Қазақстанның қазіргі мәдениетіндегі метамодернизм феноменінің көрінісі. Manifestation of the phenomenon of metamodernism in the modern culture of Kazakhstan

Ең алдымен «Модернизм» ұғымына тоқталып өтсек, модернизмге не тән? Сана ағымы; Жоғалған ұрпақ тақырыбы; Ұлы депрессия, Бірінші дүниежүзілік соғыс әсері. "Жоғалған ұрпақ" ұғымы Парижде өмір сүрген американдық модернизмнің өкілі Гертруда Стейнге тиесілі. Бұл Термин Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде есейіп, кейіннен өз орнын таба алмаған, әлемге көңілі қалған жастарды сипаттайды; Формамен эксперименттер. Сызықтықтың орнына фрагментация пайда болады-кейбір бөліктер бір-бірімен байланысты емес. Модернизм- итальян тілінен аударғанда «заманауи ағым» бұл он тоғызыншы ғасыр аяғы мен жиырмасыншы ғасыр ортасын қамтитын өнердегі дәстүрлі принциптерден бас тартып, жаңашылдық пен еркіндік алып келген бағыт. Тар мағынасында модернизм өнердегі бағытты білдіреді. Яғни, сәулет, әдебиет, кескіндеме, музыка. Ең алғаш пайда болғанда сәулет өнері мен сәнге әсер етіп, күллі Еуропаға танылды. Және әр елде өзіндік атауы бар. Мысалы, италяндықтар «бостандық стилі» дейді, австриялықтар-сессион, неміс халқы-югендстиль. Ал кең мағынасында бұл ағымды авангардтық деп атауға болады. Бірақ, екі бағыт бір-біріне ұқсағанымен, оларды шатастырмау керек. Екеуі де жаңа,ерекше зат жасауға тырысқанымен, модернизм жаңаны тек көркемдік ретінде ұсынды. Модернизм де, авангардизм де мәдениеттің реализмнен алыстап, өнердің өз тәуелсіздігін жариялауы болды. Ал, тарихи тұрғыдан сипаттайтын болсам, модернизм бағыты негізінен, бірінші дүниежүзілік соғысқа жауап ретінде,реакция ретінде қалыптасқан.

Постмодернизм-бұл өнердегі бағыт қана емес-бұл адамның дүниетанымының көрінісі, ақыл-ой жағдайы. Постмодернизм-бұл өзіңді білдіру тәсілі. Бұл стильдің негізгі ерекшеліктері-реализмге қарсы тұру, нормаларды қабылдамау, дайын формаларды қолдану, сондай-ақ ирония. Постмодернизм модернизмге қарсы тұрудың тәсілі ретінде пайда болды.

Әйгілі жазушы Умберто Эко "Раушан өрісіндегі жазбаларда" кез-келген дәуірдің өзіндік постмодернизмі бар деп жазды... әр дәуір (реализм) бір кездері дағдарыс шегіне жетеді. Өткен шақ адамға ауыр салмақ салады. Тарихи авангард (модернизм) өткеннен бас тартқысы келеді... Авангард өткенді бұзады, деформациялайды және мұнымен тоқтамай, кескінді жояды, абстракцияға, таза кенепке жетеді. Бірақ Авангардтың (модернизмнің) одан әрі баратын жері болмаған кезде шек бар. Содан кейін оны постмедернизм алмастырады: өткенді жою мүмкін емес болғандықтан, оны қайта қарастыру керек: ирониялық, аңғалдық жоқ. Бодриллард сияқты сыншылар постмодерндік даму философияны беттер мен симулярларға, өнердегі рухани трансценденттіліктің нышандарынан бастап, постмодерндік китчке, жалпыға бірдей материалдық үстіртдікке, мағынасыз сенсацияға, тереңсіз өмірге әкелетінін атап өтті.[1]

Бір кездері постмодерн модернизмді алмастырып, оны жеңуге тырысып, оған қарама-қарсы шыққан болатын. Бүгінгі таңда постмодернға не сәйкес келмейді және қазір оны жеңуді талап етеді? Ең бастысы, постмодерндік ирония, ойын, симулярлар таусылды. Постмодерн шынайылықтың жетіспеушілігін тудырды. Ол жеке тәжірибе мен шынайы сезімдерді құнсыздандырды, мағыналар мен құндылықтардың маңыздылығын азайтты. Өзгерту туралы өтініш-бұл постмодерн тудырған апатияға немесе нигилизмге бой алдырмау әрекеті. Сонымен қатар, постмодернизм тең мағыналы нәрсе ұсына алмады. Әлем постмодерннен шығудың жолын іздейді, адамдар мен елдерді біріктіретін идеяларды іздейді, ортақ емес, біріктіретін құндылықтар мен мақсаттарды белгілейді.

Жаңа дәуірдің басталуы 2001 жылдың 11 қыркүйегінде белгіленді. Оны белгілеу үшін көптеген терминдер ұсынылған (постпостмодерн, постпостмодернизм, гипермодернизм, метамодерн, альтернативті, диджимодернизм, псевдомодернизм,авто-модернизм) және оның мәнін түсінуге көптеген әрекеттер жасалды. Біз "метамодерн" терминіне тоқталамыз, онда "мета" (грек тілінен. арасында, арқылы) басқа күйге көшуді, жаңа нәрсеге айналуды, шектен шығуды білдіреді. Сонымен қатар,"мета" аралықты баса көрсетеді. Сонымен, Платон metaxis қарама-қарсы екі ұғымның арасында тербеліс пен бір мезгілде болады, және дәл осы мағынада метамодернизм терминін голландиялық мәдениеттанушылар Т.Вермюлен мен Р. Ван дер Аккер ұсынған. Метамодерн-бұл модернизм мен постмодернизмнің арасында болу ғана емес, оларды біріктіруге тырысу, бірақ синтез арқылы емес, олардың арасындағы қозғалыс. Т. Вермюлен мен Р. Ван дер Аккер метамодернизмге тән тербеліс туралы айтады: "онтологиялық тұрғыдан алғанда, метамодернизм модернизм мен постмодерн арасында өзгереді. Ол модернизмнің ынта-жігері мен постмодерндік мазақтың, үміт пен меланхолияның, қарапайымдылық пен хабардарлықтың, эмпатия мен апатияның, бірлік пен көптіктің, тұтастық пен бөлінудің, айқындық пен түсініксіздіктің арасында өзгереді. Әрине, алға-артқа серпіліп, метамодерн модернизм мен постмодерн арасындағы қайшылықтарды жеңуге тырысады". Қарама-қайшылықтар арасындағы тербелістер маятниктің бейнесін тудырады. Бұл метамодерннің басты қасиеті-қозғалыс, әртүрлі, бірақ тең, көптеген мүмкіндіктерді таңдау. Метамодерн өзінің иерархиясымен, белгіленген биліктің күшімен, идеологиялармен, таңдау құқығын бермейтін насихатпен және постмодерннің ирониялығымен, өзінің теріске шығаруында, модельдеуінде және ойынында шынайы, байсалды орын қалдырмаған барлық нәрсені мазақ етуге тырысады.  Метамодерн оларды сақтау кезінде екі шектен шығуға мүмкіндік береді, бірақ өзара тәуелділіксіз. Осылайша, ол әлі күнге дейін белгілі ирониямен байланысты құбылыстарды анықтайды және байсалды, шынайы қарым-қатынасқа лайық қазіргі жағдайды бағалайды.

Метамодерн формалары әлі белгісіз. Бір нәрсе анық - егер модернизм өзгерістер мен дағдарыстарды теріс нәрсе деп санаса және постмодернистік қоғам үшін дағдарыс жағдайында өмір сүру жағымсыз, бірақ таныс нәрсе болса, онда метамодернизмнің өзі өзгерістерді, өтпелі жағдайларды, дағдарыстық күйден, белгісіздіктен мағыналарға көшуді іздейді және оны жасайды. Метамодерн модерн мен постмодерннен өзіне қажет нәрсені алады. Ең бастысы, метамодерн бізді күтпеген жерден тарихқа, дәстүрге, көшпенділердің құндылықтарына бағыттайды (бұл туралы - бөлек) және кеңірек, орта ғасырлармен байланысты көрсетеді.

Егер постмодерндік ирония модернизмнің ауырлығына реакция болса, онда постирония– бұл постмодерннің абсурдтығына жауап. Егер постмодерн байыпты қабылдауға болмайтын нәрсені көрсетсе, онда постирония келеке-мазақсыз байыпты қабылдануы керек нәрсеге назар аударады. Постирония абсурдты, қисынсыз, жалған қабылдаудан бас тартады, сонымен бірге адам үшін маңызды нәрселерге, шынайылыққа, мағыналарға, шындыққа байыпты қарайды. Постирония метамодерннің маңызды доминанты ретінде "жаңа шынайылықты" ашады. Бұл өзіне, айналасындағы адамдарға және әлемге деген шынайы көзқарасты білдіреді. Бұл дегеніміз, басқа адамдардың рөлдері мен модельдерін сынап көрудің қажеті жоқ; белгілі бір үлгілер мен стереотиптерге сәйкес келудің, типтік, жаппай болудың қажеті жоқ. Шынайы болу-өзің болу. "Жаңа шынайылықты" түсінуге, мысалы, заманауи отандық шоу-бизнес жұлдыздарын Димаш пен Иманбекті салыстыру көмектеседі. Аталған жастардың айырмашылығы неде? Олар «жұлдыз» болу атағына қызықпағандар, яки, олар тек өзіндік өнерлерін паш етудің арқасында танылғандар. Димаш, Иманбек, Айсұлтан Сейітов, Қуаныш Бейсеков және т.б. шоу-бизнестің көптеген тұлғалары  аясында ерекшеленеді және бұл көзге көрінбейді. Аталған жастар қазірдің өзінде парадигмада, метамодерн идеясында.

Бүгінгі таңда әлеуметтік желілер кез – келген адамға көпшіліктің ықыласын тартуға мүмкіндік береді, ал оның басты жолы-қазіргі әлемге қажет нәрсені беру: шынайылық. Руханилыққа, шынайылыққа деген қажеттілік қазіргі әлемнің терең технологиялық деңгейіне, адамдардың табиғи әлемнен бөлінуіне байланысты болуы мүмкін. Қазіргі адам өз сезімдерін, эмоцияларын, моральдық денсаулығын құр босқа кетіргісі келмейді. Жақында ол өзінің физикалық денсаулығына жол бергісі келмеді және кәсіби қызмет аясында физикалық жұмыс істеу қажеттілігін жоғалтып, физикалық белсенділікті арттырды. Спортпен шұғылдану, салауатты өмір салты қазіргі қоғам өміріндегі маңызды трендке айналды. Енді рухани "форманы" қайтару кезегі келді: сезімдер, эмоциялар, шынайылық. Метамодерн дәл этикалық доминантпен сипатталады. Метамодерннің түбегейлі маңызды этикалық құрамдас бөлігі оның этикалық мақсаттарын анықтайды. Демек, мораль мәселелеріне, шынайы қарым-қатынасқа, әлемге, экологияға, қажеттіліктері жоғары адамдарға және т.б. Метамодерн өзекті мәселелерге жауап береді, қоғамның жағдайына әсер етуге тырысады, жаңа мағыналар туғызады, әлемді алға жылжытады.

Тәуелсіз Қазақстан өнерінің инновациялары осы күнге дейін әдетте модернизм немесе постмодернизм тұрғысынан қарастырылатын, бірақ қазіргі кезде біз заманауи мәдениетті жаңа парадигма тұрғысынан зерттеуіміз керек. Қазақстанның бейнелеу өнеріндегі инновацияларды зерделеу тәуелсіз Қазақстанның көптеген шығармашылық жұмыстарында көрініс табатын "метамодернизм" жаңа парадигмасы тұрғысынан қазіргі заманғы суретшілердің шығармашылық өмірбаянының ерекшеліктерін ғана емес, мәдени-тарихи контекстті де ескере отырып, олардың шығармашылығын талдау кезінде мүмкін болады. "Метамодернизм" негізгі ұғымы "осцилляция" немесе тербеліс ретінде қарастырылады. Тәуелсіз Қазақстан өнеріндегі жаңа есімдерді зерттей отырып, көптеген еңбектерде метамодернизмге тән осцилляция ұғымы бар екенін түсінуге болады. Әсіресе Арман Саин, Медина Базарғалиева, Әнуар Мүсірепов, Тахир Яхьяров сияқты жас тұлғалардың шығармашылығында. Олардың ішінде Ambujerba бүркеншік атымен танымал Тахир Ахмеровтың жұмысын атап өтуге болады, оның еңбектерінде метамодернизмнің, яғни осцилляцияның жарқын белгілері байқалады. Бұл ұғым оның еңбектерінде аңғалдық формаларымен Елеулі мәнмәтіндер туралы айтатындығында көрінеді, бұл туралы horsemilk онлайн-журналының тәуелсіз кураторы және баспагері Анвар Мүсірепов жазады "оның қарапайым және жеңіл қимылдары, шынайы және тіпті аңғалдық сюжеттері мұқият қараған кезде Қазақстанда қазіргі заманғы өнердің қалыптасқан мейнстриміне қарсылыққа қатысты әлдеқайда күрделі қақтығысты қамтиды". Интернет әлемді қабылдауды және өнерді түсіну мен қабылдауға деген көзқарасты толығымен өзгертті, бұл бізге желідегі шағын орындаушылық әрекеттер арқылы қарым-қатынастың жаңа тәсілдерін берді. Қазіргі уақытта Өнер өзін-өзі көрсету және эксперимент жасау үшін шексіз мүмкіндіктер беретін шығармалардың идеялық сандық кеңістігімен өзара әрекеттесу (орындау) ретінде қабылданады. Қазіргі уақытта Қазнетте белсенді жас суретшілер аз емес, мысалы, ARTBAT FEST жобасының қатысушылары Арман Сеин, Анвар Мүсірепов, Медина Базарғалиева және Назира Каримова Орталық Азияның заманауи өнері туралы өз сайтын іске қосты, жоба ағылшын тілінен аударғанда "жылқы сүті" дегенді білдіретін "Horsemilk" атауымен аталған. Бұл атаудың ирониялығы-танымал "қымыз" рунетінің интернет-мемберінен алынған, бұл мем-күлкілі суреттерде шебер жасырылған, түркі мәдениеті мен қымыз үшін ирониялық таңдану болып табылады.

Метамодернді тәуелсіз парадигма ретінде алғаш рет 1995 жылы Нирмала Дэви метамодерн дәуірінде — модернизм мен постмодернизмнің осалдықтарын ашатын және оларды жоюды ұсынған мәдени және рухани манифестте айтқан: ақыл-ой, тепе-теңдік және ішкі қайта құру. Метамодернизм-бұл модернизмнің тамырына ену. Осыған ұқсас дәрежеде Дэви дәуірінің" метамодерн дәуірі " метамодернизм парадигмасының теориясы мен практикасы қазір болжанғаннан өзгеше болады деп болжайды. Осы дәуірдегі адамдар бір уақытта Постмодернизм бостандығын сезініп, жеке тұлғаны қалыптастырудың өзіндік жолын таңдай алады. Метамодернизм-бұл әдебиетте, өнерде және мәдениетте жаңа парадигманы білдіретін символ. Этикалық қағидат үстемдік ететін парадигма түпнұсқалықты іздеумен және болмыстың мәнін анықтаумен байланысты, бұл фрагменттелген "мен" мағынаның жаңа формаларына енуге мүмкіндік береді. Метамодернизмнің сонымен қатар, тағы бір жаңа мәдени парадигма қалыптастырудағы көрінісі- ол, қазіргі таңда адамдардың өзінің психологиялық денсаулығына, ішкі жан-дүниесіне баса назар аударуында. Күнделікті өмірде әлеуметтік желілерден байқайтынымыздай психологиялық каналдардың, медитация жасауға шақыратын контенттердің, «human design» терминінің күн санап артуы.  Сонымен қатар «Child free» феномені туралы айта кеткім келеді. Не себепті ол метамодернизмнің бір көрінісі бола алады? Чайлдфри яғни, өз еркімен бала тәрбиесінен бос болу. Бұл қазіргі таңдағы субмәдениеттің бір түрі сонымен қатар өз алдына жеке идеология. Ең алғаш феномен ретінде АҚШта қалыптасқан. Қазіргі таңда медиа құралдарының арқасында әлемге бұл идеология кең таралуда. Не себептен бұл идеология қазіргі таңда актуалды? деген сұрақ туындауы мүмкін, бұл сұраққа былай деп жауап берсе болады: біріншіден, жоғарыда аталып кеткендей қазір адам ең алдымен өзінің психологиялық жағдайын,еркіндігін ойлайды. Яғни, бар өмірін тек өзіне арнап, ешқандайда жауапкершіліксіз өткізгісі келеді. Екіншіден, материалды жағынан баланы өсіріп-жетілдіре алмайтындығына сенімді болған жағдайда, және де бала тәрбиесімен айналысуға күш-жігері жетпейтіндігін сезінген жағдайда саналы түрде осы идеологияны ұстанады. Бұл да бір, метамодернизм көрінісі. Себебі, жаңа мәдени парадигма қалыптастыруда. Бірақ та, әрине біздің менталитетке келер болсақ, мәдениетімізге жат феномен.

Постмодернизм кезеңі аяқталды, ал біздің белсенді динамикалық күйіміз қазіргі уақытта "Метамодернизм" ұғымын түсіндіріп, аша алады. Шетелдіктердің инновациялық терминдерінің көмегімен мұндай талдау Қазақстанның өзекті өнерінің қазіргі құбылыстарына түсінік береді. Тұтастай алғанда, бұл біздің өңірде және одан әрі өнертануда қазіргі заманғы өнерді дамыту үшін маңызды процесс, бұл әлемдік мәдени арена мәнмәтінінде болып жатқан құбылыстарды жоққа шығара алмайтын кезде, жаһандану кезінде біздің мәдениетімізді дамыту үшін қажет. Әлем ХХ ғасырдың инерциясынан алыстап, тез өзгеруде. Метамодернизм туралы білу керек ең бастысы — бұл постмодернизмге реакция ретінде пайда болды. Бір кездері постмодернизм модернизмге реакция болған сияқты. Сондықтан оны маятникпен салыстырады — бір жағынан фанатикалық идеализмнен бас тарту, екінші жағынан нигилизм мен скептицизм бар.

Қорытындылай келе, метамодернизм- өзгеруге деген ұмтылыстың салдары емес: ол қоғамның өзгеріске ұмтылмауына қорғаныш реакциясы ретінде пайда болды. Егер біз бұл ағымдарды мәдени дизайн тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда метамодернизмді постмодернизмнің дамуының ең жоғары сатысы деп атауға болады. Метамодернизм құндылықтардың қарапайым құлдырауымен және әлеуметтік деградациямен түсіндірілген мәдени құрылыстың одан әрі жетілдірілген нұсқасына айналды. Метамодерн-бұл жеке тұлға болу тәсілі. Бірақ постмодерндік тақырыптан айырмашылығы, метамодернистік тұлға жалпы шындықтың бір бөлігін құрайды. Метамодернде адамдар мәдениеттің толықтығын ашады, өйткені барлық музыканы, әдебиетті, ойындар мен фильмдерді ирониясыз қабылдауға болады, өйткені метамодернде жоғары және төмен деп бөлу жоқ, бәрі де тең сондықтан, әр элемент маңызды.

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, философия және саясаттану факультеті, дінтану және мәдениеттану кафедрасы, мәдениеттану білім беру бағдарламасының 3 курс студенті Алмаханова Назерке,

Author: Almakhanova Nazerke

Өндірістік тәжірбие жетекшісі: Есболова М.А.

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: