дейтін себебімізді осы арада аша кету шарт.

Әсем бикештерді мақтау, оны опасы жоқ, опық жегізері көп тұрлаусыз еркектерден қызғану, «махаббаттың күйігі ерлер емес, әйел ғана шыдайтын азап-төзім» екенін ескерту сияқты жайлар Фаризадағыдай бәрімізде де бар шығар. Оған біз онша зәру емеспіз. Бұл жаршыны жалынды дегенде басқамыз батып бара бермейтін жерге қойып-ақ кететін өжеттігін, көбіміз кездесе алмай әлекке түсетін қалтарыстағы бір құйтырқыға қарашығын қадай қалатын қырағылығын, жіті көздігін айтамыз. Және бұл қай-қайдағы сондайлардан коллекция жинайды. Тірідей ажыраудың, өліп ажыраудың, ажырамай жүріп-ақ ажырасудың, ерте не кеш аңсаудың себеп, салдарынан әйел басына түсетін сынақтың түрі де көп болады екен, оны өсіретін де, өшіретін де адамның неше түрі осы кітаптан ұшырасып отырады. Бұлар кез-келген өлеңде мен мұндалап тұрған соң мысал келтіріп жатпадым. Бұл кітапта әйел жанының галереясын аралап жүріп, мынадай қызықтың да үстінен түсе аласыз. Бір әйел күйеуіне былай дейді: «Сені шынымен-ақ құлай құрметтеп, мадақтай отырып, маған қырындайтын достарыңнан мен сені қызғанамын». Енді бір жерде ешкімге қиянаты жоқ адал да албырт қыз басқадан басы бос анық сүйген жігітін қалай да өзіне қаратып алудың жолын тапса, оны ұятсыз, тарқақ деуге бола ма? Жас адам өз бақытын жаулап алмағанда қол жайып көктен күте ме?.. Осылардың неше түрін мұңая, шаттана оқи отырып, бәрінің де өмірде орны барына шек келтірмейсіз.

Қыз ақын өнеріндегі айтылған жайларды қыз табиғатына бейімдеп бағалар болсақ, бұл тақырыпта ол шілтер тоқу үшін барлық бояу түгел қажеттігін түсінген. Ақ, көк, қызыл, жасылдарымен бірге сары, қоңыр, қараларын да өрнекке батыл қосады. Біреулер соның сарысын көргенде: «Бұл қайдан шыққан қасірет?», қоңырын көргенде: «Апырай, тым тұнжырап барады-ау!» — деп, ал қараға көзі түскенде, бірден состиып, оны тіпті порнографияға тақап қоюы да ғажап емес. Жоқ, жолдастар, ақынды ақиқаттан бөліп, тегеурінді шабытына тежеу салатын болсақ, жиған-терген қымбатын тонаймыз да, өзіндік өжеттігін өлтіріп аламыз.

Екінші арнадағы саяси, публицистикалық лириканың өрістеу беті маған қатты ұнады. Әсіресе, тақырыптың жағрафиялық шеңбері бірте-бірте кеңейіп, жаһанға жайылуы ақын эрудициясын аша түседі. Еліміздегі өткен соғыс салдары - майданда өлген әке азасы мен тылдағы жесір, жетім қайғысы еш уақытта ұмтылмайтынын жеріне жеткізе жырлаған ақын әрі-беріден соң адамзаттың ендігі тағдырына ауысады. Қара Африка мен Америка негрлерінің, ақын өзі аяқтай барып көзімен көрген Азия жұрттарының жеңістерімен қатар әлі де әлжуаз жай-жүйелері кітаптың өне бойына келісті, айғай аз, тапқырлығы көп. Әділетсіздік туралы сөйлегенде бойына жай ғана жиып отырмай, күйіп отырады.

Өзің маған ой бердің, білім бердің,
нар жігіттің арқалар жүгін бердің.
Сана бердің сергектеу сезінуге
қайғысы мен күлкісін жұмыр жердің.

Тамаша! Бұндағы өлеңдердің осы сияқты ойы да орамды, тілі де оңды.

Ақын дүниелерімен түгел танысқаннан кейін, сұрыптау жағынан бір кемшілік байқадым: өлкеміздің экономикалық, әлеуметтік, мәдени өсу жолдарынан таным-білім беретін тәп-тәуір өлеңдерді мынау тентек неме түп-түгел дерлік тастап кеткен. (Маңғыстау ғана аздап бар). Әлгі автормен келісіп кітаптан шығаратын өлеңдердің орнын осылармен толтыру керек. Кітаптағы целеустремленность дейтініміз одан зала шекпес.

Ақынға түсінде аян беретін Махамбет туралы үш жырдың соңында бөлек тұрған бір түйіншек өлең бар. Ол автордың айтайын деген ойын емес, керісінше, түбірімен теріс ұғым беріп тұр.

Ақынның кейде ақындық «мен-ді» орнымен пайдаланбай, қызып кеткенде тым қатты тиетін шайбаны өзіне қабылдап қалатыны бар екен: «Қашанғы қайғылы жыр жазғызасың?».. - дегеннен кейін, жұрт «анау соры қайнап жылап отырған қыз осы ақынның өзі екен» деп ұқпай ма?.. Меніңше, қазақтың әйелі еркегін — «Жар» демейді, «ер» дейді. Бұл да жездесі әйелінің інісін «балдыз» демей «қайыніні» дейтіні сияқты. (Біз соңғысын да шатастырып жүрміз) «Заманның қалай шығам түрмесінен», деген сөйлем орнын тауып тұрған жоқ.

Қорытып айтарымыз, Ф. Оңғарсынованың «Шілде» кітабы - бүгінгі талғамға татитын, тәрбиелік мәні мол, ақынның өсу жолын да анық көрсететін әдемі шығарма!

1975