Қияметтен оралған

Содан бері де жиырма жылға жуықтап қалыпты. 1 978 жылы делегация құрамында Моңғолстанға бардым. Ұлан-Батырдан ұшаққа мініп Хобда аймағына жеттік. Ондағы қазақтармен кездестік. Атамекенге, Қазақстанға деген ынтызарлықты біз сонда сездік. Киіз үй тігіп отырған жылқылы ауылдың ақсақалы қоштасарда: Қазақстан деген қасиетті елге сәлем, сол елді басқарып отырған Қонаевтай ерге сәлем. Бізді көшіріп алатын, — деп еді.

Қайтадан Ұлан-Баторға қайттық. Мейманханада әйгілі суретші Үкі Әжиев екеуіміз бір нөмірдеміз. Есік қағылып, ішке қапсағай бойлы, қыран қабақ, ер тұлғалы бір азамат кіріп келді.

— Бауырларым-ай, сендерді де көретін күн болады екен-ау, — деп бізбен құшақтасып көрісті.

Сөйтсек, бұл Шығыс Түркістаннан Алтай асып, Монғолияға қашып келген жазушы Сейітхан Әбілқасымұлы екен. Сәкең сол жолы өз басынан кешкен тар жол, тайғақ кешуді жырдай етіп берді. Қытайда мәдениет революциясы, хунвейбиндер деген бір сұрапыл дәуір өтпеді ме. Хунвейбиндер Сейітхан Әбілқасымұлын «ұлтшыл» деп, өлім жазасына берді. Ұлтын сүйген адам неге «ұлтшыл», неге өлуге тиіс. Біздегі 1937 жылдың сұмдығы сияқты.

Содан әйтеуір түрмеден қашып шығып, Алтай тауынан асады той. Соңынан хунвейбиндер қуып, жаралы етеді. Көретін жарық сәулесі, тататын дәмі бар екен, Монголия шекарасына жетіп аман қалады. Сонда Қазақстанға қарай қашпастан неге Монғолияға бет алған? Кезінде Қазақстан коммунистік тозаққа айналғанда, мыңдаған казак елден безіп, Қытайға ауған. Содан жүрек шайлығып қалған.

— Енді не жұмыстасыз? — деп сұраймын Сәкеңнен. Сейітхан Әбілқасымұлы көзі жасаурап:

— Осында бір мекеменің қарауылымын. Қасымда бір ұйғыр бар. О да менімен бірге Қытайдан қашқан. Бір кітап жазып бітірдім. Аты — «Қара боран», — деді.

— Сіз жазушы болсаңыз, Шыңжаңнан шықсаңыз, онда ақын Қызыр Ораловты білетін шығарсыз, — дедім мен. Сәкең түрі сұрланыңқырап барып:

— Оны қайдан білесіз? — деді.

Мен 1957 жылы «Лениншіл жас» газетінде жұмыс істеп жүрген кезімде Шығыс Түркістанда тұратын ақын Қызыр Ораловтың өлендерін газетке бастырғанымды, кейіннен ол маған арнап «Іле» газетінде ризалық өлең жариялағанын айттым. Содан соң хабар болмай кетті. Өлеңдері лапылдап тұрған от-жалын еді деймін ғой баяғы. Сәкеңнің көзінен жас тамшылады.

— Ол ақын бауырыңды хунвейбиндер атып өлтірді. Түрмеден бірге қашқанбыз. Жолда оққа ұшты.

Алыстағы Ұлан-Батор аспанының астында отырғанда естіген суық хабардан еңсеміз езіліп, біраз уақыт үнсіз қалдық.

Содан соң өз жайымды айттым. «Қарадан шығып хан болған, айырдан туып нар болған» Тұрар Рысқұлов деген кісі өткенін, отыз сегізінші жылы атылып кеткенін, сол Рысқұлов 1924-25 жылдары Монғолияда Коминтерннің өкілі болып тұрғанын, енді соның ізін таба алмай жүргенімді айттым.

— Бұған, сірә, осындағы оқымысты жігіт Қаржаубай Сартқожаұлы көмектесер, — деп қалды Сәкең.

Айтқанындай, Қаржаубай Сартқожаұлы Тұрар Рысқұловтың 1924 жылы Монголия Ұлы Хуралында сөйлеген сөздерінің. этнографиясын тауып берді. Бұл «Қызыл жебе» романын бастап жазып жүрген кезім еді. Сол жолы осы Сәкеңнің, Қаржаубайдың көмегімен мен Дэнемаа есімді монгол әйелімен әңгімелестім. Тұрар Рысқұловты жақсы білетін кісі екен. Монгол республикасына еңбегі сіңген дәрігер екен. Тұрар туралы аса бір құрметпен, ынтызар, сағыныш леппен әңгіме айтқаны тым әсерлі болды... Суретші Үкі Әжиев Дэнемааның суретін салып еді...

Міне, көрнекті жазушы Сейітхан Әбілқасымұлымен біздің таныстығымыз осылай басталған. Сондағы Сәкеңнің: «Қазақстан топырағына табаным бір тисе, шіркін!» — деп аһ ұрған арманы әлі есімде. Ер-азамат ақыры сол арманына жетті. «Қара боран» кітап болып алдымен Алматыда басылды. «Жұлдыз» журналында «Оспан батыр» романы жарық көрді.

Әрине, мына заманда жазушы деген ағайынға Үкімет көзқарасы қылилау болып тұрғанда, Қазақстанға келіп жазушы Сейітхан Әбілқасымұлы күмп беріп, жұмаққа кенеле қалған жоқ. Жасы болса жетпіске келді. Денсаулығы кемшін.

Жалпы, Монғолстан мен Қытайдан Қазақстанға қоныс аударған ағайындар арасында казак әдебиеті мен өнеріне, жалпы мәдениетіне бағалы үлес қосқан азаматтар аз емес.

Бұл ұлттық руханиятты байытқан үлес.

Үкімет тарапынан, жергілікті әкімшілік тарапынан осы жағдай ерекше ескеріліп, әдебиет, өнер адамдарының енбегіне лайықты қамқорлық жасалғаны иман ісі болар еді. Өйткені әдебиетпен өнер жемісі — бүкіл халықтық, мемлекеттік байлық.

Сол байлықтың бір иесі — өмірі қиямет пен қызыққа толы, бүгін жетпіске толып отырған Сейітхан Әбілқасымұлы.