Үндістан хикаясы

Повесть

БІРІНШІ ХИКАЯ

Түнгі сапар. Құйрықты жұлдыз.

“Жат жұрттық бала”

Москвадан қырық-елу шақырым шықпай жатып-ақ өзіңді шекарадан өтіп кеткендей сезінетін бір жер бар. Ол Шереметьево аэродромы. Шереметьево екеу. Менің айтып отырғаным соның халықаралық аэродромы. Заттарыңды тапсырып, көк жағалы лейтенантқа тиісті документтеріңді көрсетіп, бөгеттің арғы бетіне шыққанда өзіңді шекарадан өтіп кеткендей сезінесің. Сені өткізіп жіберіп, қайта жабыла қоятын лейтенанттың кішкене ысырылмалы тор қақпасы, шынында да шекараның бір түрі. Енді бергі бетке тек алыс сапардан қайтып оралғанда ғана өтесің.

Москва уақытымен кешкі сағат онның шамасында ИЛ-62 самолеті аспанға көтеріліп, Делиге қарай бағыт алды. Осы кезде біз де «уһ» деп дем алып көңілімізді бірлегендей болдық. Біз дегенім — Советтің жазушылар делегациясы. Төрт адамбыз. Жазушы, әрі журналист, «Правда» газетінің арнаулы тілшісі Леонид Почивалов, жазушы-драматург Майя Ганина, «Совет әйелі» журналының үнді тілінің редакторы Исаак Голубев және мен. Ал «көңілімізді бірледік» дегенім... мұның әжептәуір хикаясы бар.

Осы сапардың біз үшін біраз әбігері мен машақаты болды. Басында өткен жылдың октябрь айына белгіленген бұл сапар одан декабрьге, декабрьден январьға сырылды. Мұндай дәйексіздік кісінің көңілін қобалжытып, елегізітіп қоятыны өз алдына, қысқа қарай байыздап үлкен бір шығарма жазам ба деген адамды шаруасынан қалдырады. Бірақ... барар жерің Үндістан болса, оны бұрын көрмеген болсаң — қолыңды бір сілтеп бас тартуға дәтің жетпейді. Амалың жоқ, төзесің.

Сөйтіп барлық уколдарын алып, дайындалып жүргенде «Индияға ұшу мерзімі 27 февральға белгіленіп отыр, 25-нен қалмай келіңіз» деген қуанышты телеграмма сарт ете қалды. Мен жиырма бесі емес, жиырма төрті күні Москваға жеттім. Бірақ жүру мерзімі бізді қобалжытып, ақырындап ысырыла беріп алтыншы мартқа, одан оныншы мартқа шегінді.

Мен «Россия» аталатын алып мейманханаға орналасқан едім. Терезем Кремль жадта. Сегізінші қабаттан Кремльдің іші алақандағыдай көрінеді.

— Бөлмең ғажап, «Блаженный», Спасс қақпасы, Кремль — орыстың бар сәулеті күндіз-түні көз алдыңда, несіне асығасың, жата бермейсің бе?! — деген, маған қонаққа келген орыстың тамаша шебер жазушысы Юрий Казаков.

Бірақ Кремльдің көрінісі қанша ғажап болса да менің сабырым сарқылайын деді. Осындай кезде бесінші март күні маған СССР Жазушылар одағының шетел комиссиясынан телефон соқты.

— Тахауи, құттықтаймын! Сіздерге виза алынды. Билетті оныншы мартқа алатын болдың. Жетінші март күні кеште Үнді елшілігінің мәдениет ішіндегі советнигі Матан Синхтың үйіне қонаққа барасыз.

Жетінші март күні кешкі жетіге жарты сағат қалғанда шығып, советниктің әйеліне апаратын гүл іздесем... Орталықта гүл сататын екі-үш жерге бардым. Құдай екен сақтасын, гүл емес, гүлден қалған қиқымға тұрған адам тізбегі ат шаптырымға созылған. Ертең сегізінші март...

Содан езер дегенде бір такси ұстап алып, Садовое кольцоны айнала шауып, аңыры жап-жақсы хризантема гүлін тауып алдым. Жолдастарым да менің алдымда ғана келіпті. Советник Матан Синх денелі келген, үсті-басы банты, қырықтар шамасындағы ажарлы кісі екен.

Біз амандасып үлгергенше оның келіншегі де келді. Мен аузымды ашып қалыппын. Әй, бұл әйелді көрген адамның таңырқамағаны, сірә, бола қоймас. Көргеннен-ақ Үнді емес, Индонезия елінің қызы екенін айтпай білдім. Жіп-жіңішке қуыршақ тұлғалы, әдемі қаз мойын, сұлу жұмыр бойында мін жоқ. Қазақ айтатын оймақ ауыз, әсем ерні үлбіреген, моншақтай қарақат көз, кішкене пісте мұрны да жұқалаң құба жүзіне келісе кеткен. Небір бармағынан бал тамған шеберіңіз қуыршақ жасаса дәл мынадай нәшін келтіре алмас. Аш белін үзілдіре орап, бір шетін иығынан асыра тастаған қызғылт сары, жалаң аяғының башайына ілген жаппасы да жараса қалған. Абзалы мынадай денеге жараспайтын нәрсе болмасқа керек.

Москваны айнала шауып гүл іздеген еңбегім қайтты.

Сұлулықтың төңірегін шарпитын буы болады. Сол бу осы кеште біздің бәрімізді де мол шарпыған.

— Апырау, қуыршақ емес, сурет емес, мынадай нәзік сұлулықты тірі адам бейнесінде де көретін күн бар екен-ау, — деп тамсанып қалды Майя Ганина.

Әйелдің сұлулығына әйел таңырқаған соң, енді мен аржағын суреттеп әуре болмай-ақ қояйын.

Советник мырза өнер маманы екен. Гималай халықтарының өнері жайында ағылшын тілінде үлкен кітап жазыпты. Суретшілік өнері және бар. Үйінде өзі салған бірнеше абстракциялық картиналары ілулі тұр.

Кеште елшілікте істейтін үндінің қылқандай жас жігіттері болды. Олар кәдімгідей орысша үйреніп қалыпты.

Әжептәуір ұзақ отырыппыз. Соған қарағанда көп жаман болмаған тәрізді. Советник бізге оң сапар тілеп, Индиядағы сапарымыздың сәтті де, қызғылықты боларына сенім білдіріп ажырасты.

Сөйтіп күте-күте келіп «ал кеттік» дегенде, үнді үкіметі таранынан біздің сапарымызды 27 мартқа шегеруге өтініш болыпты.

Москвада қашанғы жатам, салым суға кетіп Алматыға қайттым.

Мұндағы жұрттың көзіне көріну де қиын. «Ау, аман-сау келіп қалдың ба, ал Индия қалай екен?» деген сұрақты жұрт шын көңілмен берсе де, саған көкесін боп естіледі.

Осылай екі ойлы, дал боп жүргенде Москвадан қайта шақыру келді. Ұшардан бір күн бұрын «Зенит» деген фотоаппарат сатып алып едім, жүрер кезде мойныма іле кетейін десем әлгі құрғыр жоқ. Үйдің ішін астан-кестен қып олай іздедім, былай іздедім, ақыры табылмады. Енді самолетке әзер үлгеріп аэропортқа келсем қалтамда билетім жоқ.

Диспетчер «қайтадан билет сатып алыңыз» деді. Оған да шүкір. Дүниесі құрғыр жаныңа батқанмен адамға, яғни денсаулық керек. Ескі үрім, Грек азаматтары жорыққа, не ұзақ сапарға шыққанда құрбандық беретін болған. Соны есіме алдым. Ескі заманғы қазақтар да «қорасанға қой айтып, әулиеге ат айтып» аттанатын болған. Сірә, Үнді сапарының менен алған құрбандығы болар деп өзімді жұбатып, көңілімді бірлеп алғанмын. Ұшар алдындағы біздің тартқан тауқыметіміз осындай болғандықтан, самолет көтерілгенде «уһ» деп дем алмағанда қайтесің.

Қазақта «көңілі алып ұшады» деген әдемі сөз бар. Ұзақ сапарға, бейтаныс елге кетіп бара жатқан адамның көңілі соған жуық болуға тиіс. Самолеттің ішінде қалғып-мүлгіп отырған адамды көре алмадым.

Делиге дейін ИЛ-62 самолеті бес жарым сағат ұшады екен. Бұл ИЛ-18 самолетінің Алматы мен Москваның арасына ұшатын уақыты. Мен Қазақстанның үстін басып қайтадан ұшып келемін. Ас ішіп өйтіп-бүйткенше Ташкентке де келіп қалдың. Аздан кейін сол қапталдан Самарқанның оттары көрінді. Оң жақтан Бұхардың оты жарқырады. ИЛ-62 он мың метр биікке көтеріледі. Арасы жүз елу шақырым екі қаланың оттары қатар көрінуі де сол биіктігінен болар.

Осы түні ай жарық болды ма білмеймін, бірақ, әйтеуір, төмендегі тау бедері соншалықты айқын, анық көрінді. Біз шекарадан өтіп Ауғанстанның үстімен ұшып келе жаттық. Кенет самолет командасының бір мүшесі — сол жад иллюминатордан кометаны көрулеріңізге болады деп хабарлап кетті.

Сол жақ қапталға ауысып, дөңгелек терезеден түнгі қара күңгірт аспанға қадалып тұрған кометаны көзім шалды. Бұл осы кезде жерге өте жақындап келген Бейнет кометасы болатын. Үлкендігі кіші-гірім тостағандай, өзі аппақ, құйрығынан ақшыл тозақ сәуле шұбатылған. Кәдімгі аспанға қарап көтерілген прожектордың сәулесі сияқты. Әсіресе самолет теріс қырындағанда жерден самолетке жол сілтеп тұрған прожектор тәрізді елестейді.

Сағаттан артық құйрықты жұлдыздан көз алмадым. Бірақ қараған сайын ойым тіксініп, алғашқы қобалжуым басылар емес. Кішкене тостағандай дөңгелене жарқыраған комета ана шеті мен мына шеті талай жүз шақырымға созылған үлкен тас бітім. Түпсіз тұңғиықта кішкене ғана шеңбер сызып күнді айналып жүр. Сонда жер қандай? Әлемнің аумағынан қарағанда жұмырықтай... бармақтай... Макро-космос атты шексіз қуыстың сансыз пұшпағының бірінде алақанның аумағын айналып жүрген титтей шар. Анау әлем тұңғиығын жалғыз кешіп жүрген кометаны көрген сайын — көз алдыма жер елестейді. О да осы түнсіз, тылсым қуыста кіп-кішкентай ;боп, жалғыз дөңгелеп, панасыз кетіп барады.

Құйрықты жұлдыз сөне бастады. Алдымен құйрығындағы тозаң-сәулесі сейіліп, содан өзінің дөңгелек жүзінің нұры да қуқыл тартты.

Таң биіктен атты. Әуелі биік аспан бозарып, қараңғылықты етекке қарай ысырып, көкжиектің ернеуіне апарып жентектеп, нығыздап тастағандай болды. Жиырма шақырым төменде жатқан жер бедері енді көрінбей кетті. Үстіміз жарық, астымыз қараңғы — біз соның шекарасында келеміз. Жердегі «таң қараңғысы» дейтін мезгіл дәл осы сәт болса керек.

Біздің дәл алдымызда арықша келген, жұқа өңді ақ-сары орыс келіншегі отыр. Бір жасар шамасындағы жылтылдаған қара домалақ баласын әзер ұйықтатты. Көңілі толқыма, өзі ұйқысыз келеді. Баласы үлкен қара көзді, бұйра шашты, қоңқақ мұрын көксіл қара... Нағыз үнді. Күйеуі Москвада оқу бітірген үнді жігіті екен. Соған келе жатыр. Оның күйеуін Исаак Голубев біледі екен. Келіншектің ойы дұрыс-ақ — егер көнсе күйеуін үгіттеп Советтер Одағына қызметке көшірмек. Егер көнбесе...

Индиядан алғашқы күнгі алған әсерімде экзотика аз. Тек мейманхана алдындағы сақал-шаштарына ұстара тимеген, төбесінде шоғы бар әсем сәлделі швейцар синхтер және жолаушыға қызмет қылатын жұрттың елпілдеген ерекше ықылас-ізеті болмаса — мен мұндалап көзге ұрып тұрған айрықша бөлектігі жоқ сияқты. Әрине сонша ыстық, оңтүстік халқының өңі, киім киісі мен жүріс-тұрысының бөлектеу болатыны өз алдына.

Ертең ерте жүреміз. Аралап айызым қанбаған Дели шаһары әзірге бітеу қалып барады. Мен үшін әлі сыры ашылмаған алын ел — Үндістан алда жатыр.

Сұлулық сиқыры. Әкесін қамауға алған патша.

«Жұмақ бағында»

Делидегі «Джан Патх» мейманханасында таңғы төртте телефон сылдыры оятты. Шамасы кезекші болар — ағылшын тілінде маған бір нәрсе деді. Әрине, онысын мен түсінгенім жоқ. Ұмытшақтығымды ескерін түнде барша қамалымды жиып, буып-түйіп жатқанмын. Даяшы шай әкелді. «Адамға қамқорлық» жайлы үнділіктердің қанша айқайлайтынын білмеймін, бірақ әйтеуір іс жүзінде қамқорлығы тәуір.

Почивалов бұрын Үндіде біраз болған, талайды көрген, содан болар, денсаулығын сылтауратып Делиде қалып қойды. Бізді Калькуттада қуып жетпек.

М. Ганина, аудармашы Исаак Голубев үшеуміз самолетке міндік. Жол қысқа — 45 минут. Жеңіл болды. Тек әттең үш күннен бері ұйқы шала. Әйтсе де оқасы жоқ. Сариге оранған әдемі үнді қызы — стюардесса назарымызды аударды. Шетелге арналған «Советская женщина» журналының үнді тіліндегі редакторы Исаак — стюардесса қыздың жай-жапсарын білгісі келді. Өйткені бұл жақта әйелдің жұмыс істеуі сирек жағдай. (Журналист емес ие, журналына аяқ астынан материал іздеп жатыр). Бірақ өзі тікелей сұрақ беруге қыз ұялып қалар деп Майяға өтініш айтты. «Сіз жай-жапсарын сұрастырыңыз, мен сіздің сөзіңізді аударайын» деп, және қандай сұрақтар беру керек екенін де айтып берді.

Аздан кейін-ақ қыз Майяның сұрағына алаң болмай Исаакпен тікелей шүйіркелесіп сөйлесіп кетті.

Жасы жиырма екіде. Әке-шешесі жоқ. Бір ағасы бар. Ол Америкада турады. Өзі жалғызсырап жүрмей — ағасына бармақ ойда. Мұсылман семьясынан шыққан. Есімі... Муһабуда... Әйел затының қызмет істегенін дұрыс көреді. Бірақ әйелдің жартыдан көп уақыты — үй, бала қамына жұмсалу керек дейді.

Қыз кете бергенде Майя:

— Жүретін жігіті бар ма екен, сұра, — деп еді. Бұл қақтың жайына жетік Исаак:

— Жүретін жігіті болмауға тиіс, егер жігітпен жүрген сыбысы білінсе — күйеу алмайды. Бу жақта ондайға қатал, — деп жауап берді.

Сөйткенше самолет те аэродромға келіп қонды.

Агра... Алғашқы көзге түскені аэродром маңын айнала бау-бақша. Қалың да емес, онша сирек те емес жасыл ағаштар. Аспан ашық. Көкпеңбек. Күн жаңа ғана шығып і;еле жатқан ертеңгі балауса мезгіл. Самолеттің моторы сынған кезде — сан түрлі торғай сайрап қоя берді. Алматының, одан зор Москваның шуынан құлағы тұнған адамға — осы ара бір тыныш бау-бақшаның ішіндей көрінді. Ауасы да жақсы, көкіректі ашып жібереді. Осы заманғы алып шаһарлардың есіңді тандырған даңғаза шуынан, қапқан газы мен түтінінен, арс-гүрс шекеңді шаңқан мотор зіркілінен қапелімде құтылып, өткен ғасыр замандарынан оқыған, немесе сол кездегі суретшінің көгілдір картинасынан көрген — оңаша, тыныш маужыратып түкпірге келгендей әсерленіп, қиялдана бастаған көңілді, қайтадан шыңғырып қоя берген самолет моторы бүгінгі тіршілікке қайтып әкелді.

Бізді осындағы оқу бөлімінің инспекторы Ума Шанкар Шарма қарсы алды. Бұл өзі кішілеу келген, шымыр жігіт екен. Жасы отыздың үстінде, қошқыл-қоңыр, кішкене, сыпайы жүзді, биік құс мұрынды.

Аэропорттың алдында бізді кешегі «форд» сияқты жатаған, жалпақ сұр машина күтіп тұр екен. Мұның маркасы басқа, артқы екі қанаты ракетаның құйрығы сияқты шоршып көтерілген.

Агра... Кешегі Дели тәрізді тағы да үлкен шаһарға кіргендей әсер жоқ. Қазіргі транспортқа көшесі тар болғанмен — үй аралары кеңістік, жасыл ағаш. Және дені аласа үйлер. «Бұл шаһардың шет-пұшпағы болар» деп отырғанда мейманханаға қалай келіп қалғанымызды байқамадық.

Жолдан жуынып, ас ішіп алған соң кідірместен «Тәж-Мәһалды» көруге жүріп кеттік. Әрине Аграға келген адамның арманы — жер бетіндегі жеті кереметтің бірі аталған — осы Тәж-Мәһалды көру болмақ. Біз де соның біріміз.

Тәж-Мәһал... Мен біраз жерге сілтейтін шығармыз десем... машина ұзақ жүрген жоқ, Аздан кейін-ақ жан-жағы биік, әсем қызыл тас қабырғамен қоршалған көк алаңға кірді. Көлемі ширек шаршы километрге жуық алаңның көк шөбін әсем тықыр қырқып алған. Жас ағаштардың арасында әр жерде түп жағына үш адамның құшағы жетпес кәрі ағаштар тұр. Ал айнала қоршалған қызыл қабырға дегеніңіздің өзі — мұсылман архитектурасының стилімен ойылған қаптаған құжыралар. Аулаға кірген беттен оңға қарасаң — жаңағы қызыл тас әсем қабырғаның қақ ортасында, мешіт тәрізді күмбездеген сұлу бір сарай көресіз. Осының өзі ескіден қалған архитектураның тамаша бір ескерткіші тәрізді. Таңырқай қарап қалдыңыз. Бұл не ғажап деп сұрасаң — бұл... Біз іздеп келе жатқан Тәж-Мәһалдың оңтүстіктегі бірінші қақпасы екен.

Енді солға қарасақ — жаңағы әсем қызыл сарайды айнадан көргендей болдық. Анық көз салсаң бұл одан әлдеқайда сұлу және аумағы да ірі жатыр. Неше түрлі өрнек оюмен айшықталын, құран сөзімен көмкерілген кең қақпасы бар. Жоғары жағы күмбезделіп келген осы ересен биік те кең қақпаны екі қабатқа бөліп әсем балкон созылған. Балконның тереңінде сұлу ойылған үш терезе болса, балконның астында — соған тамаша ұйқасып үлкен үш есік тұр. Оның ортаңғысы ашық та, қалған екеуі — бітеу, жарастық үшін жасалған. Бұл негізгі маңдай — портал. Енді оның өзінен сәл төмендеу екі қанаты бар. Онда да әлгі үлкен қақпаға симметрия жасап, соның кішілеу қайталамасы есебінде бірінің үстінде бірі — екі-екіден төрт әшекей терезе орналасқан. Ал екі қанаттың шеті — осы құрылыстың төрт бұрышы — жуан колонна сияқты жұмырланып көтерілген. Сол төрт бұрыштағы төрт колоннаның үстінде — шатыры сияқты жіңішке бағандармен көтеріп қойған — төбесі үшкір төрт ақ күмбез тұр. Ал, бұл төртеуінен биігірек ортадағы үлкен қақпаның үстінде жұмыртқадай он бір ақ күмбез тізілген. Бұлардың да жоғарғы жағы найзаның ұшындай әсем сүйірленіп көкке қадалған. Екі жағын жіптіктей сидам үшкір мұнарашықтар көмкерген.

Біз ақ мәрмәрмен айшықтап оюлаған, көздің жауып алған әсем қызыл сарайға қарай бердік.

Бізбен бірге келген үнді жігіт Шанкар Шарма да осы кезде сайрай жөнелді.

— Мына құрылыстың төбесіндегі он бір күмбезді көріп тұрсыздар ма? Ал, мұның арғы бетінің көрінісі дәл осы бергі бетінде. Арғы бетінде де мынадай тізілген он бір күмбез бар. Сонымен бұл құрылыстың төбесінде жиырма екі күмбез қатар түзеген.

Тәж-Мәһал жиырма екі жылда салынып біткен екен. Бұл соның белгісі, — деді Шарма.

Бұл Тәж-Мәһалдың оңтүстік кірер жаңғағы екінші қақпасы екен.

Тәж-Мәһал... Мен сенің айналаңды көріп таңырқап тұрмын. Айналаң ғажап екен. Ал, өзің қандайсың. Бірақ мен сенің өзіңді білем. Баяғыда көргенмін. Сан кергенмін. Суреттен, бояулы суреттен... кинодан. Талай кітаптың ішінде, дүние мүліктің сыртындағы этикеткада жүрсің. Ей... сенің суретіңді көрмеген адам аз-ақ шығар.

Ал сені қоршаған айналаң суретке жөнді түсе қоймайтын. Ол жөнінде шу да жоқ. Шынымды айтқанда мұндай ғажайып қоршауыңның барын білмеуші едім.

Мінекей, Шарма бастап келеді. Қазір Тәж-Мәһалдың өзі көз алдыма келеді. Мен кідіріп қалдым. Туфлиімнің бауы шешіліп кетті. Жоқ, шешіле қойған жоқ... Босаңдау сияқты, қайта байлау керек. Жолдастарым маған қарайлайды. Мен кідіре тұрғым келеді. Іркіле тұрғым келеді. Таңырқай алмай қалам ба деп жүрексінем. Өйткені сенің түрің таныс қой. Күмбездің төрт бұрышындағы төрт мұнараң, ою, ернек әшекейің... Сенің өзіңнен бұрын көпшілікке көлеңкең жетті. Сенің сұлулығың сан открытканың бетінде жауыр болды. Сен беті жылтыр, іші салқын, қолдан қолға тимей кеткен сұлу келіншек сияқтысың... О, ғафу ет.

Шарма бастап келеді. Түсіндіріп келеді.

— Бері жүріңіздер. Мынау қақпаның қаң ортасынан өтетін сызық. Мінекей осы арадан тура қарасаңыз — бергі қақпа мен Тәж-Мәһалдың қақпасы қабысын бір қақпа боп көрінеді. Осыдан тіке жүре берсеңіз Тәж-Мәһал бергі қақпаның ішінде рамкада тұрғандай бон түгел көрінеді.

Мен жүре бердім.

Тәж-Мәһал... Ертеңгі мөлдір көк аспанның реңкінде күн нұрына шомылған ақҚұдай шаққан бейне қалықтап көтеріле берді. Танып қалдым — Тәж-Мәһал. Өзі. Менің суреттен, қынадан көргеніме ұқсайды. Бірақ сөйтсе де мына сабазыңның көркі бөлек жатыр.

Бұл адам қолынан шыққан мүсін бейне емес, шебер табиғаттың өзі құн салған мінсіз сұлулық. Алыстан таңырқап ұзақ қарадық. Ортадан шыққан жалғыз бір күмбез бен төрт бұрышындағы төрт мұнарадан өзге алып-жұлып бара жатқан айшық жоқ осы құрылысқа қараған сайын кезің тоймайды. Әшекей, әлемішсіз сұлулықтың терең сырына бойлай бересің. Әлде — осы бір сұлулықтың сиқыры қазақтың теңкиген ақбоз үшін еске салатын, алтын айшық пен көкке қадалған ақ күмбезінде ме екен? Өзі күмбездің де күмбезі болады екен-ау. Мына күмбездің геометриялық формасының өзі ғажап. Жоғарғы жағы әсем сүйірленіп келіп шаңырақтың дөңгелек ағашына ұқсас қырналып бөлектенген. Осы жарты шар күмбездің төменгі жағы қыздың белінде жіңішкере түсіп, алтындаған сұлу өрнекті белбеу буынған. Белбеудің астындағы ақ мәрмәрді қырнап ойып, төменгі жағын бедерлі қара сызықпен бөліп тастаған. Тәж-Мәһалдың бүкіл ықшам, жұмыр тұлғасы осы күмбезді көтеруге жаратылғандай — қазақ әнінің шырқап көтерілер алдындағы қоңыр толқыннан ширатылып, шымырланып келе жатқан ырғағы сияқты.

Үлкен күмбездің баурына балапандай тығылған кішкене төрт күмбез, зираттан бөлек тұрған төрт бұрыштағы төрт ақ мұнара... Былай қарасақ осында айтарлықтай еш нәрсе жоқ. Бәрі шығыс архитектурасына белгілі элементтер. Қайта осында әшекей-айшық кәдімгідей сараңдық жасаған. Сонда осыншама жарастық пен сұлулықтың сыры қайда? Мұнаралар, күмбездер, жоғарғы жағы күмбезделіп келетін үйреншікті қақпа, соған ұйқас ойылған лоджия терезелер, ою-өрнек, азғана гүл бедері. Архитектураның әбден жаттанды жауыр болған деталь. Осындай азғана дүниеден мынадай керемет жасау... Жоқ, бұл анау-мынау шебердің қолынан келер іс емес, бұл нағыз сиқыршының, ұлы сиқыршы, ұлы суреткердің ісі.

Тәж-Мәһалдың сиқыры көп, тереңдеп танысқан сайын таңдайыңды қақтырып тамсандыра береді.

— Тәж-Мәһал үлкен құрылыс, — дейді Шарма. — Өз заманында мұндай алып құрылыс болмаған. Мұның етегінен күмбезіне дейінгі биіктігі жетпіс тоғыз метр. Яғни қазіргі жиырма бес қабат үйден биігірек.

Мәссаған... Мынау жұмыртқадай аппақ сарай соншама зор болғаны ма? Мына сұлулық мыңдаған тонна тас болғаны ма? Жоқ, жоқ. Мен оған сене алмаймын. Сонша үлкен, сонша ауыр дүние мынадай сұлу бола алмайды. Сұлулық сипаты — жеңілдік пен ұшқырлық емес пе. Әнекей бүкіл дене бітімі бауырынан жараған бедеудей әсем де сидақ, аққудың мамығынан соққан ақ сарай аспанға қалқып кетейін деп тұр.

Жоғарыда айттық Тәж-Мәһал Үндістандағы қасиетті екі өзеннің бірі Джәмнаның жағасына салынған. Бұл ма қайда Джәмна ирек-ирек. Шахжаһан соның бір шақырымға жуық түзу жағалауын таңдап алыпты. Мавзолейдің мәрмәр парапетінің өзен жағы биік үйдің балконы сияқты биік қабырғамен бітеді. Арғы бетте бастала түсіп қалым қойған алып құрылыстың табаны көрінеді.

Иә... Қара мәрмәр Тәж-Мәһал сол арада болуға тиіс екен. Мен қиялыммен арғы беттен дәл осындай сұлу, мөп-мөлдір шымқай қара Тәж-Мәһалды көз алдыма елестетпек болдым. Екі ортада ақ көмір...

Бірақ оған қиял күші жетпеді. Көз алдымдағы тек жердей үш-төрт метр көтерілген, аралары үзіліп-үзіліп қалған, сырты мәрмәрмен қапталмаған тас табан ғана...

Ғажайып дастанның екінші бөлімінің қиқалап жазып ұнатып сызып тасталған бастапқы жолдары...

* * *

Ескі қамал. Тәж-Мәһалдан өзенді бойлай жоғарыға көз жіберсең төрт-бес шақырымдай жерде Джәмнаның биік жарқабағында қазақтың ескі теңеуімен айтқанда айналасы ат шаптырым қызыл қамал тұр. Оның көрінісі әсіресе осы арадан сұлу. Ол кәдімгі Москва Кремлінің қабырғасын еске салады. Бірақ өзеннің биік жарқабағында тұрғандықтан — одан әлдеқайда биік, айбынды көрінеді.

Біз айналып отырып ескі қамалға келдік. Жасы төрт ғасырдан асып кетті демесең — бұл қамалдың қабырғасының мұрты шағылмаған, күні кеше ғана қызыл тастан қиып қаланғандай жайпап тұр. Ескі деп айтудың орайы жоқ тәрізді.

Қамалдың айбынды мығым қақпасынан кіріп, қазіргі заманның көлігіне тар жіңішке тас жолмен жоғары өрледік. Орап келіп — кілем түгіндей тықыр шоп өскен, жолына қызыл шиыршық тас төккен алаңға кірдік. Алаңның төрт жағы дызыл қабырға. Осы арада машинадан түсіп сарайға беттедік.

Бұл сарайдың сырт мүсіні белгілі патша сарайларынан өзгеше. Мұнда сәнді фасад, архитектуралық мүсінмен сомдалған сыртқы көрініс жоқ. Алаңдап бөліп тұрған қызыл қабырғаның есігінен кірген соң-ақ сарайдың залдары басталады.

Мұндай әсер сарайды тереңірек аралаған сайын ұлғая түседі. Біріншіден, екінші қабатқа көтеріліп біз аралағалы сағаттай боп қалды. Таусылар емес. Кілең қызыл тастың ішінде келеміз. Кенет қызыл тас пышақ кескендей тыйылып, алдыңыз аппақ боп кетті. Сарайдың ендігі жартысы шымқай ақ, мәрмәрдан салыныпты.

Қызыл сарайды салдырған Акбар да, оны ақпен жалғаған баласы — Жиһангер екен. Әкесі мен баласының талғамы екі түрлі болса керек, бірі қызылды, бірі ақ түсті жақсы көрген.

Аң сарай қызыл сарайдан да сәнді екен. Мұнда екінші қабаттағы залдар бірыңғай тұтас, жалғас емес, кейде аралары бөлініп, бөлек үй боп кетеді. Олардың орталары — екінші қабаттың үсті — кәдімгідей алаң боп келеді. Сондай бір аралықта ақ мәрмәрдан салған құйттай ғана екі сарай тұр. Заманында патшаның екі қызының мекен-жайы бопты. Зәулім залдардың қасында ойыншық сияқты осы екі үйдің кәдімгідей биік-терезелері бар. Ал өзге зал, бөлмелерде терезе көрген жоқпыз, ашық қабырға немесе төбеден сыздықтап сәуле түсіретін саңлау.

Бізді әжептәуір сұқтандырған айналы бөлме болды. Бұл патшаның тыныс бөлмесі екен. Жадағай ашық емес, қара күңгірт ауыз бөлме арқылы кіреді. Бұл бөлменің өзі де күңгірт — сәуле төбеден сыздықтап түседі. Қабырға түгел айна. Айна болғанда әйнек емес, күміске жарқырауық металл жалатқан. Және әйнектей жазық емес, қыр-қырымен келген бұжыр. Бұл сәулені сындырып, бір шырақтың сәулесін мың жерден жылтыратып ғажайып көріністер береді екен. Патшаның оңашаға алдырған сұлуының мүсінін де мың құбылтып, нұрымен арбататын болыпты. Бөлменің ортасында қабырғадан ыстық-суық су келіп тұратын бассейн бар. Осы бөлмеге кірер есіктің қабырғасы барабан. Қабырғаға орнатылған екі ақ мәрмәр саусағыңмен ұрсақ екі түрлі үн шығарады.

Қазір ескінің қалдығы — ескерткішке айналған бұл сарайдың байлығында кемдік болмаған. Ұлы моғолдар империясы қулағанда көтеріліс жасаған халың осы сарайдың бірнеше залының ортасына от жағып, төбесі мен қабырғаларын аптаған алтындарын ерітіп алыпты.

Аласа жайылған шаһар шетіне қайта кірдік. Жаяулар, велосипедшілер, машиналар. Кенет жүрегім зырқ ете қалды. Рикша... бар екен-ау әлі. Велосипедтің арты қос доңғалақ — кішкене қалқанды күйме. Онда салмақ бесті аттың белін қайыстырар, қуандық мұрт қара торы жігіт шынтақтап темекі тартып отыр. Шақырайған пен басын қара шүберекпен орап алған ақсақалды шал өрге қарай мықшыңдап соны әзер сүйреп қара терге түскен. Бүкіл тарамыс денесімен шіреніп велосипедтің педалін әзер айналдырады. Жуан пассажирі желке жағынан ұзын сигареттің түтінін будақтатып келеді.

* * *

Біз түскен мейманхана жалғыз қабат. Шағын ортада кеңсесі мен рестораны, киоскілер, сәл алға қарай иілген екі ұзын қанаты — қонақжай бөлмелер. Коридор жоқ. Ұзыннан ұзақ созылған верандадан кіресіз. Өзіне лайықты шағын рестораны бар. Асты содан ішеміз. Алдымен көз тартатын сондағы официанттар. Үстерінде қынама бел ұзын аң қамзол. Белдерін түрме белбеуі қынап буған. Бастарында сәлде. Біразының шарлап тастаған мұрты бар. Шалаң аяқ. Мысықша басқан дыбысы білінбейді. Ізетті де сыпайы. жағып соншама ұлттық ресторан бола қалған десе жасы ағылшын екен. Ол көбіне ресторан залы болады. Орта бойлыдан ірілеу, ашаң денелі, көзінің алды қатпарланған, ұзын бет сары кісі. Көбіне үнсіз бақылайды да, тек оқта-текте официанттарға күңк етіп бір нәрсе айтып қояды. Бірақ аяғының ұшымен басқан епті официанттар қамшы салдырар емес.

Түскі астан шығарда Исаак кішкене сөйлесіп қалып еді. Жай-жапсарын біліп келіпті. Ол өзі осында туып-өскен адам екен. Қазір қартайған, жалғыз басты. Англиядан екі нағашы қарындасы келіп жатыр екен. Олардың келгені де өзіне кәдімгідей жұбаныш бопты. Ендігі мақсаты ресторанын сатып, ата мекеніне барып, қалған өмірін сонда өткізбек.

Әсіресе негізгі үлкен қақпасы — шығыс архитектура өнерінің ғажап үлгісі. Сырт тұлғасы, силуэті өзге жерде қайталанбас пішін. Мұнда да сол көтеріңкі портал, порталдың үстінде жеңіл көтерілген төрт шатыр күмбез. Күмбездер дөңгелек емес төрт бұрышты. Порталдың екі жағында соның әуенін қайталайтын сәл төмендеу екі қанат. Сол маңдайды түгелге жуық алып тұрған негізгі үлкен қақпасы — жоғарғы жағы сүйір көрінеді. Бірін-бірі тасаламайды. Бұл сондай есеппен салынған. Патша мәжіліс шақырғанда бағыныштыларының жүзін түгел көріп отыратын болған. Бас уәзірдің орнынан да дәл солай көрінеді.

Біз қадағалап-ақ қарап шықтық. Шынында да быжынаған бағандардың бірі тасада қалған жоқ. «Ой, рас-ай», — деп мәз боп жатырмыз.

Біз бүгін сұлулық пен жаңалықты тым көбірек сіміріп жібердік. Әй, бәрі баттасып, қойыртпақтап кетпей бойымызға сіңіре алсаң жарар еді. Қыза бастаған күннің ыстығын емес, соны ауырлан келеміз.

Аласа жайылған шаһар шетіне қайта кірдік. Жаяулар, велосипедшілер, машиналар. Кенет жүрегім зырқ ете қалды. Рикша... бар екен-ау әлі. Велосипедтің арты қос доңғалақ — кішкене қаланды күйме. Онда салмағы бесті аттың белін қайыстырар, қуандың мұрт қара торы жігіт шынтақтан темекі тартып отыр. Шақырайған күннен басын қара шүберекпен орап алған ақсақалды арық шал өрге қарай мықшыңдап соны әзер сүйреп келеді. Қара терге түскен. Бүкіл тарамыс денесімен шіреніп велосипедтің педалін әзер айналдырады. Жуан пассажирі желке жағынан ұзын сигареттің түтінін будақтатып келеді.

* * *

Біз түскен мейманхана жалғыз қабат. Шағын ғана. Ортада кеңсесі мен рестораны, киоскілер, сол алға қарай иілген екі ұзын қанаты — қонақжай бөлмелер. Коридор жоқ. Ұзыннан ұзақ созылған верандадан кіресіз. Өзіне лайықты жағын рестораны бар. Асты содан ішеміз. Алдымен көз тартатын сондағы официанттар. Үстерінде қынама бел ұзын ақ қамзол. Белдерін түрме белбеумен қынап буған. Бастарында сәлде. Біразының ширатып тастаған мұрты бар. Жалаң аяқ. Мысықша басқан қадамдарының дыбысы білінбейді. Ізетті де сыпайы. Бұл нағып соншама ұлттық ресторан бола қалған десек, қожасы ағылшын екен. Ол көбіне ресторанның залында болады. Орта бойлыдан ірілеу, ашаң денелі, көзінің алды қатпарланған, ұзын бет сары кісі. Көбіне үнсіз бақылайды да, тек оқта-текте официанттарға күңк етіп бір нәрсе айтып қояды. Бірақ аяғының ұшымен басқан епті официанттар қамшы салдырар емес.

Түскі астан шығарда Исаак кішкене сөйлесіп қалып еді. Жай-жапсарын біліп келіпті. Ол өзі осында туып-өскен адам екен. Қазір қартайған, жалғыз басты. Англиядан екі нағашы қарындасы келіп жатыр екен. Олардың келгені де өзіне кәдімгідей жұбаныш бопты. Ендігі мақсаты ресторанын сатып, ата мекеніне барып, қалған өмірін сонда өткізбек.

Жазған құлда шаршау бар ма. Азғана тыныс алып бесінге қарай тағы жолға шықтық. Ендігі көрмегіміз Ақ бар зираты. Бұл жолы манағы ескі қамалға қарама-қарсы басқа жаққа қарай келеміз. Агра үлкен қала емес тәрізді. Әйтеуір біздің жолымызда пәлендей үлкен дұрыс кездесе қойған жоқ. Тығыз орналасқан бірер қабат шағын үйлер. Үй алдындағы қалқаларда ұста дүкені, ұсақ-түйек бұйым, миуа, жеміс сататын быжынаған, дәл сол арада көше бойында дөңгелек темір пешке қазан қайнатып тамақ та сатып жатыр — ресторан. Көшенің өзі ескі шығыстың құжынаған базары.

Шаһардың шетіне шығып, тура жолға түсер алдында оң қанатта салып жатқан шағындау үйге көзіміз түсті. Таңданатын түгі жоқ, екінші қабатын қалап жатыр. Бірақ бір түрлі әсер етіп, бізді елең еткізгені — маңында кәдімгі көз үйренген техника жоқ. Төменнен жоғары қарай тізілген қырық-елу адам кірпішті қолдан қолға жүгіртіп беріп жатыр. Анау Тәж-Мәһал, ескі қамал дәл осындай «техникамен» салынған. Содан бері...

Бұ жолғы сапарымыз да ұзақ болмады. Оп екі шақырымға қалт еткенше келіп те қалдық. Ал, кәне, әкеле бер. Көруге біз дайын. Бірақ...

Кім біледі, мөлшерінен асып кетсе сұлулықтың да кісіні күшті қылатын кезі бар шығар. Әйтсе де құдай оңдап біздің көркемдікке деген қоғамы басылмай келеді. Акбар зираты да таңырқатпай қоймады.

Бұл алып құрылыс — аумағы талай-талай гектар ;керді алып жатыр. Төрт жағында әрқайсысының ұзындығы жарты километр төрт қабырға. Қызыл тастан соғылған, беріктігі мен биіктігі қамалға бергісіз. Сол төрт қабырғада төрт қақпа. Әр қақпасы қайталанбас архитектуралық ескерткіш.

Әсіресе негізгі үлкен қақпасы — шығыс архитектура өнерінің ғажап үлгісі. Сырт тұлғасы, силуэті өзге жерде болмаған, қайталанбас пішін. Мұнда да сол көтеріңкі биік портал, порталдың үстінде жеңіл көтерілген төрт шатыр күмбез. Күмбездер дөңгелек емес төрт бұрышты. Порталдың екі жағында соның әуенін қайталайтын сәл төмендеу екі қанат. Сол маңдайды түгелге жуық алып тұрған негізгі үлкен қақпасы — жоғарғы жағы сүйір күмбезделіп, екі қабырғасы тік түскен «А» әрпі сияқты. Бұл сыртқы сызық жарты метрдей ойып, қабырғаға батып тұр, енді соның ішінен осы «А» әрпін сондай түрде кішірейтіп қайталап, ортасынан қалың белбеу тартсаңыз, соның үстіңгі күмбездісі екі жағы ашық әсем балкон болады да, астыңғы төрт бұрыштысы Акбар зиратына өтетін есік болады. Архитектуралық пропорциясы дұрыс, тұлғасы шымыр болғандықтан шығар, осы үлкен құрылыс ықшам, жинақы көрінеді. Ал анау әсем қызыл тастың бетіне түскен өрнек... Бұл алып қақпаның бетін — фарсы ма, түрікпен бе, қайсынікі болса да кілемге теңеу — кемсіту сияқты. Жоқ, ең жақсы, асыл кілемге мына қызыл тастың бетіне аң мәрмәрмен салған ғажайып өрнекті көшіріп ала алса..» қарт қызыл тасқа түскен шымқай ақ ою қанша тығыз, қою болғанмен көзіңді талдырмайды, басыңды ауыртпайды. Кезектесіп келін, әсем ырғағымен қайталанып отыратын алуан түрлі ою-өрнегі — нәзік, күміс сазды музыкадай сыңғырлайды. Ал, осы бір ерке назды, сиқырлы әуенге еліге бастағаныңызда — кенет шыңғыра шығып, шығып көтерілген Бір жан даусы құлағыңызға саң ете қалса қайтер едіңіз? Жеңіл ақ шілтермен өңін жұмсартқан қызыл сарайдың төрт бұрышынан аспанға шырқай жөнелген төрт аппақ мұнара... От пен судай екі түс. Ақ пен қызыл. Пышақпен кесіп алғандай бөлек тұр. Және мұнаралардың биіктігі керемет, алып сарайды аласартып, көк аспанға қарай кетіп барады. Әрқайсысының сыпайы оранған үш-үштен белдеу-балконы бар. Ал, ұшар бастарында саусақтың ұшымен көтергендей жіңішке колонналар шатыр күмбездерін күнге тосып тұр.

Музыка сияқты бояу мен мүсіннің де ырғағы, даму зады, бояу мен форма үндестігі болушы еді. Мына тұрған тентек ақ мұнаралар сол заңды оқыс бұзып, ойда жоқта ырғақтан жаңылтып, шамаң келсе шоқ пен мұзды қабат қауып көр деп тұрған сияқты. Мамандардың не дейтінін қайдам, бірақ әйтеуір мына көрініс тамаша, әрі-беріден соң ойда жоқ оқыстығымен, сенің барлы-жоқты эстетикаңның шырқын бұзған сотқарлығымен-ақ ғажап.

Осы қақпадан өтіп Ақ бардың зиратына көз саласыз. Кең алаңның ортасында тұрған осы ескерткіштің екі қанаты ұзыннан-ұзаққа созылған да, үсті қатпарланып, бірнеше қабат боп жоғары өрлеген. Құжынаған күмбездер, қабаттасқан архитектуралық деталь. Ақ кей қызыл. Тағы да асты қызыл, жоғары жағы ақ. Бірақ бу жолғы әсер басқа. Бәрі қабаттасып, сығылыса шоғырланып, бір-біріне мінгесіп, баттасып жатқан дүние.

Асықпай байыздап қарағанда барып бұл құрылыстың мәнін аңғарып, симметриясын тапқандай болдық. Қызыл тастан салған осы бір мавзолейдің астыңғы қабатының биіктігі — осы күнгі төрт қабат үйдей және ұзыннан-ұзаққа созылған. Ортада әдеттегі, күмбез қақпалы биік портал ақ мәрмәрмен оюланған, порталдың үстінде үнді стиліндегі күмбез шатыр. Пілдің арқасына қондыратын шатырдан аумайды. Одан арғы төрт қабаты біріншідей биік емес, пирамида сияқты барған сайын шегініп, кішірейіп көтеріледі.

Төмен қарай тереңдеген үңгір сияқты жолмен Ақ бардың қабірінің басына бардық. Қабірі тұрған залдың төбесі аса биік күмбез. Жоғарыдан сызаттап сәуле түседі. Шарма бізге түсіндіріп жатыр.

— Мұсылман дінінің символы — ай. Индуизм дінінің символы — күн. Түс кезінде мына саңылаудан күн түседі. Акбар мұсылман болғанмен индуизмге жақын болған адам. Үнді халқының дініне көп кеңшілік жасаған. Ал, осы зираттың өзінде үндінің стилі басым. О да үнді өнерін қастерлей білгендігін көрсетеді.

Шарма Ақ барды өзіне қарай ие береді. Онысына біз дауласпаймыз. Шынында жаңағы үлкен қақпа-сарай біздің Орта Азия архитектурасына қаншалық жақын болса, зираттың өзі үнді стиліне соншалық бетін бұрған. Мұнда мұсылман архитектурасының нәзіктігі, әшекейге сараң ұтқырлығы мен сидам, шымыр сызықты ұшқырлығы жоқ.

Бірақ бұл зират тағы үнді стиліне жатпайды. Қысқасы, бір-бірінен алшақ екі стильдің арасы қабыспай қалған тәрізді. Шымқай қызыл тастан соққан осы зор зираттың төртінші қабаты мен құжынаған көп мұнаралары ақ мәрмәр. Осы жолы алшақ екі стиль сияқты ақ пен қызылдың да арасы ажырайып тұр.

Мына зираттағы ақ тас пен қызыл тастың тарихы да манағы ескі қамалдағы ақ сарай мен қызыл сарайдың тарихына жалғасады. Бұл зиратты Акбар көзінің тірісінде салдырған, бірақ бітіре алмай кеткен. Акбар қызыл тасты жақсы көрген адам. Ал, Акбар қайтыс болғасын оның баласы Жиһангер өз талғамына тартып, қалған жоғарғы жағын аң таспен бітірген. Акбар бастапқы жобасында стильді араластырса, енді баласы келіп бояуды араластырған.

Менің жаман білгіштігім бойынша мемориал деген нәрсенің бас-аяғы жинақы, тұлғасы тұтас, сымбат-мүсіні бірден көз тартатын өзіне ғана тән бейнесі болуға тиіс. Ал мынаның етек-жеңі дамып кеткен, қаптаған терезе, мұнаралары сапырылысып, формасын болжыратып жіберген. Маған салса Акбар зиратының бейнесі деп, анау ақ мұнаралары ышқына көтерілген ғажайып қызыл қақпа-сарайды айтар едім.

Әрине мен сынағаннан төрт ғасыр бойы мыңқ етпей тұрған Акбар зиратының мұрты шағылмайтын болар. Қалай десек те бұл да өзінше қайталанбас, тамаша ескерткіш. Мінекей көп өрлеп бірінші қабатта көтерілдік. Жатқан кең алаң. Айнала қыдырып жан-жаққа көз салып серуендеп жүрміз. Одан үшінші, төртінші қабатқа көтерілдік. Әр қабат сатылап шегініп аумағы кішірейе береді. Айнала қыдыратын алаң да тарылады. Бесінші қабат тұтас ақ мәрмәрдан оған шілтерлі тормен қоршалған. Осы төрт бұрышты күмбезді, төбесі ашық залдың қаң ортасында — үлкен текше сандықтай оюлы құлпытас жатыр. Бұл жаңағы төменде біз көрген Акбар қабірінің үстіне тұп-тура келеді екен. Сол қабірдің үстін, ұшқан құс болмаса жоғары шыққан адам аяғы басып өтпеу үшін қойылыпты.

Бесінші қабаттың торы төңіректі қалқалай берген соң, қайтадан төртінші қабатқа түсіп, айналаға көз салып тұрмын. Енді төрт қақпа түгел көрінді. Әрқайсысы бір ескерткіш. Тек теріскей қақпасы мүжіліп қапты. Одан өзге төрт ғасырдан бері мұрты шағылған еш нәрсені көре алмадым.

Күн кештетіп келеді. Бұл — март айында үнділіктерге қоңыр салқын көрінгенмен, біз үшін жап-жақсы-ақ шыңғырған ыстықтың пен қайтқан тәуір мезгіл. Жер көкпеңбек мақпалдай. Төрт жақтан көмкерген дызыл қабырғаның іші — зираттың айналасы бау-бақша.

— Мұсылман зиратының төрт жағы бірдей бау-бақша болуы шарт. Акбар зираты да солай салынған, — дейді Шарма.

«Біз де мұсылманбыз» деп жүрген қазақтардың зираттары түседі есіме. «Төрт я?ағы бірдей бау-бақша болуы шарт...» Қазақты қоя тұрып, Самарқандағы атақты есіме аламын. Оны бұған тіпті де тоқайластыра алмаймын. Оның төрт жағы емес-ау, бір жағынан да бау-бақша көре алмап едім. Тіпті оны қойғанда, аты әлемге әйгілі — әмірдің өзінің төңірегі жалаңаш емес пе? Ол — осы Акбар Шах жаһандардың арғы бабасы — кәдімгі дүниені дүр сілкіндірген Ақсақ Темірдің зираты емес пе. Айтпақшы ұлы ғалым, астроном Ұлықбек те сонда жатыр-ау.

Мына кейінгі ұрпақтарының батырлығы Ақсақ Темірге жете алды ма, жоқ па, ол арасын айта алмаймын, бірақ дәулеті мен сән-салтанаты асып кеткені көрініп-ақ тұр.

Зират үстінде адам аз. Бізден өзге ешкім жоқ десе де болады. Сапарластарым фотоаппараттарын көздеріне тосып, төңіректегі тамаша көріністі түсіріп жатыр. Мен оңашалана бастаған айналаға үнсіз қарап тұрмын. Зираттың төрт жағы түгел бақша. Әр жердей нарттай қызыл гүлдер жарқырайды. Беттерін қара түк басқан, ұзын құйрық маймылдар асыр салып ойнап жүр. Ағаштан шашқа секіреді. Ағаш бастарында мүлгіп гриф аталатын жауыр мойын күшігендер отыр. Төңірек торғай шырылына толы.

— Мынау нағыз жұмақ қой, — деп қалыппын.

— Мұның аты да солай, «Жұмақ бағы» деп аталады, — деді Шанкар Шарма.

Күн батуға жақындап қалды. Сонда да төңірек көгілдір мұнартып тұр. Кешкі ауаның реңі мұндай емес, ашық болушы еді. Бұл көгілдір — сонау көз жеткісіз жазықты түгел жапқан бақтың бусанған лебі ме екен. Әр жерден тірек қана үйлер көрінеді. Алыстағы үш-төрт труба болмаса табиғаттың шырқын бұзар еш нәрсе жоқ. Сонау армандай тәтті, алыс көгілдірлікке астасып жатқан бақ. Шілтерлі перде сияқты жер бетін селдір жапқан сыпайы бақ.

Міне ғажап... Көк жібектей керілген аспан аясында, мұнартқан көкжиектен бозарып, қылаң беріп тұрған Тәж-Мәһалдың бедерін таныдым. «Әнекей, анаң қара!» деп, қол шошайтып, тамсанып, шұрқырасуға зауқым болмады. Далалың қиялшыл шағым қайтып оралғандай, кеудеме құйылған нұрды шайқағым келмеді.

Маужыраған тыныштық. Кешкі көгілдір тыныштық. Жұмақ бағы» кештеткен сайын әсем қарауытып, қоюланып келеді. Өшіп болмаған күн жарығынан ұялғандай нұрсыз жылтырап қала жақтан қуқыл оттар көрінді. Қайтар уақыт болып қапты. Көз алдымда манағы Аградағы елес жалт етті. Велосипедтің руліне кеудесін тірей мың-мыңдаған ақсақалды шал — рикша. Онсыз да күнге күюін қара жүзі тотығып көмірдей боп кеткен. Артқы күймесінде теңкиген қырдың мұртты қара торы жігіт түтіні будақтайды...

От ойнағы. «Ван рупий»

Қасиетті өзен жағасында.

Жаннатқа баратын жандар

Үнді дінінің Меккесі саналатын Бенарес шаһары — суы шипа, қасиетті. Тәнті өзенінің бойында. Кердері кірмен айтысқан татар молдасы «Қазанда қырық мың мешіт бар» деп бөскен екен. Бенаресте мың жарым храм бар. Булары белгілі, елеулілері, ал ұсақ-түйегін қосқанда сол татар молдасы сілтеген шамаға барып та қалуы ғажап емес.

Кешегі — аңын патша Захреддин Бабур әулеті салдырған мұсылман шығысының стиліндегі ескерткіштерге толы Аградан кейін — Бенаресте нағыз таза Үнді топырағына келгендей боласыз. Агра мен Бенарес арасы жалғаспаған екі дүние. Әрине екеуі де шығыс. Бірақ...

Тар көше, қайнаған базар, қызылды-жасылды киінген тобыр, есек пен түйе көрсе «О, шығыс» деп тамсанады европалықтар. Әрине бұлар шығыс көрінісі. Бенаресте до осы айтылғандардың көбі бар. (Тек есек пен түйе көзімізге түспеді.) Бірақ бұл өзгеден бөлек шығыс — бұл Үндістан. Менің өзім де шығыспын, шығыстан шығысты ажырата аламын. Европа бір-біріне ұқсас, ал шығыста бір-біріне ұқсамайтын талай елдер, талай дүниелер бар.

Кешеден бері қаймағы бұзылмаған Үндістанның қалың ортасында малтығып жүрміз. Төңірегің толған дүниенің бірден мән-мағынасын ұғып, түрін түстеп бойыңа сіңіру де қиын. Тығыз салынған тар қала, үскірік боран, аязың тұрсын, күзгі қара суыққа да бейқам ашық-тесік жаңарған қала. Аттаған сайын үнді дәстүріндегі қалақ бас, — жалпақ күмбезді, төрт қырлы немесе жұмыр, қарлығаштың ұясында сырты бұжырмақ сүйір күмбезді храмдар. Жоғарғы жағы қытай, бирма құрылыстарына ұқсап әшекейленіп, ширатылып үшкір бітетіндері және бар. Бұлар бір белгілі тәртіппен салынбаған. Үлкенді-кішілі, ескілі-жаңалы, неше түрлі стильдегі, тіпті ешқандай стильде жоқ үйлері сапырылысқан қаланың көз келген бұрышынан шыға келеді. Тар көшелерде қаптаға, қайнаған халық. Ақ көйлек, ақ дамбал киген еркектер мен неше түрлі түсті оранған, жеңіл орамалдарын желбегей жамылған әйелдер. Осылардың арасында, жаурынында жалғыз өркеші шошайған, ыңыршағы айналған арық сиырлар жүр сенделіп.

Біз бұл қалаға кеше түске таман келгенбіз. Сол Аградағы мейманханадан аумайтын, сырты дуалмен қоршалған жалғыз қабат кішкентай мейманханаға түстік. Бірақ өзінің аты дардай — Париж. Түс қайта осындағы жазушы, журналистермен кездесуге бардық. Мұнда — Делидегі біз барған Бүкіл Индиялық академияның бір тармағы — үнді ішіндегі әдебиеттің академиясы бар екен. Журналистер мен жазушылардың басын қосып бізді шақырған солар.

Аз уақыт кітапханасымен таныстырып, шығарған кітаптарын көрсеткеннен кейін үлкен ұзын залға алып келді. Мұнда есіктен төрге дейін созылған ұзын столдың екі жағына қырық-елу адам отырған.

Бізді бастап келген Академияның секретары орта жастағы қара торы, шымыр денелі кісі. Жиналған қауыммен таныстырып, өздерінің істен жатқан істері жайлы, әжептеуір уақыт ұтып, айтын берді, — Бұлардың негізгі тірлігі, негізгі міндеті үнді тілін, үнді әдебиетін дамыту. Осы салада істен жатқан істері қой-ақ. Әсіресе, біздің есімізде қылғаны — үнді энциклопедиясының он алты томын шығарып үлгіріпті.

Одан кейінгі кезек маған тиді. Осы жиналған жазушылар мен журналистердің алдында Совет жазушылар делегациясының басшысы есебінде ресми сөйлеуге мәжбүр қылдым. «Басқа түссе баспақшыл» осылай боларын ескеріп, мына қайнаған ыстықта үстіме пиджак киіп, мойныма қылғындырып галстук тағып, сіресіп келгенмін. Тегістегі зырылдаған желдеткіш болмағанда халым мүшкіл екен.

Менің бір ұнатпайтын нәрсем цифр болатын. Әсіресе оның ішіндегі цифрлар миыма кірмейтін. Бірақ мұным қате екен. Москвадан аттанарда біздегі Индия шайлы істеліп жатқан істердің біраз мағлұматын қалтама сала шыққанмын. Әрине екі ел арасындағы достың жайын, өзіңнің еліңнің Индияға деген ықыласын айтып тіліңді қанша безегенмен, «мың сіз-бізден, бір шыж-быж» істен емес ие, тілге тиек, сөзі де мәйек болар нәрсе керек екен. Мен бізде аударылған үнді халықтары әдебиетінің көптеген классиктері мен белгілі жазушыларының атын атадым. Татардың жүз жылдығы қарсаңында оның көп томды шығармалар жинағын шығарғанымызды айтып өттім. Сөз соңына сақтаған қомақты бір цифр бар еді — тоны көлденең тастай салғанда — жиналған жұрт гу ете қалды. Соңғы он бес-жиырма жылда орыс тіліне үнді жазушыларының 702 кітабы аударылып басылып шықты. — Жұртты гуілдеткен осы цифр. Шынында да осал дүние рас.

Осы цифр бүгінгі газеттердің басына шыға келіпті. «Үнді жазушыларының 702 кітабы орыс тілінде» деп атапты бізбен кездесу есебін жергілікті газет. «Совет жазушылар делегациясының жетекшісі үнді ұлтының атасы Маһатма Гандидің туғанына жүз жыл толған мерекесін совет халықтарының зор құрметпен атап өткенін айта келіп, үнді халықтары да Совет елінің ұлы көсемі В. И. Лениннің жүз жылдық мерекесін соған лайықты құрметпен атап өтер деген сенім білдірді» деп аяқтапты бұл мақаланы.

Кездесу тез тарады. Өйткені журналистер тағы бір пресс-конференцияға асығып отыр екен. Бізге сұрақтар беріп, біраз сілкілеуге уақыттары қалмады. Бірақ оның есесіне бүгінгі берген газеттегі есептері біздің көңілімізден шықты.

Біз түскен «Париж» мейманханасы қаланын шетінде. Мынадай тығыз қалада мұнысы абырой болды. Қора жайы кең, тыныс алатын жері бар. Бірақ «тыныс алуға тәуір» ден шетте шалқайып жатып алуға шамаң жоқ, сонша жерден келгеннен кейін көрмек керек. Бесін ауа тәнті жағасына бардық.

Кешке қарай мұндағы жұртты біреу үйлерінен көшеге айдап шыға ма, әйтеуір көше атаулы халыққа лық толады. Сол көптің арасынан сыналап жол тауып шұбатылған өтіп жатады.

Аграда ондай емес еді, мына Бенаресте дегеннен көз тұнады. Бұрын екі аяқ арбаға жегіліп алын, жортақтан адам таситын жаяу рикша болған ғой. Енді төбесінде қалқаны бар екі кісілік екі аяқ арба велосипедтің артына көшкен. Бұл жаяуға қарағанда аз да болса прогресс шығар, бірақ маған осы тіпті жаман әсер етті. Коляскада екі адам, кейде үш адам отырады, қол-аяғы шидей қатып қалған қара қайыс рикша сорлы мықшыңдап соларды әзер сүйреп бара жатады. Әсіресе ыстықта жаман, күн өтпесін дей ме екен, бастарына шүберек орап алады, қара терге шомылын ышқына қимылдайды. Мен тіпті осы көрініске үйрене алмай-ақ қойдым. Ауыр жұмысты, керек болса азапты жұмысты кім-кім де істейді ғой. Бірақ мына адамның адамды жеккені жаман екен.

Осы қалада мен байқаған көше тәртібі — ен алдымен көшенің қақ ортасын жаяулар жайлап алады, екінші кезек велосипедтікі, солардың шет жағынан сызаттап жол тауып, құнжыңдап өтіп жатады. Ал содан кейін көшеде қос, қуыс қалса — машинаның жүруіне рұқсат. Құдай бұл қалада автомашина тіпті аз екен.

Біздің келе жатқан бағытымыз Гәңгі өзенінің жағалауы. Бірақ біз сол жағалауға жете алмай тоқтадық. Әрі қарай сығылысқан топтың ішімен жаяу кеттік.

Басшымыз бізді қараңғыда біраз жетелеп апарып, жіңішке, сықырлауық басқышпен екінші қабатқа көтеріліп, бір үйге кіргізді. Мұнда шам бар, тек терезелерін қараңғылап қойған. Бұл мата дүкені екен. Мата дегенде жай мата емес өрнек тоқыған алуан түрлі орамалдар мен сары және де сондай әшекейлі маталар. Біз осы арада аяқталуын тосамыз. «Қонақтар қарап отыр— масын, кім біледі көзі түссе көңілі қызығар» дегендей осындағы ибалы сатушылар бұйымдарын алдымызға жайып салды. Бүкіл Индия бойынша Бенарес атаққа шыққан. Мұнда сол Бенарестің небір төресі бар екен. Өзі, өрнек, кесте төгу шеберлерінің де шегі болмайды екен ғой. Жұп-жұқа мөлдір көк, жалын қызыл жібектерге төгілген зер кестелер... әр сызығы мен әр гүлінің сұлулығы йен нәзіктігі. Бір кезде тұтас зерден, жұқа зерден тоқыған Бенарес алдымызға жайып салып еді... Сари дейтін әйелдің көйлек орнына беліне орайтын бес-алты метр мата ғой. Ал енді, сол алты метр сап-сары алтын көз алдыңда жарқ ете қалғанда... Самала шам жарығымен құлпырып, «жанып-сөніп», құбылып-төгіліп тұрған алтын өрнек... Жоқ, мұны қанша аузыңды ауыртқанмен жеткізе алмайсың. Тек көру керек.

Осы алтын өрнекте алтын саусақтың өнері бар.

Бүгін ертеңгілік шағындау қайыққа мініп, Гәңгінің бойына серуенге шықтық. Өзенге дәл кешегі ізімізбен келдік. Бірақ кеше түндегі жарқылдаған от ойнағы өшкен, түнгі сиқыр тарап кеткен. Кәдімгі ескілеу шаһарларда болатын асфальт көше. Тек өзен бойында адам көп. Біреулер кір-қоңын жуып, біреулер беті-қолын шайып, біраз адам су ішінде шомылып жүр. Жиекте балық тазартып, ыдыс-аяғын жуып жатқандар да баршылық. Жағасындағы қаланы барлық қоқысы мен кір-қоңынан тазартатын осы қасиетті өзен болу керек. Иығы пышақтай арың қара кісі кеудесінен судың ішінде тұр. Әлсін-әлсін суды қауып алып, екі ұртын солқылдатып аузын шаяды-ай келіп. Мына жуындыға толы судан жиренер емес.

Біз қайықпен ақырын есіп, жоғары өрлеп келеміз. Тік жар қабақты кемерлеп, ұзыннан-ұзаққа созылған қалаға көз саламыз. Кешеден бергі біздің осы қаладан алғашқы алған әсеріміз — таршылық. Ыстық жақтың балкондары көп, ашық-тесік жаққа үйлерінің өзін сығып тастаған. Шешесінің етегіне тығылған баладай үлкен үйлердің іргесіне кішкентай үйлер жапсырылған, немесе екі үйдің арасындағы сәл ғана саңлауға екі қабат дүкен сыналап кіріп кеткен. Кей жерде ертеде салынған екі қабат үйлердің еңсесін басып, ту сыртынан бес-алты қабат биік үйлер ентелейді.

Сендей сығылысқан халық пен велосипедтерін қалай жол тауып жүргеніне қайран қаласың. Бір алып күш осы қаланың халқы мен үйлерін сырт жағынан сығып әкеліп, аядай жерге қысып тастаған сияқты.

Көп шаһарлардың өзен жағалауы бау-бақша, аллея болушы еді. Ең болмағанда жиекпен жол өтетін. Мұнда олай емес. Үйлер бірін-бірі кимелеп, кейінгілері ілгерісінің иығына артылып өзенге төніп тұр. Тағы да сол алып күш өзенге қарай итеріп әкелгенде — қала суға аяғын малып әзер тоқтаған сияқты. Енді бір лықсытса суға күмп беретін түрі бар.

Жұрт серуендейтін алады бар бос жағалау жоқ болғанмен мұнда өзенге түсетін гранит тастап қиған сатылар көп. Біздің Одессалықтар өздерінің теңізге түсетін Жалғыз баспалдағын мақтаныш етуші еді ғой. Ал, мұнда содан артық болмаса бір де кем емес, талай-талай саты-баспалдақтар толып жатыр. Өздерін және ғасырларға шыдайтын мығым, қанша адам топырласа да сыятын кең етіп жасаған. Жаңбыр маусымында тасыған кезде Гәңгінің суы кей жылдары бес-алты метрге дейін көтеріледі екен. Кей сатылардың су тасығанда басып қалған құмын енді ғана аршып жатыр.

Бұл сатылар неге көп десеңіз — олардың анау-мынау шіркеуің құрлы қадірі болады екен. Баспалдақтардың суға келіп таянған жерінде — төрт бұрышты биік сәкілер бар. Үнді дінін тұтынған жұрт осы арада қасиетті өзенге тауап қылады.

Жағалауда төбесі шошайған храмдар да көп. Солардың бірі кішілеу ғана әп-әдемі, тастан соққан храм өзенге ете таяу салыныпты да, астындағы су шайған жер опырылып төмен түсіп кетіпті. Тас храм іргесінен жоғары судың ішінде тұр. Осындай нәрселерден әдемі адыз туғыза қоятын халықтың әдеті емес пе.

Қайтар жолымызда қаланың қалың ортасындағы тағы бір храмға соқтық. Бұл да жаңадан салынған. Еңсесі көтеріңкі, жаңаның аты жаңа емес пе, жайнап тұр. Іші-сырты мәрмәр. Бірақ Тәж-Мәһалдағыдай қайдан болсын, сырты шымқай аң емес, тамырланған көкшіл жүйелермен тарғылданып тұр. Тұтас түсі — сұрғылт боп көрінеді.

Осы әңгіменің басында Бенаресте мың жарым храм бар деп айтып кетіп едім. Менің ол айтқан цифр бұрынырақтағы ақпардан алынған. Университеттегі храм мен мынау екеуі сол мың жарымның сыртындағы дүниелер.

Храмға кіргенде сол жақ мүйісте үлкендігі орта бойлы кісідей бір құдайдың бейнесі бар. Кәдімгідей киіндіріп, қасы-қабағын, бетін бояп, нағыз тірі адамға ұқсатып отырғызып қойыпты. Осы күнгі балалардың қымбат қуыршағы сияқты, мойнын бұрып, басып изеп қояды.

Храмның мәрмәрмен қаптаған төрт қабырғасы түгел жазу. Санскрит жазуы. Осыған «Рамаяна» атты үлкен діни дастанның өледі түгел сыйыпты. Храмның ішінде кезіп жүрген сақал-мұртына ұстара тимеген кішкентай дара шал назарымызға түсе берді. Маңдайын ақ тайғақ балшықпен бояп, ортасынан қызыл сызық тартқан. Ышқырына байлап алған, әнде әзер жасыратын бір жапырақ шүберектен өзге үстінде тұлдыр жоқ. Қарына бір кенеп қапшық іліп алған, шамасы, қонар жердегі төсек орны болу керек. «Бар байлығым тула бойымда» деп жүргеннің нағыз өзі. Храмның ішінде қисалаңдап жүр. Қолымен қабырғадағы жазудың астын сызып, ернін жыбырлатып оқиды. Дін болған жерде диуанасыз бола ма, үндінің бір диуанасы осы болар деп топшыладым.

Біздің тағы бір тамаша танысымыз болды. Ол біз жатқан мейманхананың — метр де өткелі. Былай жалпақ тілге салып айтқанда — осындағы ресторан залының бастығы. Орта бойлыдан темен сіреңке дара жігіт. Жары сопақ келген қайрақ бет, ұзыншалау істік мұрын, аласа маңдай. Мұндайлар қазақ арасында жиі кездеседі. Менің дәл осыдан аумайтын бір нағашым бар. Тек мынау одан сәл қаралау. Осындайлар, ар жағы тайыз болғанмен, іске шапшаң, пысық болады. Жүрісі де сергек — кеудесін еңкіштеу ұстап, екі иығын изеңдетіп, аяғын екпінді басады. Өзі европаша киінген. Шаңқай түсте де галстук мен бешпентін тастамайды.

Біз тамақ ішер кезде — өзінің бұрыштағы бөлек тұрған столына барып, қағаз қарап отырған болады. Қасымызға официант келгенде көшеге үңіліп, қандай тағам таңдарымызды білмей қиқалай бастағанымызда изеңдей басып біздің столға жетіп келеді. Столды орағытып барып әсем қимылмен шекесінен қарап тұра қалады.

— Салатыңыз қалай, жақсы ма?

— Салат? О, йес, салат гуд!

— Кари? О, йес, кари гуд!

Үні ашық. Даусы шықырлап шығып, тура құлақ шекеңе қадалады. Оның айтуынша бәрі «гуд», ресторанда жаман тағам жоқ. Және ерекше бір сәнмен теңселе тұрып даусын созып айтады. Оның «О, йес гуд» деген қыршыл даусы екі күннен бері құлағының түбіне қадалып қалған, кейде кешеде келе жатып та соны естігендей болам.

Біз столға отырар отырмастан-ақ ол ұшып тұрып бізге қарай емпеңдейді.

— Осы жігіттің ықыласы тегін емес. Бізді қайтсын, көңілі сізде, Майя Анатольевна. Бай құстың жүрегіне өшпейтін от тастадыңыз, — деп Исаак екеуміз Ганинаны әзілдейтін болдық.

Бүгін кешкі ас кезінде өзімен тілдесіп жөн сұрастық. — Калькуттаның университетін бітіріпті. Осында «метр де» боп істегеніне жылдан асқан. Жұмысы жайлы. Болашағы бар. Бұл арадан жақсы мінездеме алып, үлкен ресторанға ауысуға үміткер.

— Университеттің қай факультетін бітірдіңіз?

— Көркем өнер колледжін.

— Көркем өнер?!

Біз басында кішкене ыңғайсызданып қалсақ та, өзімізге мамандығы жақын адам боп шыққан соң, шұрқырасып сұрақ бере бастадық.

— Тагорды әрине оқыдыңыз ғой. Оның шығармаларына қалай қарайсыз?

— Тагор? О, йес, Тагор гуд!

— Сіз Толстойды да білетін боларсыз?

— Толстой? О, йес, Толстой гуд!

Бетінде де, дауысында да түк өзгеріс жоқ. «Сәлет? О, йес, сәлет гуд!» «Кари? О, йес, кари гуд» деп тұрған қалпынан тіпті аумайды.

Маһараджа сарайында. Күзетудегі қыз.

Ақымақтар күні

Бірінші апрель күнгі қалжың, қатар-құрбы, жора-жолдастарын алдау бүкіл дүние жүзіне тарап кеткен-ау деймін. Осы бір салт Үндістанда да алдымыздан шықты. Мұнда тіпті бірінші апрельде ақымақтар күнін өткізеді екен. Кешке қарай біз сол қауымға шақырылдық. Ал, қазір ертеңгі астан кейін Бенарес Маһараджасының музейін көруге аттандық.

Бізді бастан жүрген инспектордың фамилиясы өзінің Аградағы әріптесі Шармаға ұйқас — Варма. Аласа бойлы, дембелше, жас ортасындағы адам. Биік құс мұрын, қырынан қарағанда күшігенге ұқсайды. Мұның да кәдімгі қуандық мұрты бар. Осы жақта сондай мұрттар көп екен. Бұл Шармадай емес, сөзуарлау, ретін тауып кісіге еркінсігісі келеді. Кездеспей жатып:

— Сіздің балаңыз көптеу? Менің бес балам бар, — деп хабарлап та қойды.

Біз келе жатқанда:

— Маһараджа үкіметтен 500 мың рупий пенсия алады. Өз имениесінен де жарты миллион табысы бар. Сөйтіп тұрып мен кедеймін деп зарлайды бұл Маһараджа, — деді Варма.

Маһараджа сарайына кірер жер әжептәуір село. Сол село жарып өткен асфальт тура сарай қақпасына келіп тіреледі. Маһараджа өзі үй-ішімен осында тұрса да — сарайын музейге айналдырыпты. Кірер ауызда билет сатып жатыр. Көру хақы — бір рупий.

Кірер қақпаның сол жақ бүйіріндегі қалтарыста сәкінің үстінде жеті-сегіз солдат жатыр. Киімдерін шешін тастап, бейқам кесілген екен, бізді көріп қысылып қалды. Бұрын Маһараджаның өз полициясы болған, қазір оның қаржысын ауырлап полиция ұстамайтын болыпты. Мына жатқандар үкімет әскері. Маһараджалар сарайын — тарихи бағасы бар ескерткіш есебінде мемлекет қорғауына алыпты.

Сарайдың ішкі қорасы әсем. Қиыршық қызыл тас төккен жол, кілемдей тықыр көк шөп. Бөлектеу тұрған бір ұзын үйге кірдік. Сопақтау залда пілдің ер-тұрманы. Жалпақтығы сынық сүйем пілдің өмілдіріктері мен құйысқандары ілулі тұр. Оларды кәдімгі кемер белбеу тәрізді күміспен, қоламен оқалаған. Көрер көзге сәнді.

— Маһараджаның он тоғыз пілі бар. Шұрайлы жері көп, ақ аулайтын орманы да бар. Қаланың ішінде де мұның меншікті жерлері болатын. Соған мейманханалар салдырғалы жатыр, — деді Варма ренішті дауыспен. — Сонда да бұл Маһараджа өзін кедеймін дейді.

Ал, Маһараджаның алатын пенсиясы мен табысы өзіне аз көрінуі және ғажап емес. Бір миллионға жуық рупий. Жүз жиырма бес мың сом шамасындағы ақша. Капиталист елдегі орта қол саудагердің табысы. Маһараджаға қанағат боларлық дүние емес.

Оның үстіне Маһараджалардың пенсиясын жою жөнінде парламентте айтыс болып жатыр. Бұл жағынан да тықыр таянған. Сонымен Индияның денесіндегі аппендицит сияқты феодализмнің осы қалдықтары — қазір капиталист организмге сіңу үшін қарекет жасауда. Пайдалы болса хан тұқымы саудагер болудан да тартынбайды. Маһараджалар хандық салтанатын жинап қойып ендігі тірлігін бизнестен іздейтін сияқты.

* * *

«Адам психологиясы» дейміз. Соған қарағанда психологияның жалпы адам баласына ортақ заңдары болар. Кісіні шошытатын, немесе жаныңды удай ашытатын көріністер баршаға бірдей ғой деп ойлаушы едім. Бірақ олай бола бермейді екен. Адам психикасы не нәрсеге болса да көндігіп кететін, өзінің қиналмау жағына бейімделе беретін деп қалдым. Әрі-беріден соң жүректің де қабығы қалыңдап, ыстық-суық етпейтін түйе табан болып ала ма, қалай?!

Кейін қалай боларын қайдам, әзірге менің жүрегім жалаңаш, қымтаусыз қалпында. Аш-арық кемпір-шалдың зары, қолын созып жаутаңдаған сәбидің көз жанары. — бәрі келіп, жүрегіме қылқандай қадалып жатыр.

Индияда рикшаға таңырқау — анохронизм, артта қалған, көргенсіздік. Оны айтып ешкімді елең еткізе алмайсың. Бірақ неше күннен бері осыған көзім үйрене алмай-ақ қойды. Оларға қиналмай қарай алмаймын.

Мінекей, біз қалаға қайтып келе жатып үлкен көпірге иек арттық. Бүкір көпірдің кәдімгідей биік өрі бар екен. Теңкиген екі ірі кісіні мінгізген бір рикша велосипедінен түсіп өрге қарай итеріп барады. Жоғарыдан құлап келе жатқан қара тасты тірегендей шіреніп барып әзер қозғалтады. Енді осылай біраз шіренсе байғұстың жұлыны үзіліп кететін сияқты. Коляскада отырған инабатты екі кісі өзара әңгіме соғып келеді. Қаннен-қаперсіз. Көлігі өрге қарай қиналғанда кісі мал екеш малды да аяп, түсіп жаяу жүруші еді...

Мен түсінбеймін. Анау алаңсыз әңгімелесіп отырған екі адам да нағыз шімірікпейтін без бүйрек емес шығар... Әлде кісіде, көре-көре, аяушылыққа қарсы иммунитет пайда бола ма екен?..

* * *

Бірінші апрельге арналған кешті тамашалауға барар алдында Үнді-Совет қоғамына соқтық. Қырық-елу адам бір үйдің үшінші қабатында қарсы алды. Әр түрлі жастағы адамдар жиналыпты. Іштерінде әйелдер, қыздар бар. Қоғамның бастығы жұтқыншағы жұдырықтай ұзын бойлы, қоңқақ мұрын, арық қара кісі екен. Өзі аң жарқын жақсы адам болу керек, сойдақ тістерін ақситын жиі күледі.

— Бүгін сіздермен кездесуге кісі жинау азан болды. Кімге телефон сок,сам да — білеміз, бүгін бірінші апрель, — деп сенбейді, — деп күлді ол... — осы жұртты ант-су ішіп әзер сендірдім.

Әйтеуір келгелі жағына тыныш жоқ. Жөне сөйлегендегі кескіні тамаша — көсіле ұзақ сілтеп, өз даусын өзі сүйсіне тыңдап, терісі кеңіп, балқып отырады. Күні бұрын күлімсіреп, кейде мырс етіп, жұртты риза қылар алдында өзі рақаттанады. Қайтсын, Москвада сонша оқыған үнді ұғар жан жоқ, зарығып көрген құлақтары ғой мына қалқиғандар. Мұндай тыңдаушылар табыла бере ме.

* * *

Жиырма-отыз адам сыятын шағындау қайықтың үстіңгі жағына тақтай төсеп палуба жасаған. Ал, төбең тимей еркін жүретін төменгі жағын ескекшілер орны дейсіз бе, әлде каюта, трюм компания дейсіз бе, өз еркіңізде. Қараңғы түсе біз осындай бір қайықтың палубасына жиналып жатырмыз. Адам көбейіп кетті. Сығылысып, бір-бірімізді қысып барамыз. Жұрт әлі келіп жатыр.

Жиналып жатқандар негізі интеллигент қауым. Жастарынан гөрі егде тартқандары басым. Бір-бірін жақсы танитын аралас-құралас адамдар. Бұлар бірінші апрель құрметіне — ақымақтар күніне жиналып жатыр. Қазақша тұспалдағанда — сайқымазақтар жиыны деп атаған тура боп қалар. Келген жұрт бір-бірімен қағыта амандасып, салғаннан-ақ шымшыма әзілге кетісіп жатқан сияқты.

Бір қайыққа сыймаған соң жұрт екі қайыққа бөлініп мінді де, екеуін өзен жағасынан жүз метрдей ысырын, судың ортасына апарып матастырып қойды. Содан соң бір ұзын бойлы кісі шығып сөз бастады. (Үнділіктерді сипаттағанда — «қара, к,ара торы» деген сөзді айтпаса да болар еді, өйткені осы ыстық жақтың халқында әзірге мен шикіл сарысы былай тұрсын ақ құбасын да кере алмай келемін. Оның есесіне «дара» деген кісілеріңіздің өзі талай түске бөлінеді екен, шымқай қара, көкшіл қара, қоңырқай дара, қошқыл қара, керек десеңіз ақ дақтанып тұратын қаралар да бар.).

Кеш бастаушы қызғылықты сөйлеген болар, жұрт күліп, мәз болысып тыңдады. Үнді әдетінде сыйлаған адамдарына гүлден алқа тағатын дәстүр бар ғой. Ол жабық құмыраны еденге ұрып сындырып, ішінен алқа алып әркімге тағып жатты. Бірақ бұл алқасы гүл емес әркімнің мінезіне, істейтін кәсібіне қарай таңдап алған болар, неше түрлі күлкілі заттардан тізілген. «Совет» («Совет әйелі») журналының редакторы еркек болуы алдында да біраз әзілге себеп болып еді, бұл жолы да біраз қалжың айтылып, жұртты күлдіріп, бір құмыраны Исаактың алдына әкеліп жарды. Құмыраның ішінен жөргекке ораулы қуыршақ бала шықты да, оның алқасы тізілген емізік болды. Және атын атауға болмайтын заттарды емізік қып тиіпті. Жұрт қыран-топан күліп жатыр. Исаак алқаны мойнына киіп, жөргектегі «баланы» әлдилеп жұбатуға мәжбүр болды. Өйткені осы кезде тұс-тұстан жылаған баланың даусы жамырап қоя берді.

Осы кезде екі жас жігіт жағалай жүріп подноспен шербетке ұқсас тәтті ұсынды. Дуылдаған ойын-күлкі басылар емес. Бірінен соң бірі шығып, суырыла сөйлеп жұртты күлдіріп жатыр. Олардың сөздерінің қаншалықты тапқыр, қу тілді екенін білмеймін, бірақ осындай кеште жұрттың өзі күлуге дайын тұрады ғой.

Үнді тілінің де диалектісі көп екен. Және анау-мынау емес ол диалект өзгелері түсінбейтін бон шықты. Бұлар енді өздерінің жергілікті Бенарес диалектісі көшіп кеткенде біздің мақтаулы Исаагымыз меңіреу бон қалды. Ендігі әзіл-қалжыңды осында бізбен бірге келген Үнді-Совет қоғамының бастығы Исаакқа жергілікті диалектісі үндінің әдеби тіліне аударып беріп отыр. Сөйтіп ол Исаакқа, Исаак бізге аударса шарт та жұрт ұшқыр қалжыңның сілімтігі шықпай ма! Сондықтан да Исаакқа «сен аудармай-ақ қой» деп жай бақылап отырдым.

Кейде түгін түсінбесең де күлген адамдарға қарап, өзіңнің күлкің келеді. Қараңғы түнде ортамызға жарқыратып газ фонарын жағып қойған. Күлкіден екі қайық бірдей солқылдайды. Жұрттың бәрі мәз-мейрам. Бірінің әзілін бірі қағып алып жалғап та кетеді. Менің қасымда тырнадай арың тарамыс қара кісі отыр. Жағы қушиған кішкене бет, үлкен ауызды кемиек, үшкір имек тұмсық. Түрі әлі мойын жүні шықпаған күшігеннің қызыл шақа балапанынан аумайды, Әсіресе аяқтай аузын кең ашып қарқылдан күлгенде — құдды жем сұраған балапан. «Ва, ва» деп айтушыны қостан қояды. Үнді-Совет қоғамы бастығының да езуі жиылмай қойды. Үстіңгі ернін керіп тұрған сойдақ тістері бір жабылмайды. Бір жұдырықтай ғана қатпа шал ұшып-ұшып тұрып, өлең бе, қара сөз бе, әйтеуір бір нәрсені судырата жөнеліп, жұртты ду күлдіреді.

Адам баласының қасіреті мен қуанышы ұқсас екен-ау. Мынау дуылдан мәз болып отырған жұрттың кескіні маған соншалық таныс сияқты. Осындай ұшқыр әзіл-қалжыңды, қарқын күлкіні қазақтар арасында да талай естігенмін.

Біраз әзіл-қалжыңнан кейін толықтау келген ірі жігіт ән бастап кетті. Құлаққа жағымды жуан қоңыр дауыс. Өзге жұртты қайдам, үндінің әндерінің мен үшін бір сиқыры бар. Әдемі майда қоңыр ақырындап бойыңа таралын, алпыс екі тамырыңды түгел жайлап алады. Асықпай еліктіріп, өзінің тәтті сырымен баурай береді. Мына жігіттің даусы түнгі Гәңгінің үстінде жайымен ерлеп, баяу ырғалып барады. Елітіп қалған жұрт ырғақтың нәшіне келгенде «ва, ва» ден дауыстап, қостап қояды. Бұл да қазақтың «Уа, пәлі!» деген көтермесі сияқты.

Жағалауда жылтыраған қаланың оттары бүкіл қараңғылықты қасиетті өзеннің үстіне сырып тастаған. Гәңгінің жоғарғы жағында жиекте лаулаған от. Байқап отырмын, мана бір әзірде тұтатып еді, қазір жалыны отау үйдей боп лапылдайды. Қараңғы түнде суға сәулесі түскен қызыл жалын сондай әсем. Бұл кеше біз керген мүрделерді өртейтін жерде. Ол жағалаудың оты күндіз-түні сенбейтін болар.

Тағы да ән басталды. Талдырмаш денелі бала жігіт ортаға шықты. Көзі жаудыраған қара торының сұлуы. Бізге сыбырлап жеткізіп жатыр, жаңа бастап жүрген талапкер ақын екен. Мұның даусы жіңішке, тал жібектей ширатылған жүрекке жағымды майда сазы бар. Нағыз үндінің лирикалық әндерін айтуға жаратылған. Дауысында ынтығу, аңсау бар, талмаусырап жетіп діңкеңді құртады. Кинодан, радио, магнитофоннан естіп есім кетіп жүргені әншейін үнді әндерінің көлеңкесі боп шықты. Үндінің әнін, бүгінгі техниканы жинап қойып, үндінің өз аузынан, қалың үндінің қақ ортасында тыңдау керек екен.

Бүгін бір ғажайып кеш болды. Маған тінті осылардың әзіл-оспағын, салған әндерінің өлең-сөзін түсінудің қажеті жоқ. Өзімше бәрін ұғып отырмын. Іргеміздегі түнгі тіршілігі қайнаған тар дала, манадан бері жүзі таныс болып үлгірген, көздері жылтырап, боп отыратын үнділер, дара мақпал жұмсақ түн, тамылжыған үндінің әні, анау жұлдызы жамыраған биік аспан — бәрі келіп кеудеме құйылып жатыр. Оған тілмаштың керегі жоқ.

Мына жұрттың бір тамшы ішімдіксіз сонша көңіл көгергені... шынында да ойландыратын нәрсе. Бізге рұқсат берер алдында төменге түсіріп, қара көлеңкеде аты белгісіз, әйтеуір бұрышы мықты бір тағаммен сыйлады — кішкене қайықпен жиекке шығарып салды.

Алдыңғы күнгі аралаған көшемізбен қайтып келеміз. Кешкі тіршілік әлі тоқталмаған. Сол баяғыдай құжынаған адам.

— Мынау актриса тағы да мұнда жүр ғой, — деді бір қағытып.

Әлгі жалаңаш денесін жолбарыс терісіндей жалап, етіп бояп алған үрпек бас кішкене қыз. Оның жасаураған ашқарақ көзін көргенде менің күлкім келген жоқ. Әлгі досымыз аянышын алғашқы күні есепсіз жұмсап таусып алыпты, дауысында кекесін бар.

Енді кішкене жүргенімде құлағыма сыбызғының таныс ырғағы сап ете қалды. Соған ілесе «ван рупий, ван руний» деп талмаусыраған сәби даусы естілді. Тағы неше күн, неше жыл кеше кезіп зарлар екенсің байғұс бала?..

Біз аттаған сайын бәрін танып келеміз. Көше алдыңғы күнгі тіршілігін айна қатесіз қайталайды.

Ертең аттанамыз. Байқайын. Үнді еліне кәдімгідей үңгіп кіріп келеміз. Енді қандай ғаламаттары бар? Онысын алдан күтеміз.

ЕКІНШІ XИКАЯ

Ақындармен айтысқанда. Ананда Шанкар Рай.

«Жылы-жылы сөйлесең жылан інінен шығады»

Бұл күні мен ертеңгілік ешқайда шықпадым. Бенарес, хикаясы үздік-создың қысқаша түрде ғана блокнотқа түсті. Кісілермен кездескен жерде, көбіне машинаның үстін де, үзіп-жұлып мейманханада блокнотқа түртіп отырдым. Асықпай отырып дұрыс жазуға уақыт болмай-ақ қойды. Ол ол ма, Аграда болған бір күн әсерін тауысуға мұрсат болмады. Бүгін түске дейін жолдастарымнан бөлініп қалып, сол Агра әсерін аяқтадым.

Сағат төрт жарымда ұшатын болып аэропортқа келсек, самолет екі сағатқа кешігіпті. Қайнап тұрған ыстықта екі сағат самолет тосу әжептәуір азап. Бірақ шыдамасқа амал бар ма.

Самолет Бенарестен Калькуттаға дейін сағат жарымнан сәл көбірек ұшады екен. Біз мінген самолет, моторы қанатының астында, біздің АИ-24 самолетінен аумайды. Мұнда да жолаушыларға қызмет етушілер қыздар. Алғашқы біз Делиден шыққан күнгі Исаактың стюардесса қызға таңырқап кеңескені есімде. Біздің тілмәшіміздің бұдан үш-төрт жыл бұрынғы көрген-білгені ескірін қалыпты. Қазір Үндістанда қызмет істейтін қыздар мен әйелдер онша таңсық емес сияқты. Оның үстіне үнді әйелдері еркектермен қысылып-қымтырылмай, еркін, салауатты сөйлеседі.

Біз мінген самолет жан қинамай жақсы-ақ келе жатыр еді, Калькуттаға жақындаған кезде мықтап тұрып шайқап берді дейсің. Біз өзімізді креслоға байлап тастадық.

Қараңғы түскен мезгіл еді. Самсан қаланың оты көрінді. Шеті-қиыры жоқ от теңізі. Қалың оттың арасында иретілген қара жолақ боп Гәңгі өзенінің сілемі жатыр.

Нағыз үлкен қалаға келгеніңді аэропорттан-ақ сезесің.

Аэропорттың құрметті қонақтарға арналған бөлмесінен кешкі ас ішіп, машинаға мінуге сыртқа шықсақ жаңбыр құйып тұр. Қаланың ортасындағы мейманханаға дейін ұзақ жүрдік. Жауын-шашынды түнде қаланы дұрыстап қарай алмадық. Тек бір байқағаным, Бенарестей емес, осы күнгі қалаға ұқсас. Көшелері кең. Жаңбыр қатты құйса керек, шет көшелерде тізеден келетін озон ағын барады. Машинаның терезесінен көріп қалдым: қара көлеңкеде қалтылдап рикша кетіп барады. Жаяу рикша. Тізеден су кешіп күйменің бүркеніштен астына жауыннан бұғын отырған екі адамды ентіге сүйреп барады. Бұл менің бірінші көрген жаяу рикшам. Бенарестен қараған сайын дәтім шыдамай, жаным удай ашып жүргенде — жаяу рикшаны көрдім. Осы бір азабынан қорлығы, қорлығынан азабы басым «мамандық» жер бетінен әлі жойылмаған екен.

Біздің программамызды әдетте қонақ иесі жасайды. Біз еркектер жағы теріміз қалыңдау, көне береміз. Бірақ ішіміздегі жалғыз әйел Майя Ганина кінәмшіл. Қандай программа болса да оған жағу қиын. Әйтеуір бүйректен сирақ шығарады. Әйтсе де оның кейбір талаптары орынды боп шығады. Ол ең алдымен программаның тығыздығына қарсы. (Дауын «мен жас әйел емеспін, шаршаймын» деп бастайды. Оның жасындағы әйел «бас жағына бармас» болар еді, мынау дене бітімі, бет ажары жасаң көрінген соң «кокетничать» ететін болар). Сонымен бәріміз, ақылдасып келіп қысқартқанымыз библиотека болды. Қалғандарын қысқартуға қол батпады.

Түске дейін музейді араладық. Музей әр қабаты аса биік екі қабат үй — айнала салынған. Ортасында жасыл алаң, шағын бассейн бар. Бұл бүкіл үнді мәдениеті мен жануарлар дүниесін толық көрсететін үлкен музей екен. Жер астынан табылған, ертеден сақталған біраз бағалы скульптуралары бар. Ескі мәдениет үлгілерімен өнер маманы — арықша келген, өңі де қағылез, құс тұмсық, балапан көз нәзік бенгал қызы таныстырды. Білегі де жіп-жіңішке, етсіз кішкене саусақтары сынып кетейін деп майысып тұр. Менің бір байқағаным — көптеген үнді әйелдерінің қолдарына ет бітпейді, сүйек пен тері.

Музейде сонау арғы замандағы үндінің императоры дәуірінен бері қарай сақталған талай тамаша скульптуралар бар. Әр дәуірдің тамаша ескерткіштері тұр. Мұнда өнердегі өзгерісті, өзге елдердің үнді өнеріне жасаған ықпалын, үнді өнерінің бірде биікке көтеріп, бірде төменге құлдыраған шырғалаң жолын байқауға болады. Әттең өнер маманы болса — үңіліп зерттейтін талай қызғылықты нәрселер бар. Тіпті біз сияқты «иіс алмастардың» өзі ұлы халық өнерінің сұлулығынан ләззат алып, әр нәрсені тұспалдағандай боламыз.

Үнді жазушыларына қазақтың оннан артық ән-күйі жазылған грампластинканы сыйға тартып, жылы қоштасып ажырастық. Олар да біздің әрқайсымызға бенгал тілінде шыққан бес-алты қалың кітапты арқалатып жіберді.

Мейманханаға қайтар жолда үлкен көшенің дәл бұрышына тоқтадық. Бұл жақта автоинспекцияның аты ғана бар болу керек. Көше тәртібі әркімнің өз еркінде. Машинаны дәл бұрышқа тоқтатып қойып, басшымыз Мукерджи біздің Мадрасқа ұшатын авиабилетімізді реттеуге кетті.

Машинадан шығын төңірекке зер салып едім: соншалық үлкен қаланың орталық көшесінің екі жиегінде цыганның кеші сияқты орналасқан халық. Тек арба, көлігі жоқ. Бар мүлкі — кенеп төсеніш, бірді-екілі түйіншек. Кішкене темір пешке жүрек жалғайтын пісіріп жатыр. Қастарында быжынаған ұсақ қап-қара балалар. Кішкентайы асфальт тротуарда еңбектеп, үш-төрт, бес-алты жасарлары лас суды кешіп өздерінше ойнап жүр.

Үндіден гөрі қытайға тартыңқыраған, орта бойлыдан жоғары, толық кісі — үнді радиосы председателінің орынбасары екенін айтып өзін таныстырып, уақытты пайдаланып менен интервью алмақ болды.

Сұрақтары аяқ астынан болды және сұрақты берген бойда микрофонды тұмсығымның астына тоса қояды. Мен дайындықсыз болсам да, іркілмей, жаңылып шашалмай, байсалды жауап бердім-ау деп ойлаймын.

1-сұрақ. Совет әдебиетінде қазір қандай ағымдар бар? Сіз соның қайсысын жақтайсыз?

2-сұрақ. Толстойға қалай қарайсыз? Қазір оның ізін қуушылар бар ма?

3-сұрақ. Біздің үнді әдебиетінен Советтер Одағында ең белгілі болған жазушылар кім?

Интервью біткенше жұрттың бас-аяғы айналып қалды.

Орта бойлыдан төмен, қатпа қара кісі төрге шығып сөйлеп кетті. Өзі жүйкесі тозған күйгелектеу адам тәрізді. Сөйлегенде өлең оқыған ақындар екі иығын қомдап, желпініп қопаңдап отырады екен. Байсалды, биязы дана қимылды үндіден гөрі елгезек кавказдыққа ұқсайды. Бұл Бүкіл Индиялық ақындар конференциясының президенті — Сатьяканта Гуха екен. Ол конференция жайында біраз жақсы сөздер айтты. Өзін президент етіп сайлаған үлкен сенімді зор мақтаныш тұтып қадірлейтінін білдірді. Конференцияның биік мақсаты әр тілде жазатын ақындардың басып қосып, ұлттық поэзияны өркендету дей келіп, тағы басқа да әйтеуір тәуір сөздер айтты. Бәрі бірдей менің жадымда қалмапты. Сөз аяғында бізді — совет жазушыларын құттықтап, екі жағымыз пікір алысып, достықты нығайтуға білдірді.

Маған сәл қиғаштау қарсы — жасы алпыстар алқындырған, тықырлау ақ шашты, ірі денелі, қыр мұрын, ат жақты қара кісі отырған. Үстінде үндінің дәстүрлі етегі ұзын, қысқа тік жағалы ақ көйлегі мен ақ дамбалы . Өзінің түрі қызық — қалың ерні бұртиып, ұрты салбырап, толық қарнын кеудесіне тіреп қойып, екі қолын салбыратып жіберіп, ұстаздың алдындағы шәкірттей тік отыр. Бірақ сырт түрі қандай қолапайсыз болса, жымиған қуаты көзқарасы сондай ақылды. Маған тіке қарап, быттиған қара көзі қуақы күлімсіреп бір мейірбан сиқыршыдай әншейін іші-бауырымды тінтіп отыр. Мен өзім тіке қадалған көзқарасты ұнатпаушы едім. Бірақ мына кісіден көзімді тайдырып әкетпедім.

Бұл Индияның нағыз ірі жазушыларының бірі Ананда Шанкар Рай екен. Президент өзінен кейінгі бірінші сөзді соған берді.

Рай сол отырған қиянатын өзгертпестен, қолын да қимылдатпастан, байсалды сөйледі. Ақылды сөйледі. Мен де күткенім дәл шыққандай риза көңілмен тыңдадым.

«Біз орыс әдебиетін ең ұлы әдебиет санаймыз. Мен он жасымда Достоевскийді оқыдық, он екі жасымда Толстойды оқыдық: Чеховты, Бунинді оқыдым. Маған жазушы есебінде Тагордан гөрі Толстой көп әсер етті. Біз орыс әдебиетіне суарылып өскенбіз. Бұдан кейін жағдай солай болды ма, отызыншы жылдардан кейін орыс әдебиетінен көз жазып қалдық», — деп өкініш білдіре келіп, бұдан былай әдебиеттер достығын нығайту жайлы біраз тәуір пікірлер айтты. Ар жағында бір күрсінісі, әлде бір іркіліп, түйнектеліп қалған нәрсесі бар тәрізді көрінгенмен, Райдың сөзі маған қатты ұнады.

Почивалов мұндай мәжілістердің бұрын-соңды да болғанын, оған тек коммунистер ғана емес, әр түрлі бағыттағы талай атақты жазушылар қатысқанын, мысалы Испан республикасын жақтап фашизмге қарсы Хәмипгуәй сияқты ірі жазушылардың талай конференцияларға қатысқанын айтты.

Қонақ иелері біздің пікірімізге қарсы тілге тиек боларлықтай мықты дәлел келтіре қойған жоқ. Тағы да сол үндіге ерсілеу шапшаң Гуха «біз әдебиет саясатқа араласпауға тиіс деген қағиданы жақтаймыз», — деп баяғыдан келе жатқан ескі әуенді көлденең тартты. Оны Примендро Митро қостады, сабырлы Ананда Шанкар Рай үндемеді.

Мәжілісіміздің аяғы да, бас жағы сияқты, жылы шыраймен, бір-бірімізге айтылған мол алғыс, игі тілектермен бітті.

Тентек шал. Тагор шаңырағы.

Миллионер әйел леди Мукерджи.

Біздің бар уақытымыз өлшеніп-пішіліп қойылған графиктен шықпай өмір сүреміз. Бүгін Бенгал әдеби академиясының президент) Тарашанкар Баиерджидің (Бандуопадһайя) үйіне барып сәлемдесуіміз керек. Делегацияның өзге мүшелері басқа шаруаларымен кетті де, бұл миссияны мен өз мойныма алып, тілмәшіміз Исаак Голубев, мұндағы жолбасшымыз — аз сөзді, іске тындырымды, сыпайы ғана, кішілеу қара жігіт Мукерджи үшеуміз солай қарай кеттік. Шалдың үйіне дейін ұзақ жүрдік.

Сағат тоғыздың кезінде-ақ Калькуттаның күні қызып кетеді. Ауаның дымқылдығы 90 проценттен асады екен. Машинаның ашық терезесінен жел соғып салқындатып келе жатады да, көше тығындалып тұрып қалған кезде — ыстық тымырсық тынысыңды бітеп, терлетіп қоя береді.

Тарашанкар ақсақалдың үйі көп үйлердің ортасындағы үлкен алаңның бір шетін жағалай салған екі қабат коттедждердің бірі екен. Біз машинадан түсе бергенде-ақ кішкене жүзді, келте мұрын, арық қара шал сергек басып қасымызға келіп қалды. Меймандостық ықыласын білдіріп, сампылдап сөйлеп, жөн сұрап жақсы тілектерін айтып үйіне шақырды.

Үнді үйлерінде коридор бола қоймайды, оның орнын айнала веранда мен балкондар басады. Верандадан тура қонақжай бөлмеге кірдік. Бізде журнал столы аталатын аласа столды айнала қойылған аласа креслоға жайғасып әңгімеге кірістік.

Бірден көзге түсетін нәрсе бөлменің төрт қабырғасы майлы бояумен салған әр түрлі суреттерге толы екен. Біздің кәрі шөңге суретшілер қолданып жүрген фотографияға жуық реалистік суреттер емес, абстракцияға қарай ойысып келген суретшінің еңбектері сияқты. Бояу талғамы да өзінен ерекше, жасыл мен сарғыш бояу ақпен әдемі қабысады. Горький мен Тагордың суреттерін таныдым. Бір-екі әйел бейнелері ұнады. Сатып алып жинаған картинаға ұқсамайды. Оның үстіне шын мәніндегі профессионализм де сезіле қоймайды. Шамасы осы үйдегі біреудің еңбегі болар деп топшыладым.

Креслоға отырып болмай-ақ Тарашанкар қарт: «Осы сізді мен бұрын керген сияқтымын. Сіз 1958 жылы Ташкент конференциясына қатысқан жоқсыз ба?» — деп кимелей жөнелді.

Мен Ташкент конференциясына қатыспағанымды айтып едім, онда да болмай, не де болса бір көрген адамымсыз, совет жазушыларының әңгімелері бар еді осында, әйтпесе сонда суретіңізді көрген шығармын деп орнынан ұшып тұрып, қабырғаға тіреулі столдың үстіп де жатқан азғана кітапты ақтарып, қапелімде қолына еш нәрсе түспеген соң қайтадан отырды. Өзі ұмытшақ, жаңғалақтау шал екен.

Содан әдеттегі әңгімеге ауыстық. Шалдың төрт баласы, он алты немересі бар екен. Екі немересі докторлық қорғапты. Шал балаларын онша ауызға алмай, немерелерін көбірек әңгіме қылды. Біз әңгімелесіп отырғанда маған қарсы түпкі есіктен он жасар қыз бала мен жетілер мен бестер шамасындағы екі қара бала жылтыңдап қарай берді. Олар тіпті осы шалдың шөберелері болса да өздері білсін. «Екі күппен кейін жасым жетпіс екіге толады. Өз өмірімде жүз кітап жаздым», — деді Тарашанкар Банерджи.

— Дәл қазір Ленин туралы үлкен мақала жазып жатырмын. Ол 22 апрель күні газетке шығады, — деді бір сөзінде.

— Ленин тарихтағы ең үлкен революционер. Ол адам баласына жаңа дәуір ашты. Ленинді дүние жүзіндегі барлық ниеті дұрыс адамдар құрметтейді. Менің өзім Лениннің алдында басымды иемін.

Қайдан аузымызға түскенін білмеймін, осы арада да Азия-Африка жазушыларының Делиге белгіленген конференциясы тілімізге оралыпты. Сөз орайы келіп қалған соң мен Тарашанкар Бандуопадһайя қарияның осы конференцияға көзқарасын білгім келді. Бұл сұраққа ол ірі толғап, өкпе-назы аралас, әжептәуір жауап берді. Сөзінің қысқаша мазмұны мынау:

— Мен Африка-Азия жазушыларының бұл қозғалысына басында қатты араласқан адаммын. 1956 жылы Индияда, Делиде болған конференцияда үнді жазушыларының үлкен делегациясы қатысты. Мен сол делегацияның басшысы болдым. Одан 1958 жылғы Ташкент конференциясына тағы да үнді жазушыларының делегациясын бастап барғанмын. Сол жылы конференция председателі Азия-Африка жазушыларының тұрақты органын құруға ұсыныс жасады. Мен бұл органға кіруден бас тарттым, өйткені біздің бүкіл үнді жазушыларының атынан енуге өкілдігіміз жоқ болатын. Үнді тарапынан енетін жазушыларды Делидегі бүкіл үнді әдеби академиясының президиумы ұсынуға тиісті екенін айттым.

Уақыт түс болып қалды. Калькуттаның таңертеңнен қызған дымқыл ауасы — қазір бетіңе ыстық пар сияқты соғады. Мейманханаға барып аптығымызды басып, жуынып, түстік ішеміз. Содан кейін ауаны суытатын кондиционері шуылдап тұрған қоңыржай бөлмеде бірер сағат тыныс алып жан шақырамыз.

* * *

Сағат кешкі бес жарымда әсем Өнер академиясына визит жасауымыз керек. Бұл Академия жайлы алдын ала білгеніміз — мұнда үндінің қол өнері, тоқыма өнері және көркем суретінің (живопись) жақсы музейі бар. Көп нарық шығарып осының бәрін жинаған, ұйымдастырған леди Рану Мукерджи. Леди Мукерджидің семьясы дәулеті жағынан Индияда бесінші семья боп саналатын көрінеді.

Бізге, осы арадағы жөн білетін жолдастар: «леди Мукерджи сіздерді күтеді. Ол кісіні ренжітуге болмайды, керек адам», — деп ескертті. Және де ағылшынның үлкен ақсүйек семьясынан шыққан әйелдеріне тағылатын леди» атағын алған Индиядағы жалғыз әйел осы болса керек. Сонымен бай, меценат1 әйелмен дидарласуды біз де жек көрмедік.

Шаһардың орталық жеріндегі, ертеде ағылшындар салған атақты шіркеудің қасындағы музейдің алдына келіп машинадан түсе бергенімізде — сымбатты, ірі жүзді үлкен көзді, қағылез қара торы әйел шапшаң басын қасымызға келіп те қалды. Ол орыс тілін қиналып, үлкен акцентпен сөйлеп:

— С приездом. Здравствуйте, — деп қинала күлімсіреді де, — я по русски очень плохо знаю, — деп ар жағын ағылшын тілінде сөйлеп кетті.

Леди Мукерджи осы әйел екен. Сыпайы қауымда әйел адамның жасын сұрамайды, сондықтан біз де леди Мукерджидің жасын топшыламай-ақ қоялық. Бірақ әйтеуір еді бермеген, денесі де толыспаған қағылез кісі. Бет әлпеті әдеттегі үнді әйелінен гөрі, ескі суреттерден көз десетін үлкен қиық көзді фарсы сұлуларына келіңкірейді. Мұрны да имек емес, биік тік мұрын. Қимылы биязы, шапшаң. Тосын кісімен бұрынғы ескі танысына қиналмай, лезде еркін сөйлесіп кететін адам екен. Машинадан музейдің есігіне жеткенше-ақ бізбен жөн-жосық сұрасып үлгеріп, өзі бастап екінші қабатқа алып шықты. Іркілмей, гидтің қызметін өзі атқарып баяндай жөнелді.

Көтеріліп келе жатқанда коридордың екі қабырғасында ілулі тұрған абстракциялық стильдегі суреттерге қарайлатпай — екінші қабаттағы үлкен залға алып кірді.

— Бұл залда біздің ең үлкен қазынамыз — Рабиндранат Тагордың алғашқы салған жиырма суреті бар, — деді леди Мукерджи. — Ұлы жазушы Тагор жасы жетпіске келгенде қолына қыл қалам алып, сурет салатын өнер ашқан. Оның алғашқы картиналарын көріп, Францияның атақты суреткерлері мен өнер білгіштері қайран қалған.

Леди Мукерджидің бұл айтқан сөзі мен үшін үлкен жаңалық еді. Тагордың жазушылық талантына табынғанмен, өмірбаянының бүге-шігесін біле бермеуші едім. Оның суретшілік өнерін бұрын да естігем. Мана күндіз Тагор музейінде жазушының өзі салған суреттерін көріп қайран қалғанмын. Бір бөлмеде Тагордың талай белгілі суретшілер салған портреттері тұр екен. Соның ішінде маған қатты ұнаған, Тагорды бір түрлі аруақты, киелі, терең ойлы көрсеткені оның өзі салған автопортреті болатын. Соған қарап мен оны жасынан-ақ жазушылық пен суретшілік өнерін қатар бастаған екен-ау деп ойлап қалып едім.

Біз тұрған мейманхананың қасында — көлденең көшенің арғы бетінде — зәулім ақ үй губернатор сарайы бар. Сарайдың алып тұрған аумағы үлкен екі квартал шамасы. Айналасы түгел бақ. Сарайдың айналасында жалғыз-жарым ғана өткінші болмаса — адам жоқ. Ал, оңды-солды Калькутта көшесінде қайнаған халық. Ол жақты аралауға қайыршылар жүргізбейтін болған соң — губернатор сарайын айнала қыдыруға ұйғардық. Сарайдың жаны тыныш, қара көлеңке көшемен келе жатып тротуарда қарайып жатқан бір нәрсені басып кете жаздадым. «Ол не нәрсе екен?» деп үңіле қарасам — ұйықтап жатқан адам. Жоқ, бұл мас болып құлап жатқан біреу емес. Губернатор сарайын айналып шыққанша біз тротуарда ұйықтап жатқан бес-алты адамды көрдік. Бір жерде он үш-он төрттегі бала жатыр. Мұндайлар көше сайын жиі кездеседі.

Калькуттаның түнгі ауасы да күндізгідей ауыр. Тұла бойыңды қою дымқыл басып, денең жабысқақ, жылымшы болып кетеді.

Хикматы көп күн. Ақ еспе капитан.

Губернатор сарайында. Түнгі ойлар

Ертеңгі шайдың үстіне Юра Фролов келді. Жүзі жайдары.

— Жігіттер, өте жақсы болды. Баспасөз бен радио сіздің делегацияға жақсылап назар аударып жатыр. Кеше кеште радиодан хабар болды. Бүгін «Эмрита Патрика Базар» газеті жақсы хабар берді. Ал, «Стейтсменнің» мына мақаласы тіпті жақсы, — деді қолындағы газеттің бетін ақтарып, — Бұл өзі оң газет болатын. Теріс бір нәрсені қыстырып жібере ме деп қорқып едім. Әйтеуір шындықты бұрмалапты. Тілшісі тәуір жігіт еді.

— Кәне, оқып жіберші. Тілшісі бізге де ұнап қалған.

— Шайларыңды ішіп алыңдаршы. Кешегі сіздерден алған интервьюді радиодан бүгін кешке береді. Тыңдауларыңызға болады. Бүкіл үнді радиосы. Содан кейін Юра аудара отырып, бізге Мақала «Совет туралы, қашқындар жазушылары бостандық және Джеймс Бонд жайлы айтты».

«Баяу сөйлеген орыс сөзінің үнді дыбысы аудармашының бір ырғақты ағылшын тіліне қабаттасып кетеді, — біз мейманхананың самаладай жарық, кілемге бөленген кең залында отырмыз. Үндінің жиырма шақты таңдаулы ақындары — кең денелі қазақ жазушысы Тахауи Ахтановтың әдеби енер, әдебиеттегі хал-жағдай туралы әңгімесін тыңдап тек оқта-текте құптап бас изеп қояды.

Сырттағы ыстық ауадан суытқыш кондиционері гуілдеген мейманханаға кіріп келгенде — салқын ауа тершіген денеңе қылқандай қадалады. Исі мұрныңды жаратып салқын кока-коланы сіміріп жібергенде, маңдайыңнан тер бұрқ ете түседі. Аз уақыт есеңгіреп барып есіңді жиып, теріңді басасың.

* * *

Сағат төртте күн әлі қайнап тұр. Біз шағын катерге мініп өзенмен серуенге шықтық. Қасиетті Гәңгінің бір тармағы — шаһарды қақ жарып өтетіп, ені бес-алты жүз метр кең арна.

Біз жоғары өрлеп келеміз. Алдымыздан алып көпір көрінді. Астында тіреу жоқ, үстінде астын ұстап тұрған зәулім темір арналары бар. Бұл осыдан он-он бес жылдар шамасында дүниедегі ең үлкен де ұзын тіреусіз көпір болған екен. Өзенді өрлеп қарсы келе жатқанда көрер көзге мықты әсер етеді.

Өзеннің екі беті кәдімгі қала. Мұнда халықтың серуендеуіне арнап әдейі бөліп қойған жасыл жағалау жоқтың қасы. Сығылысқан қала өзенге тәнін келіп тұмсығын тіреп әзер тоқтаған.

Қаланың орта деңгейіне өрлегенде — үш-төрт қабат шағын үйлер көрінді. Архитектурасы әсем, балкон бар тұрғын үйлер. Шамасы, ертерек кезде ағылшын байларының самалды өзен жағасына салдырған жайлары болар. Заманында сұлу болған. Енді қазір қартайып, «нық үстіне өзін күтпей салақсып азып кеткен сұлу сияқты, ажары қашқан. Балконы тозып, кірпіштері мүжіліп, өзен жиегімен дәл түбінен өтетін темір жол паровоздарының түтіні ыстан, сиқы қашқан.

Моторлы катердің жүрісі кәдімгідей жел соқтырып, Калькуттаның дымқыл аптабын кейін серпіп, кісіні сергітіп тастады. Енді алды-артымызға байыптай қарап төңірегімізге зер салатын болдық.

Біздің бастаушымыз үндемейтін, сыпайы Мукерджиге катер үстінде тағы бір жігіт қосылған. Ол осы порттың қызметкері екен. Өзі біздің Аградағы жолбасшымыз Шармаға ұқсас. Бес жүз елу миллион адамның ішінде бір-біріне ұқсайтындар көп болатын шығар. Әйтеуір менің бір байқағаным — дәл осындай орта бойлыдан сәл төмендеу, жуан болмаса да тығыршықтай жұмыр денелі, кішкене жүзді, құс мұрын қара жігіттер Индияда тіпті көп тәрізді. Бұл өзі сыпайы, ізетті жігіт екен — бізге жылы ықыласын сездіріп келеді.

Өзенде мая сияқты үйілген күріштің сабанын тиеген нән қайықтар тұр. Сабанды қып үйген, іші қуыс, тұрғын үй тәрізді. Арлы-берлі баркасқа ұқсас шұңғыл қара қайықтар жүзіп жүр. Кішілеу ғана мотормен зырғып кететін осы қайықты жиырма шақты адам екі жақ бортында түрегеп есіп барады. Индияда артық өндірілетін бір нәрсе болса — ол адам болар.

Біз екі жағалаудағы қаланың көркін тамашалап отыр едік — әлгі порт басқармасының қызметкері сыпайы жігіт жағдайын айта бастады. Цифрлары мен проценттерін жатқа соғады.

Цифрлар мен процент аталған жерде... Өндірісті жазуға әккі боп қалған совет жазушылары мен журналистері емеспіз бе — бәріміз де блокноттарымызды суырып алып жаза бастаппыз.

Әрине Калькутта Индияда ғана емес, бүкіл Азиядағы үлкен порттардың бірі. Индияға сырттан келетін заттардың 40 проценті және Индиядан сыртқа шығатын заттардың 30 проценті осы порт арқылы өтеді екен. Елдің тіршілігі мен өндірісіне қажетті шет ел валютасының қақ жартысы да осы порт арқылы көп құйылатын көрінеді.

Ел қажеті цемент, астық, тыңайтқыш, химиялық препараттар, механизмдер, мұнай сияқты заттар сырттан қасиетті Гәңгінің осы өңешіне көп құйылып жатса, шетке сататын шай, джут, болат, темір рудалары сол өзеннің сағасынан шығып жатады.

Бұл портта күніне жүз қаралы кемелер болады екен. Порттың өз темір жолы 250 километр.

Әрине портты ұлғайту, өркендету жөнінде істеліп жатқан көп жұмыстар, жоспарлар бар көрінеді. Оны да біз блокнотымызға жазып алдық.

Біздің серігіміз Индия туралы очерк жазғысы келіп жүр. Бізбен бірге жүрген жүріске ол әрине қанағат етпейді. Біз программа бойынша көбіне мәдени қайраткерлермен араласып, мәдени муралармен танысып жүрміз. Бұл әрине совет жазушыларының очеркіне жеткіліксіз.

Қонақ иелері бізге осы қорықта аялдап, біраз серуен құрып, дем алуды ұсынып еді, бірақ қанша қызықсаң та рақмет айтуға тура келді. Өйткені сағат алтыға осы портта тұрған совет кемесіне баруға уағда жасап қойып едік. Шетте жүрген адам бауырмал келеді, олар да бізді күтін отырған болар.

Біз катерден түскен пристань мен советтің сауда өкілдігінің арасы аз-ақ жер екен. Бірақ сонда да өзенмен осы екі арада ыстықтап үлгеріппіз.

Бұл сауда өкілдігінде үш үй грузин бар екен, (Бұлар негізінен шайдың мамандары, үнді шайын таңдап алатын мықтылар осылар.) Бала-шағаларын ертіп олар да серуеннен қайтыпты. Өздері кәдімгі бір ауыл. Балалары грузин сөйлейді.

Портқа бізді Советтің Калькуттадағы теңіз өкілі ертіп апаруға тиіс. Оның машинасының дипломаттық номері бар — ешкім тоқтатып, тексермейді. Көн күттірмей о да жетіп келді. Бұл капитаннан алғашқы әсерім тура ала құйын соғып өткендей болды. Өзі жас отыздың орта шеніндегі, еңкіштеу сұңғақ бойлы, ат жақты, қоңқақ мұрын, аққұба жігіт екен. Самай сақалын езуінің түбіне әкеліп шорт қырыққан, әсем фуражкасын бір шекесіне аударып, мөңкіте киген — нағыз теңіздің кербез сәрісі. Ағылшынның теңіз романдарындағы өжет капитандарға ұқсай ма, әлде соған ұқсағысы келген бе...

Есіктен кіре біздің төртеуміз түгел үйіріп алды. Әрқайсымыздың қолымызды қатты қысып, беттерімізге де тесіле тез қарап, өзінің аты-жөнін, біздің барар жеріміз бен мақсатымызды да айтып салды. Сол екі арада Исаактың атам заманда одессалық болғанын біліп, Одесса жайында екеуі тамсанысып, Одессалықтар мақтаныш етісіп те үлгерді. Бізді сөзге кейін тастап, есімізді жиғызбай машинаға әкеп сүңгітіп жіберді.

Аз уақыттың ішінде көп нәрсе айтуға болатынын мен осы жолы аңғардым-ау деймін. Совет-Үнді сауда қатынасы, Калькутта порты, біз бара жатқан кеменің жай-жапсары, Бенгалиядағы саяси жағдай мен ауа райы, тағысын тағыларды капитан біздің құлағымызға шелектеп құйып келеді. Ол аз болғандай ауық-ауық Исаак пен екеуі қайран Одессаны еске алып тамсанысып қоятыны жөне бар. Менің байғұс басым қазандай болғанмен осынша информацияны сыйғыза алмай қақ болдым. Әйтсе де осы капитан оңды жігіт пе деп қалдым. Ар жағында қалтқысы жоқ, ақ жарқын, ақ еспенің өзі.

Біз келген совет кемесінің аты «Марнеули». Бұл сырт адамға түсініксіз, тілге ауыр есім — грузиннің шағындау бір қаласының аты көрінеді. Бұл кеме осында біздің көмегімізбен салынып жатқан қара металлургия комбинатына керек-жарақтар әкелген екен. Портта біраз тұрып қалыпты. Әлі де тұратын түрлері бар. Өйткені Калькутта портының жұмысшылары ұзақ забастовка жариялаған. Солардың бір тобы қызыл ту көтеріп кеменің жанынан өтіп бара жатты. Сататын шай, джут, болат, темір рудалары сол өзеннің сағасынан шығып жатады.

Бұл портта күніне жүз қаралы кемелер болады екен. Порттың өз темір жолы 250 километр.

Әрине портты ұлғайту, өркендету жөнінде істеліп жатқан көп жұмыстар, жоспарлар бар көрінеді. Оны да біз блокнотымызға жазып алдық.

Біздің серігіміз Индия туралы очерк жазғысы келін жүр. Бізбен бірге жүрген жүріске ол әрине қанағат етпейді. Біз программа бойынша көбіне мәдени қайраткерлермен араласып, мәдени муралармен танысып жүрміз. Бұл әрине совет жазушыларының очеркіне жеткіліксіз.

Сондықтан да мен кеше Тарашанкар Бандуопадһайяға кеткенде ол госпитальға барып хирург әйелдің операциясын көрді. Бірақ көңілі толмай келді. Кәдімгі біздегі сияқты — аппаратура, сол скальпель, сол зажим, тампон. Тіпті айырмашылығы жоқ көрінеді. Мен ол жолдастың халін түсінемін. Сонша жерден іздеп келгендегі көретінін үйдегі бар нәрсе болса... Енді ол өндірісті, балықшылар мен шаруалардың өмірін көргісі кеп жүр.

...Калькутта портына байланысты цифр босаған соң бір-бір шыны аяқ кофе ішіп алып өзен бойын тамашаладық. Төменгі жақтан самсаған жүк түсіргіш крандар, үлкен-үлкен шаққан боз кемелер көзге түсе бастады. Олар өзен арнасынан бұрылыс, қолтық-қолтық суларда тұр. Ал, өзен арнасында бір кіп-кішкене ескі пароход кездесті. Аты «Мадагаскар». Мені таңырқатқаны бұл Жапонның кемесі екен. «Қазір кеме жасауда дүние жүзінің маңдай алдына шыққан, 300 мың тонналық кемелер жасап жатқан елде де осындай ескінің көзі әлі жүр екен-ау» деген ой еді ол.

Төменірек түскен кезде өзеннің оң жағы — ғажайып бір жасыл қорық екен. Онда пальмалардың неше түрі бар, асыр салып ойнап жүрген маймылдар да көзге шалына бастады.

Қонақ иелері бізге осы қорықта аялдап, біраз серуен құрып, дем алуды ұсынып еді, бірақ қанша қызықсақ та рақмет айтуға тура келді. Өйткені сағат алтыға осы портта тұрған совет кемесіне баруға уағда жасап қойып едік. Шетте жүрген адам бауырмал келеді, олар да бізді күтіп отырған болар.

Біз катерден түскен пристань мен советтің сауда өкілдігінің арасы аз-ақ жер екен. Бірақ сонда да өзенмен осы екі арада ыстықтап үлгеріппіз.

Бұл сауда өкілдігінде үш үй грузин бар екен, (Бұлар негізінен шайдың мамандары, үнді шайын таңдап алатын мықтылар осылар.) Бала-шағаларын ертіп олар да серуеннен қайтыпты. Өздері кәдімгі бір ауыл. Балалары грузиніне сөйлейді.

Портқа бізді Советтің Калькуттадағы теңіз өкілі ертіп апаруға тиіс. Оның машинасының дипломаттық номері бар — ешкім тоқтатып, тексермейді. Күн күттірмей о да жетіп келді. Бұл капитаннан алғашқы әсерім тура ала құйын соғып өткендей болды. Өзі жас шамасы отыздың орта шеніндегі, еңкіштеу сұңғақ бойлы, ат жақты, қоңқақ мұрын, аққұба жігіт екен. Самай сақалын езуінің түбіне әкеліп шорт қырыққан, әсем фуражкасын бір шекесіне аударып, мөңкіте киген — нағыз теңіздің кербез сәрісі. Ағылшынның теңіз романдарындағы өжет капитандарға ұқсай ма, әлде соған ұқсағысы келген бе...

* * *

Бүгін күн демалыс. Программа бойынша манағы бесін кезіндегі катермен саяхаттан өзге еш нәрсе жоқ-ты. Бірақ Калькуттадағы ең тығыз күніміз осы жексенбі болайын деп тұр. Кешкі сағат сегізден аса совет кемесінен мейманханаға қайтып оралдың. Жолда келе жатып «губернатордың адъютанты бізді қонаққа шақырмақ уағдасын ұмытып кетпей-ақ» деп тіледік.

Біз губернатордың адъютанты Тэлвар деген жас капитанмен алдыңғы күні кешкі ас үстінде танысқанбыз. Бұл өзі ұзын бойлы, аққұба, бидай өңді үндіден гөрі европалыққа ұқсастау дөң маңдай, үш жағы сәл имектеу биік мұрынды жігіт. Еркін, ерке мінезіне қарағанда бір байдың бұлақ өскен мырзасы тәрізді. Онымен танысқанда қасында біз жатқан «Спенсер» мейманханасының жасы — аласа тығыршық денелі, момақан жүзді Ананда болған. Танысқаннан кейін біз оларға аздаған сый-сияпат көрсетіп едік, алдында «әйелім Парижден бүгін ғана келіп еді», — деп отырған Ананд елп ете қалып бізді үйіне қонаққа шақырған. Үйі мейманхананың біз жатқан екінші қабатының түп жағында боп шықты. Ананданың «Парижден келген» әйелі бөксесі мен кеудесі мол пішілген ажарсыз, аласа қара келіншек екен. Үш-төрт айлық баласын көтеріп Тэлвардың келіншегі де келді. Бұл күйеуі сияқты ұзын бойлы, арық, Кавказ әйелдерінде биік қабақ, қоңқақ мұрын. Бірақ өрт қара өңі мен кісінің әңгімеден өтетін үлкен қара көзі оны нағыз цыган әйеліне ұқсатып тұр.

Ағылшынға Исаактан кейінгі жүйрігіміз Леонид Почивалов. Бұл өзі моральдық тақырыпқа ғақлия-нақыл әңгімелер жазуға жүйрік жазушы. Жасы қырықтан енді ғана асқан, жіңішке тап, қағылез кісі. Ат жақты, ірілеу қыр мұрынды кішкене бет өңі сары ма, аққұба ма ажырату қиын, бір кезде сол екеуінің бірі болған шығар, қазіргісі бір түрлі қуқыл күлгін, артқа қайырған селдір шашы да күлгін бозамық тартып ағарған. Леонид бұдан біраз жыл бұрын осы Үндістанда, Азияның күнгей шығысында тілшілік қызмет атқарған. Содан қалған жұқана аздаған ағылшынша бар.

Ал, Леонид ағылшынша сөйлегенде ішпей-жемей тонсыз. Ол сөйлер алдында иығын қиқақ еткізіп қомдап алып, кеңірдегін үзердей созып, иегін көтеріп Умм... Ооо... Эээ... Мистер Тэлвар... Умм... Май фред... мистер Ахтанов... Эээ... — деп аттамай жатып-ақ етегіне сүрініп әлек болады. Өзі білетін азғана ағылшын сөздерінің нәшін келтіремін деп ыстың картопты аузына салып жіберіп енді не жұта алмай, не түкіріп тастай алмай қиналған адамдай — таңдайының астында тілін шүйіріп, әр дыбысты күмпілдетіп, мұрнынан шығарып әлекке түседі. Осылай бес-алты минут сөйлегенде тіпті қасында қарап отырған сіздің өзіңіз шаршайсыз. Білмеймін, басқалар сөйлегенде ағылшын тілі майлы қасықтай жылпылдайды және олар мынау сияқты әр дауысты дыбысты бүйірін қампитып, ырғап созып діңкесі құрымайды.

Біздің жігіттердің тамсануына жетпейтін шай қасың виски алпамсадай Тэлварға әжептәуір әсер еткен сияқты. Сөзге араласпай теңселе басын бөлменің ортасына кеп төңірекке сүзе қарап тұрады да, ортайған стаканды толтырып кетеді.

Тэлвардың әйелі нәрестесін диванға ұйықтатып тастап, ауық-ауық кішкене подноспен қонақтарға үндінің әр түрлі тәттілерін — печенье, банан ұсынады. Подносты алдына әкеп, «алыңыз» деп тостағандай цыган көзімен шарпып еткенде, қолын ұсынған тағамыңа тимей ауаны қармалайды.

...Түн ортасы жуықтап қалды. Калькуттаның бусанған тымырсық ауасына лып еткен бір салқын леп енетін емес. Дымқыл тұтқан көйлек, шалбарым қаудырап денеме қатты тиеді. Көшеде жалғыз жүрмін. Біраз шаршасам да түнгі Калькуттаны азғана жаяу аралағым келеді. Ертең ертеңгілік ұшамыз.

Бірақ енді бір ойнап қарасам, көргенім тіпті аз. Болмашы... жоқтың қасы.

«Жер» деп аталатын алып шардың экваторға қарай қампиған жалпақ бүйіріне кең кесілін Үндістан атты зор ел жатыр. Бұл сияқты терең де, мұхит сияқты үлкен ел. Дели... Агра... Бенарес... Калькутта... Солтүстіктен оңтүстік шығысқа қарай тартылған сызық бұл. Құмырсқаның ізіндей жіңішке сызық. Аттам жердің ар жағы мен үшін қараңғы тұман. Оның үстіне мен осының қазіргі бір сәтін ғана көріп келем, ал ар жағы ертегіге астасып бес мың жылдан әріге кетіп бара жатқан ұлы тарих. Ол да менің әлі сусындап қанып болмаған дүнием.

Мынау төрт тәуліктен бері мен малтығып жүрген алып дала Калькутта. Үндінің он алты штатының бірі Бенгалия... Кешегі улы Тагор бастап, бүгінгі Бандуопадһайя, Рай, Босу, Де Вишну тәрізді кесек жазушылар жалғап қанша үңгіп суреттесе де тауыса алмай жатқан өмір бар мұнда.

Мен не білдім осыдан? Индуизмнің орталығы кешегі Бенарестен қанша қазына алдым бойыма?

Менің білгенім де, түйгенім де теңіздің бір тамшысы ғана тәрізді. Жол ұзақ, өмір қысқа деген осы. Іші бітеу қалып бара жатқан елдің көзіміз шалған сыртқы көрінісіне қанағат етеміз де.

Сағат түнгі бірді орталағанда бөлмеме қайтып орал дым. Төбені тесіп орнатқан кондиционерден төсегімнің үстіне қаракүйе жауып қалыпты. Бұл таң атқанша мені көміп тастайды ғой. Кеше Майя Ганинаның бөлмесінде сондай хал болып, оны басқа номерге ауыстырған-ды. Ер тең ертеңгілік жүретін болған соң жарты түнге бола жұртты мазалап жатқым келмеді. Сөйтіп даналап тұрғанда байқасам, іргедегі кереуеттің үсті таза екен. Соған ауысып жата кеттім.

Байқаймын, біздің досымыз Анандтың бұл мейманханасы нағыз гүлденіп келе жатқан дүние емес. Әйелі Парижден келген. Өзі жуырда Совет Одағына соғып, одан Европаны араламақ. Егер мұнысы рас болса... Әй мына тозығы жеткен кішкене мейманхана сондай мол сілтейтін табыс бере қояр ма екен.

Қой, Анандтың бюджетіндегі шаруам қанша, ұйықтайын.

ҮШІНШІ ХИКАЯ

Вице-канцлер. Тіл қасіреті.

Ардақталған ақындар

Калькуттадан да аттандық. Бұл жолы біз мінген Каравелла самолеті үш реактив моторы құйрығына орналасқан, әуеде дыбысы онша естілмейтін, жолың болған, өте жайлы көлік екен. Екі жарым сағат уақыттың қалай өткенін байқамай да қалдық. Тіпті шаршатпады.

Біз көтеріліп биіктеп алғаннан соң алдыңғы жақтан қошқыл қараның сұлуы — стюардесса қыз шығып мынадай хабар айтты:

— Леди һәм джентльмендер! Біздің самолет теңіздің үстімен ұшады. Егер кездейсоқ қауіпті жағдай туып қалса қорықпаңыздар. Сіздердің қамдарыңыз күні бұрын ойлап қойылған. Отырған креслоларыңыздың астында суға батырмайтын жилет бар. — Стюардесса қыз қолындағы резина жилетті көтеріңкіреп бізге көрсетіп қимыл жасай бастады. — Былай бірнеше рет бассаңыздар болды — жилеттің іші ауаға толып шыға келеді. Сосын киін аласыздар.

Бірақ қыздың жилеті ауаға толын қампиятын ойы жоқ, сол баяғы жансыз күйі салбырап тұр.

— Оқасы жоқ. Мұны өздеріңіз істеп аласыздар ғой, — дей салды ол.

Осы кезде жан-жағыма қарасам жұрттың бәрі жилетін алып сілкілеп жатыр. Бірақ біреуінің жилеті қампимайды, былқ-сылқ етеді. Әуелі күбірлеген жұрт гуілдей бастады да, стюардессаның сөзін бөліп жіберді, Иллюминатордан төменге көз жіберсем — астымыз көктеңіз екен. Біздің сол жағымызда отырған қызыл шақа, құс мұрын бір француз бар еді. О, ғажап әлгінің жилеті қампиып шыға келді. Француз қуаныштан дауыстап жіберді де кенет айналасындағы сәтсіздер кезі түсіп, шошын кетті. Жилетін тез астына тыға салып, балапан басқан тауықтай үстіне жарбиып отыра қалды. Төңірегіне сезікті қызғанышпен үрке қарайды.

Стюардесса қыз әлі сөзін бітірмеген екен. Жұрт гуілінің басылуын сабырмен тосып сөзін қайта жалғады:

— Жилетті киген соң сыртқа шығуға қам жасайсыздар. Біздің самолеттің екі есігі бар — бірі алдында, бірі құйрық жақта. Қауіпті сағатта уақыт ұту үшін екі есікті қатар ашу керек. Шығар кезде алдымен әйелдерге жол беруді ұмытып кетпеңіз. Самолет су бетінде 1 минут 40 секунд қалқып тұра алады. Ықылас қойып тыңдағандарыңызға рақмет.

Бұл хабарландыру жұртты үрейлендірудің орнына біраз күлдіріп алды. Енді қызыл шақа француз да іске асар жалғыз келетін жұрттан қызғанып үрке қарауын қойды. Әрі-беріден соң жилетінің ішіндегі желін шығарып, қайтадан орнына салып қойды.

Мадрасқа түске таман келдік. Бұл Индияның оңтүстік жағы. Жері сұлу екен. Көк торғын жазық алқап самолет төмендегеннен-ақ көз тарта бастады. Оң жағымыздан алысқа бұлдырап біздің Көкше тәріздес мұнарлы көгілдір таулар көрінді. Енді селдір біткен пальмалардың шоқ-шоқ ормандары да жиі ұшырайды.

Күн қызған көз. Аэродром да қайнап тұр екен. Тас-бетонның қызуы ұлтанымыздан өтіп, табанымызды шариды. Біз самолеттен түсіп аэровокзалға қарай беттегенде алдымыздан бойшаңдау, талдырмаш, аққұба жігіт жүгіріп келді. Аласа маңдайына ұзын сопақ беті үйлесіңкіремейді, содан ба, біреу иегінен сығып ұстап төмен қарай тартып қалып, бетін созып жіберген сияқты әсер етеді. Өзі елгезек жігіт көрінеді. «Біздің біз екенімізді» білгеннен кейін:

— Мадрастағы мәдениет жөніндегі вице-консул Яблоновский боламын, — деп өзін таныстырды, бізге түсініктірек болу үшін — Мадрастың Поростаевпын, — деп және қосып қойды.

Поростаев — кешегі Калькуттадағы вице-консул — орта бойлы, тығыршықтай, аққұба келген өсиетін жігіт болатын. Ол бізді көп мазалаған жоқ, тек бір-екі рет келіп халымызды сұрап кеткен. Леди Мукерджидің музейінде де бізбен бірге болды. Бұл жігіттің тамаша бір қасиеті — оның қасыңда бар-жоғын байқамай қалатынсың.

Ал, мына Поростаев-Яблоновский өзін байқатпай қоятын адамның түрі емес. Бірден іші-бауырыңа кіріп, елпілдетіп алып барады. Аэродромный, бір бөлмесіне кіргізіп, Үнді-Совет қоғамын басқаратын бір профессор және бір мәдениет қайраткерімен таныстырып үлгерді.

Сөйткенше бізді іздеп тағы бір-екі үнділік достар келді. Анықтай келгенде — біздің қожамыз осы соңғы келгендер — үкімет тарапынан бөлінген адамдар боп шықты. Бізге бәрібір «майды көп салғаннан ботқа бүлінбейді», — деп орыстар айтпақшы, қарсы алушылар көбейген сайын біздің мәртебеміз аса береді.

Бірақ бізді қарсы алуға дайындалып екі топ, екі программа жасапты. Мұнысы аздаған шатақ. Біз әрине меншікті қожамыздың — соңғы келгендердің программасына бағынамыз. Бірақ Яблоновскийдің де далада қалғысы келмейді. Сонымен екі программаны қосып жіберіп ортақ бір программа жасауға келістік.

Екеуін бірге қосып жіберсек те программа онша тығыз болмады. Мадрас Калькуттадан да ыстық. Сол ыстықта шапқылай беруге біздің де жанымыз сірі емес.

Бүгінгі программамыз — түс қайта университетке барып, вице-канцлерге визит жасаймыз. Содан кейін қаланы аралау.

Біз тоқтаған «Империал» мейманханасы — ықшам. Кішкене ғана төрт қабат және сондай екі қабат — бөлек екі корпусы бар. Рестораны өз алдына бөлек бір павильон. Біздің есіктің алдында және ресторанның ар жағында екі қорасы бар. Екеуі де көк шеп өскен, құм себілген тап-таза.

Менің бір байқап келе жатқаным осы жақта көп қабатты, үлкен мейманханалар жоқ. Бәрі де осындай шағын, оңаша, тыныш. Бұл да жердің климатына байланысты болар. Мынадай қайнаған ыстықта — біздің «Россия» сияқты алып мейманханада құмырсқадай құжынаған адам қалай жан сақтамақ.

Университеттің орталық корпустары теңіз жағасына салынған екен. Бұл жердің пейзажы тіпті әсем. Тропикалық ұзын жапырақты жасыл ағаштар арасында екі-үш қабат әсем қызыл үйлер. Жарастықты симметриямен салынған.

Біз екінші қабатқа көтеріліп, вице-канцлердің кабинетіне кірдік. Вице-канцлердің фамилиясы ете қиын. Оны дұрыс айтып шығу үшін тіліңді шиыршықтап тұрып үш бұрауы керек, қысқасы: доктор Н. Д. Сундаравадивелу.

Доктор Сундаравадивелу креслосынан тұрып, біздің алдымызды тосып амандасты. Биік кең кабинеттің үлкен терезелерін, теңізге қарай айқара ашып тастапты. Теңізден кәдімгідей самал соғады. Вице-канцлер бізді отырғызып, Өзі де орнына барып отырды. Биік, ірі. кісі екен. Жас шамасы елудің ар жағына әжептәуір шығып кетсе де денесі тығыз — спортшы тәрізді, күшті жуан мойны мен сопақтау ықшам бас бітімі оны боксерге де ұқсатады. Бет әлпеті де шымыр, уытты, дөңес кең маңдайлы, биік келте мұрын. Қимыл-қозғалысы сияқты сөйлеген сөзі де ширақ, еркін. Көсем болып ысылып қалған, іскер қайраткер екені сезіледі. Өзі көп жыл министр болған екен. Сөз саптауына қарағанда міндетін университетпен ғана шектеген адамға ұқсамайды.

Вице-канцлер сөзді университеттен емес, жалпы ағарту мәселесінен бастады. Келтірілген цифрлары негізінен штат көлемін қамтиды. Осы арада штаттар жайлы бірер сөз айтқан дұрыс болар. Индияның бұрынғы штатқа бөлінісіне бірсыпыра өзгерістер енгізілген көрінеді. Енді штатты негізінен халықтық ұлттың құрамына қарай бөліп, олардың кейбіреулерінің бұрынғы атауларын да өзгерткен. Мысалы бұрынғы үлкен шаһар есімдерімен аталған Мадрас, Бомбей штаттары қазір ұлт есіміне сәйкес Тамильнад, Махараштра штаттары боп аталады. Әр штаттың халқы сайлаған өз үкіметі бар. Сөйтіп қазіргі біз келген Тамильнад штатының негізгі халқы — тамил ұлты.

— Балалардың мектепке қатынауы да көп қиындық келтіреді. Менің бала кезімде біздің деревняда мектеп болған жоқ. Жақын мектеп 8 миль болатын. Оған қатынау мүмкін емес. Менің әке-шешемнің жері, аздаған ауқаты болатын. Олардың мені оқыту қолынан келді. Ал, кемірек тұрмыстағы адамдар балаларын оқыта алған жоқ. Қазір мектептің арасын қысқарттық. Қазір ең қашық дегенде бастауыш мектеп бір миль, орта мектеп бес миль.

Мен ішімнен есептеп отырмын. Бір милің бір километр алты жүз метр. Сонда орта мектебіңе дейінгі жол — 8 километр шамасы. Осынша халқы тығыз елдің әзірге мектебінің тығыз болмағаны-ау сонда.

Балалар орта мектепке шейін өз тілінде оқиды, ағылшын тілі қатар жүреді, жоғары мектептердегі оқу негізінен ағылшын тілінде көрінеді.

Қазір штат бойынша мектеп программасын бір жүйеге жеткізіпті. Бүкіл үнді масштабын былай қойғанда өз ішінде оқу программасын бір жүйеге сала алмай отырған штаттар бар көрінеді.

— Қазір үкімет тарапынан халық ағарту ісіне көп күш жұмсалып отыр. Мектептерде оқу ақысыз. Сонымен қатар колледждердің бірінші курстарында да студенттер ақысыз оқиды. Мектептерде оқушыларға ертеңгі тамақ беріледі. Бұл да төлеусіз. Қыз балаларға мектеп формасы да ақшасыз беріледі, — деп доктор Сундаравадивелу көсіле сөйледі. — Соңғы он бес жылдың ішінде Тамильнадта халықтық білім алуға деген ықыласы күшті. Бұрын қоғамның ең төменгі сатысында тұрған — хариджилар («неприкасаемые» — адам жоламайтын, аласталған деген мағынада) әсіресе білімге құштар. Үкімет олардың оқуына кеп жәрдем етеді. Менің өз туған деревня сауатсыз екі хариджидің баласы мектеп бітіріп, деревняға оқытушы боп қайтты.

Вице-канцлер ағарту ісіне, халықтық көзін ашуға өз өмірін бағыштаған адам тәрізді. Мектеп жайлы сөйлегенде — бұл істің өз штатындағы бүге-шігесін түгел білетіні өз алдына, жалпы оқу мәселесін сөз қылғанда арқасы қозып, қанаттанып кетеді. Бұл тақырыпта қанша уақыт сөйлессең де ынтығы қайтып жалықпайтын, түбіне жетіп таусылмайтын адам сияқты.

Отаршылық тепкісінде кешеуілдеп қалған қараңғы халықтық білім мен өнерге, жарыққа талпынатыны бізге таныс. Біздің сонау жиырмасыншы жылдардың аяғы, оты-тынышының бас кезіндегі зор сілкінісіміз қазір осы елдің басына да келген бе деп қалдым.

Ағарту ісінде үкіметтің қолы жетпей жатқан жерде халықтың өзі қимылдап кетеді екен. Соңғы он жылдың ішінде халықтық мектепке көрсеткен кемесі жүз миллион рупий шамасы болыпты. Жұрт мектеп үшін қаржы, мүлік жинайды. Қаражат беруге шамасы келмейтіндер — өзінін еңбегін береді. Мектеп үйін ремонттайды және де басқа мектепке қажетті жұмыстарды істейді. Сонымен бірге жұртшылық мектептің жағдайын тексеріп, керекті жәрдемдерін көрсетеді екен. Ал, жергілікті коммуналар балаларға ақысыз оқулықтар, қыздарға ақысыз униформалар беретін көрінеді.

Штаттағы жалпы халық ағарту ісіне біраз қандырғаннан кейін доктор Сундаравадивелу өзі басқарып отырған университет жағдайымен таныстырды. Мадрас университеті 1857 жылы ашылған Индиядағы көне оқу орындарының бірі екен. Бұдан бұрын ашылған тек Калькутта мен Бомбей университеттері ғана көрінеді.

Қазір бұл штатта үш университет бар. Қалған екеуі Анамалай университеттері.

Университет толып жатқан колледждерден құралады. Ол колледждер — біздіңше факультет деуден үлкен, шамасы әрқайсысы ықшам институт дәрежесінде болса керек. Мемлекеттік колледждермен қабат жеке меншік колледждер де болады екен. Бірақ барлығының программасы бір жөне бәріне де диплом мен ғылыми атақты университет дана береді. Біздің келіп отырғанымыз университеттің орталық корпустары. Ал, колледждер қаланың басқа аудандарында көрінеді.

— Біздің білім беруіміздегі бір үлкен олқылық жоғарғы класс оқушылары мен студенттердің мамандығына сай іс тәжірибесінен өтпеуі. Бізде тіпті инженерлік факультеттердің өзінде өндіріс тәжірибесі жүргізілмей келді, — деді вице-канцлер. — Біз бұл өте қажет нәрсені енді ғана қолға алып жатырмыз.

Доктор Сундаравадивелу бір жақсы нәрсені есіне алғандай қиялдана жымиып қойды.

— Мен сіздің елді аралап, әсіресе оқу-ағарту ісімен кеңірек таныстым. Шынымды айтсам біз үйренетін бірлі нәрсе бар екен. Бізді Киев маңындағы бір колхозға апарды. Онда тәжірибеде студенттер жұмыс істеп жүр екен. Олар жай ғана жұмыс істеп, шаруаға дағдыланып жүрген жоқ, алма жаққа сортын егіп, бір жағынан соған ғыл.ми тәжірибе жасап жүр.

— Бізде ауылдық жердегі мектеп балалары да колхоз, совхоздың жұмысына араласады, — деді Почивалов.

Осы бір үлкен я;асыл аудан — студенттер республикасы екен. Мұнда бірнеше коттедждер орын тепкен. Жасыл жапырақ арасынан сығалап тұрған мынау үйлер сол студенттердің жатақханасы. Әр жердей теңкиіп оқитын корпустары көрінеді.

— Бұл қаланың ең жақсы ауданы. Жатақхана босаған кезде шеттен келген қонақтарды да осында түсіреміз, — деді бізді бастап жүрген қызметкерлер.

Ел орынға отыра біз мейманханаға оралдық. Мадрастан алғашқы әсеріміз и;аман емес.

Ескі храм. Әуе айналып жерге түскенде».

Тасқа жан бітірген жастар

Жол үсті қасыңдағы жолдастарыңа да сын, өзің е де сын. Мен езім, сырт көзге мінезім қызулау көрінгенмен жол үстінде жолдасқа жайсыз емеспін. Талай аузымен от тістеген, асау ақындардың арасында айға жуық ел араласқанда деспей қайтатынмын. Ұзақ жолда кісіні бір-біріне үйкеп алатын жағдай кездесе береді. Ондайда кешірімшіл көнбісті болу керек. Ал, реніш болмаған күн кісінің бір-бірінен мезі болуы деген құрғыр және пар. Осының бәрінен бірге я«үрген жолаушыларды аман ақтайтын кәдімгі ойын-күлкі, ақжарқын әзіл-қалжың.

Осы жүрген делегация біздер — әзіл-оспаққа шебер болдық, біріміздің әзілімізді біріміз түсіне қойдық деп айта алмаймын. Бірақ бір рақаты біздің қолымыз бос болмады. Күнде жаңа көрініс, жаңа кездесу, жаңа әсер. Бір — жаңалықты қанша құйса да толмайтын түпсіз кеспекке айналдық. Сөйтіп майлы қасықтай болмасақ та тату келе жатырмыз.

Әйтсе де арамызда аздаған қыңыр қисықтығымыз да болып қалады. Ол негізінен программа мәселесіне тіреледі. Бүгінгі программа — жүз, жүз елу километр жердегі екі қаланы аралан кешке оралу. Мадрастағы жолдастар «Теңіз жағасындағы ғана барып түске қайтып оралыңыздар. Күн ыстық, өздеріңізге қиын болады», — деген. Бұл ақылға үшеуміз асығып едік, біреуіміз қисайып қалдың.

Ал, қисық шыныдай нәзік нәрсе, сындырып аламыз ба деп қорыққаннан қалғанымыз соның дегеніне көне береміз. Сөйтіп кешке бір-ақ оралатын болып ұзақ жолға шықтық.

Әлі күн қыза қойған жоқ. Сағым жүгіріп, ауа мұнартып қозғала қоймаған мөлдір шақ. Оңтүстік Индияның пейзажы тіпті тамаша. Алыстан мұнартып аласа көгілдір таулар көрінеді. Бедерінен таныдым — кешегі біз самолеттен көрген таулар. Ал жап-жазық жер бедерінің бояуы ғажап. Ойпаңдау жерде қарыс сүйем көтеріліп күріш көктеп келе жатса, сол көтеріңкі жазықта сарғайып піскен, тығыз бітік бидайды орып жатыр. Әр жерде екі-үш тек аумағын алып дөңгеленіп кісі бойы қайт құрағы (сахарный тростник) көтереді. Оны да шетінен шаба бастаған.

Шоғырлана көгерген пальма ормандары көздің жауып алады. Кең алқаптың әр тұсынан дөңгелек көлдер мөлдірейді. Кейде жүк артып кетіп бара жатқан пілдер кездесіп қалады. Өгізге жеккен соқамен жер жыртып жатқан шаруалар да жиі ұшырасатын болды.

Мынау көктем мен күздің барлық бояуы араласқан — жасыл, сарғыш, аңғал, қызғылт, көгілдір дүние, анау соқа соңынан мимырт басып бара жатқан ақ көйлек, ақ дамбалды шаруа, бүгінгі арс-гүрс машина дәуірінен, жоққа жанығып босқа асыққан күйгелек тіршіліктен бөлек сияқты. Табиғат түлегі адамның сол табиғат анасының бауырына жақын кезін еске салады.

Жол үстінен басы-аяғы жоқ бес-алты үлкен-үлкен сәнді корпустар шыға келді. Үлкен қаланың ортасынан ойып алған бір бөлшек сияқты. Бұл политехникум екен. Одан өте бергенде шөп-шаламмен жабылған итарқалар быжынап қоя берді. Орыста мұндайды шалаш дейді. Бұл шаруалардың үйлері екен. Әйтеуір шақырайған күннен көлеңке, панасызға лыпа демесең... Сөйтіп осы жолдың шетінде ортасын кесіп алып тастап, бүгінгі жиырмасыншы ғасыр мен сонау оныншы ғасырды шетін түйістіріп жалғай салған тәрізді.

Біздің бірінші соққан қаламыз Канчипурам — жасыл пальмаларды жамылған шағын шаһар екен. Бір заманда Мадрасты билеушілердің резиденциясы болған көрінеді. Қазіргі сипаты біздің жадтағы аудан орталығына ұқсайды. Жіңішке асфальт жол қала ортасынан өтеді. Көшеде өзге транспорттап гөрі велосипед пен өгіз арба көбірек.

Мұнда өгіздің мүйізін қызылға, көкке, сарыға боян мүйіздің ұшына металдан жебе кигізіп әшекейлеп қояды екен. Және екі мүйізді ылғи екі түске бояйды. Қала көшесінің екі жерінде дос доңғалақты арба үстіне жасалған храм көрдім. Ішінде құдайдың тас мүсіні бар, үндінің кәдімгі шошақ төбелі биік храмы. Биіктігі төрт-бес метрден нем емес. Ал арбасының доңғалағы кісі бойы қол созым. Пул қасиетті күймені — діни мейрам күндері халық жабылып жаяу итеріп қаланың көшесін аралатады екен.

Біздің бұл сапардағы жолбасшымыз мистер қатқан арық, жұқа танау, қоңқақ мұрын қара. Шақта қасқасы майлап қойған қара қайыстай жылтырайды. Аласы үлкен қара көзі жарқ-жұрқ етеді. Өзі іске де жылдам, жас болмаса да алып-ұшып тұрған елгезек шан.

Ол бізді кішкентай мейманханаға оп минуттай аялдатты да «күн қызған кезде қайтып келіп дем алармыз» деп Канчипурамның тарихи жерлерін аралатуға әкетті. «Тарихи ескерткіш» дегенде біз бұл қаладан үш храм көрдік. Солардың ең ескісі жайласаңдар храмы. Мұны Маһандраварман 674 жылы бастап 800 жылы салып көріпті. Бір мың екі жүз жылға таяу тұрған храм қазір қозған. Қабырғалары мен колонналары әбден мұжылып, өрнектерінің бедері кеткен. Тек храмның алдында жатқан қасиетті сиырдың тас мүсіні ғапа уақытында онша сияқты. «Сырлы аяқтың сыры кетсе де сыны кетпес» деген емес пе, қанша тозса да «қарт жүзінде ою-өрнек пен мүсін өнерінің, архитектураның ізі көрініп-ақ тұр.

Төрт-төрттен бір блокқа жұптасқан колонналар тұтас карнизге жалғасын одан жоғары күмбез орнаған. Сондай қатар түзеген күмбездердің саны оннан асады. Мұнда да Үндінің өзге храмдары сияқты Шиваның мүсіні. Бірақ мұнда бұрын біз көрмеген мүсіндер де бар, кірер қақпаның екі жағында сәукеле-тәж киген, қабан азу құдайлар дық мүсіні тұр. Ал, жаңағы колонналардың астыңғы жартысы арқар мүйізді арыстандардың суреті.

Біз аяқ киімімізді шешіп араладық. Өйткені бұл храм қанша тозғанмен далада қалмаған. Ортасындағы қараңғы кең құжырасында шырақ жанып тұр. Өлеусіреген шырақ үлкендігі кәдімгі кісідей бір құдайдың бетіне қара көлеңке жарық түсіреді. Өзге елдің, өзге діннің киелі жері емес пе, мен кіруге бір түрлі... Оның үстіне біз сығалаған есіктен басқа саңлауы жоқ, төрт жағы тас бітеу құжыраның ауасы да ауыр екен.

Храмның бір қабырғасында — өзбек үйлеріндегі тауша сияқты кең қуыс бар. Қуыстың едені тас. Мұнда нирванаға берілгендер отырады. Нирванаға берілгендер дүниенің сөзі мен ісінен — яғни фаниден безіп, биік ой-қиялға беріліп осындай жерде жылдан отырады, сөйтіп мұратына жетеді. Ол екі ғасырдан бері талай нирвана құйрығы қажаған болар — қуыстың тас едені кәдімгідей шұғылданып қалған, шыныдай жылтырайды.

Күн болса қызын келеді, мынадай кішкене қаладан осы бір храм да жетер еді. Бірақ мистер бізді жетелеп отырып тағы да екі храмға апарды.

Оның бірі — Вишну атты Құдайды ерекше қастерлей тін үнді дінінің бір сектасыныкі екен. Дәл храмға кірер алдында, биік бақан — флажок тұр. Қабырғада Вишнудың белгісі — аттың тағасынан гөрі сүйірлеу ақ сызықты қақ ортасынан леп белгісі тәрізді қызыл сызық түскен Байқасам осындағы жұрт маңдайларына да сол бөлгіш бояп салын алыпты. Бұл храмның колонналарының әшекей оюы тіпті баттасып кеткен, сол ою-өрнектердің ара сында — бастарына сәукеле-тәж киген, аттарын орнығып қылыштарын айқара сермеген ашулы құдайлар тұр. Бет мүсіндердің маған бір қатты — мұнда экспрессиясы өте күшті екен. Аттың да, құдайдың да әр бұлшық шиыршық атын тұрған қайрат сияқты.

Үшіншісі — бояуы сенбеген, әшекей-айшық та мүжілмеген жұрттың күнделікті міне жат қылып жүрген храмы екен. Қорасы кең, бірнеше қақпасы бар. Ыстық жұрт паналайтын тас еденді саясы да мол. Сол сая бірінде піл мен ат тұр. Кезіп жүрген туристер фотоаппараттарын суырып алып пілді көздей бастап еді — пілдің қасында тұрған үнді жігіті оларды тоқтатып тастады.

— Егер пілді суретке түсіргіңіз келсе — бір рупий ақы төлеңіз.

Шығар ауызда он екі-он үш жасар шамасында қайыршы бала жатыр. Индияда қайыршы балаға кісі таңырқамайды. Бірақ мынаның түрін көргенде мен шошып кеттім. Төменгі қабырғасы мен бұғанасы жоқ, іші бүктелін кеудесі мен бөксесі екі бөлек жатыр. Маған оның жауырыны мен жамбасын жалғастырып тұрған омыртқасы да жоқ тәрізді көрінді. Кеудесін көтере алмайды. Шынтақтап жатыр. Апырай, мынадай денеден шығып кетпей тұрған адам баласының жаны да сірі болады екен ғой. Өзі, нәзік жақ жүзіне ақыл ұялаған, мөлдір қара көзді сұлу бала екен. Жалынышты кескінмен қайыр сұрап қолын созады.

Тарыққан адамның бәрі бірдей мейірбан, адал бола бермейді. Жоқшылық деген ит кісіні иманнан бездіріп, қаныпезер қатал да қылып жібереді. Осы баланы нәресте күнінде бұғанасын сындырып, дене мүшесін бүлдіріп адам шошыр бейнеге түсірген. Мұны көрген адамның дәті шыдамайды. Енді ол адам емес, өзге біреу үшін қайыр ақша жинайтын тірі жәндік, шықпаған жан.

Түс мезгілі жақындап қалды. Мистер Канная — дайындалып қойған орынға барып, зауал ауғанша дем алуға шақырып еді, мен қарсы болдым. Келесі баратын қаламыз теңіз жағасында көрінеді. Сол теңіз жағасына барып тыныққанды мақұл көрдім. Жолдастарым да мені құптады.

Бірақ қаладан бірден шығып кете алмадық. Мистер Канная бізді тағы бір жерге бұрды. Біздің аздап сабырсыздың білдіргенімізді елемей мектепті корсетті. Қамыс төбелі жалғыз қабат ұзын үй. Мектептің қора жағында үлкен бақ бар екен. Соның ішіне екі мың қаралы адам отыратындай скамейка қойыпты.

Бұл арада жергілікті халықтық мектепке көмек көрсету жөніндегі конференциясы болайын деп жатыр екен. Мадрас штатында сондай төрт жүз конференция өткізіпті. Бұл конференциялар жүйеге салынып, бюрократтың тәртіпке түскен нәрсе емес, әр жер өз ыңғайы, қажеттігіне қарай шақыратын көрінеді.

Конференция үстінде жұрттың мектепке берген дүние-мүлкі заттарының көрмесі ашылады. Дәл осы арада балалардың 90 проценті, қыздардың 80 проценті мектепке барады екен. Бұл әрине жоғары көрсеткіш.

Мектепке бүкіл халықтың қамқорлық жасау, көмек көрсету жөніндегі үлкен қозғалысқа мұрындық болған кешегі университеттің вице-канцлері доктор Сундаравадивелу көрінеді. Бұл қозғалыс бүкіл Индия бойынша ең алдымен осы Тамильнад штатында басталған. Сондықтан да тәжірибе алып, үйрену үшін осында басқа штаттардан көп адам келеді екен.

Канная баяндаған жәйт осы. Сөйтіп кешегі әңгіменің жалғасы бүгін Канчипурам қаласында алдымыздан шықты.

Ендігі жолдың бастамасы да көріксіз болған жоқ. Жол шетіндегі деревнялардың көбі жібек өсіреді екен. Әр үйдің жанында ағаштан жасаған ашамай орап, кептіруге қойған ақ жібек. Әр қорада тізілген өзі елу-алпыс метрге жетеді. Кей жерлерде жібекті әр түрлі түске бояп та қойған.

Индияда егінді үшке дейін орады. Қазір соның бірінші орағы бидайды орып болып қалған. Мұнда негізі жеке меншік, ұсақ шаруашылық. Әркім өзінше тіршілік етеді. Шаруалар «өндіріс резервін» толық пайдалануға тырысады екен. Асфальт жол, оның үстінен машина өтіп жатыр. Ол неге пайдасыз босқа өтеді?

Осыны есепке алған шаруа асфальттың үстін кәдімгі қырман жасап алыпты. Орған бидайын жолдың үстіне төсеген. Машина өткен сайын жан-жағын сыпырып, қайтадан қопсытып қояды. Менің бір байқағаным бұл жолдармен машина сиректеу жүретін тәрізді. Еңбек өнімділігінің қанша боларын кім білсін. Бірақ әйтеуір біздің машинаның доңғалағы жолшыбай талай қырманды талан өтті.

Біздің жолдасымыз Леонид Почивалов «Жасыл революция» жайлы сұрап келеді. «Жасыл революция» — деген ауыл шаруашылығын қауырт өркендету мағынасында. Бұл жігіт сол туралы жазғысы келеді. Бірақ оны ыңғайы келіп зерттей алмай жүр.

Жасыл революцияның негізгі мақсаты — пайдалануға келетін жерді түгелдей егістікке қосу, егістікті суландыру көрінеді. Сонымен бірге жерге тыңайтқыш заттар енгізу. Қазір тыңайтқыш заттарды ұсақ шаруаларға үлестіру мәселесін қолға алыпты. Мал, құрал-сайман сатып алуға шаруаларға аздаған қарыз ақша да берілетін болыпты. Бұрын алыпсатарлар шаруаның өнімін арзанға алатын болған, енді мемлекет шаруаның ақысын саудагерлерге жегізбеу жағына да қам жасап жатса керек. Деревняға жол салынып, автобус қатынасын жөндеген көрінеді. Сонымен бірге шаруаларды кооператив ұйымдастыру ісі де қолға алынған. Село электрлендіру жұмысының барысы да жаман емес. Ал, агротехника жағынан Жапонның әдісін көбірек қолданамыз, — дейді Канная.

Біздің жолбасшымыздың айтуынша бес жүз елу миллион ауызға тауып берудің қамы негізінен осылар көрінеді.

Байқаймын, біздің жүрісіміз ұзап барады. Аудармашыдан болды ма, әйтеуір не де болса бір түсінбестік болған. Ендігі баратын қаламыз жиырма шақты километр ден ұққанбыз. Кемінде бір елудің ар жағында жүріп тастадық. Әлі теңіз қарасы көрінбейді. Күн шақырайып төбеге келді. Енді машинаның терезесінен соққан желдің өзі денеңді күйдіріп барады. Біз жолшыбай өткен село да жұрт аяғы сейілген, көлеңкеде ойнаған бала мен бірлі-жарымды адам болмаса — жүрген-тұрған жан жоқ. Жол үстінде де бізден өзге қыбыр еткен бір қара көрінбейді. Таңдайымыз да құрған барады. Бірақ жол шеті таусылар емес.

Сөйтіп келе жатқанда темір жолға тірелдік. Шлагбаум жабық. Машинаның іші қайнап кетті. Отыра алмадық. Сыртқа шықтық. Тоқтағанымыз жалаңаш жер екен. Сая болар бір тал жоқ. Келе жатқан поезд жоқ. Дыбысы да естілмейді. Шлагбаумды ашып-жабатын күзетші және жоқ.

«Әуе айналып жерге түскен» деген сөз келеді есіме. Шынында әуе айналып барады. Төңірек аппақ жарық. Ақ жалын. Ақ шоқтың ыстық лебі денеңді шарпып, миды қайнатып барады. Жер шарының дәл біз тұрған бүйірін күнге жақындатып апарып, бізді шашты қақтап тұрған сияқты. Мынау ыстық таусылар емес, бітер емес. Талай күндер, айлар бойы қақтап тұр. Шлагбаум — басып жерге тұқыртқан ала сырық — тапжылар емес. Көз алдыңда тұрып бұлдырап кетеді, бұлдырап барып қайта көрінеді. Бірақ басы көтерілмейді. Есеңгіреп барып есімді жиямын.

— Енді қанша қалды? — деп сұраймын мистер Каннаядан.

Тамағым кеуіп қалған.

— Алпыс километр...

— Алпыс километр... Аз ба, кеп пе?.. Ол жағын түсіне алмай қайтадан есеңгіреп кетем. Көз алдымда — жол үстінде көлденең тұрған ала сырық. Жақындап келіп бұлдырап кетеді. Бірақ тапжылмайды. Ғасырлар бойы тапжылмайтын сияқты.

Машинаның терезесінен жел соққанда — аздап есімді жинайын дедім. О, ғажап, біз жол үстінде қайтадан ызғытып келеміз. Мұндай бақытқа да жететін күн бар екен-ау.

Тұрған жерімізден қалай жылжып кеткеніміз менің тіпті есімде жоқ. Әйтеуір поезд келген жоқ. Иә, иә, поезд мен көрген жоқпын. Шамасы бізді аяп күзетшінің өзі келген болу керек. Сағатыма қараймын. Міне ғажап... не бәрі бір сағат жиырма бес-ақ минут тұрыппыз шлагбаум алдында.

Теңіздің дәл жағасындағы кішкене кемпингке жеттік. Саялы, кең верандасы бар. Бірақ көлеңкенің өзі қызын кеткен. Жап шақыруға ауа суытқышы бар бір бөлме жалдап алдық. Жүз елу метр жерден көкпеңбек шексіз теңіз басталады. Нағыз ыстық кезде суға түсу қауіпті деуші еді. Алдымен Почивалов кетті. Содан кенін мен де шыдап тұра алмадым. Теңіз жағасы маржандай таза құм. Аяғыңды қыздырған темірдей қариды. Шыдай алмай жүгіріп барып теңізге қойып кеттім. Ыстық су толтырған ваннаға қапыда қулап түскендей болдым. Теңіздің суы ып-ыссы. Бірақ бірте-бірте боп үйренген соң әжептәуір ұзақ шомылдым. Жарықтық судың қасиеті бөлек қой, теңіз суы ыстық болғанымен денені сергітіп тастады.

Бесінге қарай іздеп келген кереметтерімізді керуге аттандық. Теңіз жағасында оқшау тұрған храмды мана суға түскенде көзім шалған. Алдында бір қора сиыр жатқан. Біз алдымен соған келдік. Манағы сиырлар тырп етпестен әлі жусан жатыр. Жақындап келіп байқасам — сиыр дегенімнің бәрі тас. Сиырдың дәл өз денесінің үлкендігіндей қып жасаған тас мүсіндер.

Біз келген осы ара Маһаббалинурам қаласы аталады. Бірақ біз оның қаласын көрген жоқпыз. Әзір жағалауда жүрміз. Бұл жағалау Мадрастың туристер тамашалайтын ен мықты жері болса керек. Жолдың он жағы тастақты жота. Жотаның биік бір төбесінде — алысты шолатын мұнара. Төбенің қия баурайында үлкендігі отау үйге жуық домалақ тас тұр. Қия баурайдан домалап кетпей қалай тұрғанына адам таң қалады. Бу да туристерге әжептәуір ермек. Батырсынғандары домалап кетейін деп тұрған тастың төменгі жағында тұрып суретке түсіп, мәз боп жатады.

Әрине, Маһаббалинурамның атын шығарып, туристерді магниттей тартатыны — оның тастан қашап салған үңгір храмы. О да осы төбенің астында. Біреу емес екі храм. Дұрысырақ айтқанда бір храмның екі залы болу керек.

Небір кереметтерді суреттен көресің, кинодан көресің — сөйтіп адам осы күні таңырқаудан да қалып барады ғой. Бірақ Маһаббалинурамның тас храмы таңырқатпай қоймады. Тұтас тас төбені қашап отырып — кеңдігі жиырма-отыз, тереңдігі оп метрге жуық екі зал жасаған. Екеуі де үнді храмдарына тән хайуанат пен адам мүсіндеріне толы. Ол мүсіндер мен өрнектер тұтас тас қабырғаның бетінен барельеф боп ойылған. Мұнда да ғасырлар бойы барша халықты таңдандырып келе жатқан үнді ұсталарының шынайы шеберлігі бар. Әсіресе балаларын шұбыртқан пілдің суреті көзіңді сүйсіндіреді.

Мылқау қара тасқа жан бітіріп, оны осынша сөйлетіп, жырлата білген халық — шын сыйлауға, сүйсінуге тұратын халық. Бізді соншама сүйретіп есімізді тандырған мистер Каннаяға ызаланып келе жатыр едім. Бар ашуым тарқап кетті.

Бірақ Канная әбден сұр болып қатып-семіп қалған қу. Біз шаршасақ та ол шаршауды білмейді. Бүгінгі программаны да түгесетін түрі жоқ. Енді қайтамыз ба дегенде «бір минутке ғана кідіреміз» деп тағы бір жерге әкелді.

Бақ ішіндегі жалғыз қабат екі-үш үйдің жанына кеп тоқтадық. Бұлар қабырғасы түгел веранда, желең үйлер. Мемлекет қарауындағы мүсіншілер мектебі екен. Бір үлкен шеберханада жиырма шақты бала графитке ұқсас сұрғылт жұмсақ тастан неше түрлі мүсіндерді ойып отыр. Істейтіндерінің бәрі — храмдарда кездесетін үндінің дәстүрлі ескі мүсіндері мен архитектуралық деталь, өрнектердің көшірмесі.

Мұндағы жастар тыңнан бейне, мүсін жасамайды. Үндінің классикалық мүсіндерін ғана қайталайды. Бір орайдан қарағанда тыңнан жол салатын өнерпаздар емес, ескіні көшірушілер ме деп қаласың. Бұл үстірт, жаттанды ұғым. Ал, ойлана қарасақ бұлардың еңбегінің маңызы аса зор тәрізді. Кешегі өзіне ғана тән бейнелеу ақысын, қолөнері мен ою-өрнегін жоғалтып алып қайтадан таба алмай жүрген халық аз ба. Жаңалық мұраты — ескі мұрадан безуде болмасқа керек. Шынында да осы мектепті ашқан адамдар үлкен азаматтық істеген. Манағы қаласаңдар, жаңағы Маһаббалинурамның тас үңгір храмдарын салған ескі заманғы шеберлер мұрагерсіз қалса үлкен қылмыс болар еді.

Мектеп директоры мистер санскрит оқытып үлкен ғалымы екен. Бізге ықылас білдіріп, мектебімен жақсы таныстырды. Мектепте студенттер көп емес, және негізінен тұқым қуалаған шеберлердің балаларын алады екен.

Бұл мектептің мақтан тұтатып бір қазынасы ескі санскритпен пальма жапырағына жазған екі томдық кітап. Пальма жапырағы ескі Мысырдың папирусы сияқты осы күнгі қағаздың арғы атасының бірі. Бұл кітаптарды осыдан бес жүз жыл бұрын егіз туған ағайынды екі жігіт жазған екен. Кітап өнер туралы біріншісі — скульптура (мүсін), екіншісі — архитектоника жайы. Ескі бабаның осы қазір мықтап кәдеге жараған.

Пальма жапырағына жазылған кітапты бұрын естуім болғанмен көрмеген едім. Пальманың жапырағы ұзын, жіңішке болады. Ол өзі кепкенде қошқыл тартады екен. Бас-аяғын қырықтан әр жапырақ — кәдімгі мектеп балаларының линейкасына ұқсайды. Соған ұзыннан-ұзақ жеті-сегіз жол текст жазылады. Ол бір беті. Міне осындай жүз қаралы линейканы екі шетінен дөңгелектеп тесіп, жіпке тізіп байлап қойсаңыз бір том болып шығады.

Үнді күнінің де аптабы басып шағы болады екен. Біз қайтарда машина терезесінен кәдімгідей самал соғып тұрды. Бесін ауып күн кештетіп қалған. Біздің де күні бойы ыстың өтіп кеткен денеміз аздап серпін деді. Енді жан-жаққа көз салын төңіректі тамашалайтын халге жеттік.

Біз теңіз жағасына жақын келеміз. Бұл өңірдің пейзажы тіпті өзгеше. Ат шаптырым кең ойпаңды атыздар әрқайсы шаршы километрден артық квадратқа бөліпті. Бар жер ақтаңдақ сортаң. Бұл тұз өндіретін алқап екен. Мына ойпаңдағы атыздарға теңіздің суып жайып жібереді. Құдай берген үндінің күні ол суды ап-азғантай күнде-ақ бұға айналдырып ұшырып жібереді. Атыздарда теңіздің суы кетіп, тузы қалады. Ол тұзды қырмандағы астық сияқты үйіп қойған. Жол біраз уақыт сол тұз үйінділерін жағалап отырды.

Калакшетра. Ғажайып көздер.

«Қорқыт-қорқыт дегенде...»

Менің бір мақал шығарғыш құрдасым бар. Соған еліктен қазақтың «Жол ақысы — жүрмек» деген мақалына «турист аңысы — көрмек» дегенді жалғап алдым. Біздің шаруамыз — сол көре беру, қолдан келсе естігенді құлаққа құя беру. Тағы бір мақал айтайын (осы мен мақалшыл алып барам — тек түбі қайыр болғай). «Қонақ қойдан жуас, май берсе де жей береді», — біз де сол жетелеген жақтарына жүре береміз, алдымызға Тосқан дүниесін көре береміз.

Бүгін бізді өнер мектебіне апарды. Бұл өзі біз бұрын-соңды көрмеген қызық оқу орны екен. Директоры мистер (Крипшаратпам — жеңіл, ұзын етек, ақ көйлек киген ұзын қара кісі — бізге бұл оқу орталығының жайын түсіндірді. Осы комплекс — Басан мәдени орталығы аталады екен. Бұған — балалар мектебі, биші өнерпаздар даярлайтын Калакшетра және оқытушылар даярлайтын орталық кіреді. Ең алдымен жас балалар мектебі ашылған. (1934 жыл). Содан 1936 жылы Калакшетра, 1944 жылы мұғалімдер даярлайтын орталық ашылған.

Өнер мектебіне балалар алу тәртібі де қызық. Бірінші группаға екі жарым жастан бес жасқа дейін алады. Олар оқымайды, мектеп жанында тәрбиеленеді. Бес жастан тоғыз жасқа дейін бастауыш мектепте оқиды. Оннан он үшке дейін екінші дәрежелі орта мектепте, он үштен он алтыға дейін орта мектепте оқиды. Оқу бітірген бала университетке түседі немесе жұмысқа орналасады. Мектепте жылына үш рет емтихан өткізіледі.

Мектепке қабылдау тәртібі кәдімгідей. Бірақ түсем деушілер көп. Сондықтан, оннан бірі ғана өтеді.

— Оны қалай таңдап аласыздар?

— Тест жүргіземіз. Кішкене балалардың икемділігін, талаптың сынап байқаймыз.

— Тым кішкене кезінде баланың талантын аңғару да қиын ғой.

— Біз әрине, жаңылмайтын әділ төреші бола алмаймыз. Қателесуіміз де мүмкін, — деді мистер. — Алғашқы кезде сәби баланың талантын, икемдігін ажырата қиын. Сондықтан да біз оларды салғаннан өнер саласына бөлмейміз. Олар ес білгенше би, музыка, сурет сияқты үш өнермен қатар айналысады. Содан берігірек келе өзінің бейімді жағына ауысады. Біздің Калакшетраның аты көн жерде мағлұм. Үндістанның ең шебер бишілерінің көбі біздің осы Калакшетраны бітірген.

Бұл орталықтың Басан аталуы — осындай оқу орнын ашуға ой салған, соған мұрындық болған Анна Басан деген ханум болған. Шет жұрттың мәдениетіне табынғанша Үндістанның өз мәдениетін, ғасырлардан қалыптасқан бай мәдениетін дамытуға, балаларға сол мәдениетті үйретуге шақырған. Басан осы мектепке біраз педагогикалық жаңа принциптер де ұсыныпты. Онысы ұлы жазушы Лев Толстойдың жас кезіндегі педагогикалық қағидаларына жақын. — Балалар ықыласы түскен нәрсені оқысын. Ықылассыз нәрсеге зорланбасын, үрейсіз, қорқынышсыз, қиналмай оқысын.

Мұнда мұғалімдер балаға «мынауың жаман» деп айтпайды, «сенің мұның жаман емес, бірақ сен будан әлдеқайда жақсы істей аласың, сенің қолыңнан келеді ғой» ден ынталандырады.

Мектеп үйінің бір қабырғасы толған сурет. Оны бояумен, көмірмен кішкене балалар салыпты.

— Бала деген жарға сурет салуға құмар болады. Біз олардың сол ықыласын қайтармаймыз, — деді директор.

— Балалар сурет сала бастаса қабырға шақ келе ме?! — деп күлдік біз.

— Біз осы суреттерді екі-үш күннен кейін өшіріп қабырғаны тазартып беріп отырамыз.

Қабырғада бала қиялы жеткен талай нәрсе бар. Пальма ағаштары, үйлер, пілдің суреті, теңіз үстіндегі шағала, автомашиналар, бір жерде аспанға көтерілейін деп тұрған ракета, — осы буыны қатып, саусағы ысылмаған сәби қолымен салынған суреттердің ішінде — көңіл жылытарлық, кісіні мейірлендіре жымитатын жақсы көріністер бар. Бала деген періште өзі де аңдамай әулиелік сөз айтып қалатыны сияқты — суретте де кейде машық ұқсап ысқаяқ үлкендер бере алмайтын сүйкімді құбылыс, көріністерді жас бала тәлтіректеген сызығымен дәл түсіреді. «Это бяка-закаляка кусачая, я сама из головы ее выдумала» деген Корней Чуковскийдің әсем өлеңі есіңе түседі. Шынында да сәбидің «өз басынан» шыққан нәрсе ені қолына сыймайды да, стандарт деген пәледен сақтайды.

— Мына суреттердің кейбіреулерін мен өшіруге мас едім.

— Оны біз де қимаймыз, — деді мистер Кришпаратнам... біз мұны өшірер алдында бояулы фотоға түсіріп аламыз. Бізде балалар салған суреттің тұрақты көрмесі бар. Сонда қоямыз.

Бүгін де «стандарт» деген бір жойқын бар. Ол бір-біріне ұқсамайтын, қайталанбайтын нәрсе атаулының қас жауы. Ол жойқын өндірісті ғапа жайлап алған жоқ, өмірдің, тіршіліктің, әрі-беріден соң ақыл-ойдың әр саласына да өзінің қатып қалған қалыбын әкелді. Оның айтары — мен көпке ортақпын, өнімді, ыңғайлы оңай, сондықтан арзанмын және тезбін. Арзандық пен тездік бәрін жеңеді. Ол тіпті ғылым мен өнерді де жеңін барады. Ал, оқу дегеннің де бір-ақ қалыбы бар. Әр елдердегі көркем-өнер оқу орындары да — аздап бұрышы, қыры шығып тұрғаны болмаса — сол үлкен қалыпқа олар да сыйып кетіп жатыр. Осындай тұста мына Басан орталығы, Калакшетра, кешегі Маһаббалппурамдағы мүсіншілер мектебі кісіні сүйсіндіреді де, ойландырады да. Іздеп, үңіліп қарасақ, осы күнгі белгілі мамандықтардан басқа — зерттеліп, оқылмай жоғалып бара жатқан мамандық, өшін бара өнер әр халықтың да бойынан табылып қалатын сияқты.

Бұл ескілікке жармасу емес, өткенінің өнегелісін өркендету. Ата-бабаның тірнектеп жиған өнерін тәрк етпеу.

Бұл мектептің балалар үшін бір жақсылығы — кеңістігі. Ол — үлкен бақтың ішіне салынған бір қабат үйлер арасының алшақтығы, балалардың асыр салып ойнайтын алаңның молдығында ғана емес, — балалардың оқу, осу еркіндігінде, ұстаздардың кең пейілінде.

Бірақ ресми отчеттың тілімен айтқанда журналистермен бұл кездесу жылы шырайда өтті. Мәжіліс соңынан журналистердің ішіндегі ақсақалы, мұсылман газетінің редакторы, бір қария сөйледі. Үстінде ұзын етек қынама ақ бешпет, басында түркі феска, кішкене сопақ бет, үлкен қоңқақ мұрын, шоқша сақалды, шақша бас шал — ескі татар молдасынан аумайды. Ол өзі тебіреніп ұзақ сөйлеп екі елдің достығы жайлы өте жақсы, жылы сөздер айтты.

Сыпайы бастық. Айызды қандырған айыз.

Оның есесіне келесі күнгі Үнді-Совет қоғамындағы кездесу күтпеген жерден қызу айтыс туғызды. Мұнда сол журналистер де, жазушылар да, интеллигенцияның басқа да көптеген өкілдері болған.

Бұл кездесудің алдында бізді Тамил жазушылары шақырған болатын. Жазушылармен кездесуден бұрын бізге кітапхананы аралатты. Кең терезелі өте биік үлкен зал оңушыға лық толы. Бұл білім директоратына қарасты үкімет кітапханасы. Оқушылар ақша төлемейді. Сондықтан да болар, мұнда бір орын бос тұрмайды. Күніне мың жарым адам келеді екен.

Кітап аралатып, барын көрсетіп мақтанды. Орыс әдебиеті мен бүгінгі совет әдебиетінің полкасына алып келді. Бірақ осы арада өздері де ұялып қалғандай болды. Мақтанарлық дүние аз. Әрине, мұндағы әдебиет негізінен ағылшын тілінде. Лениннің еңбектері, Ұлы Октябрь революциясы туралы біраз кітаптар бар. Бірақ осы кітаптардың арасында Октябрь революциясына арғы беттен басқаша көзбен қараған адамдардың жазғандары да араласып кеткен.

Көркем әдебиет те белшесінен келіп тұрған жоқ. Достоевский, Лев Толстой, Пушкиннің «Евгений Онегині», Лесков, Горький. Бергі Шолохов, Леонов... Мұхтар Әуезовтің «Абай» романы кезіме оттай басылды. Мұнда да біздің әдебиеттің ішінде Набоков, Тарсис сияқтыларды араластырып жіберіпті.

Біздің қарнымыздың ашып қалғанын қонақ иелері де сезді-ау деймін. Кешірім сұраған кескінмен совет әдебиетінің жетіспей жатқандығын, оны қолға түсірудің де қиын екенін, әйтсе де будан былай оқушыларды совет әдебиетімен көбірек таныстыруға күш салатындықтарын айтып жатты.

Әділетін айту керек, Тамилдің өз әдебиеті біздің совет тақырыбынан құр алақан емес. Мақтаныш ететін елеулі дүниелері бар екен. Осы әдебиеттің классигі һарати Октябрь туралы поэма жазған. Ал, Неру сыйлығының лауреаты жазушы һәм тарихшы Натараджен Лениннің өмірбаянын жазып шыққан. Бұл арада ақын «Волгадан Гәңгіге дейін» атты поэмасын көбірек ауызға алады екен.

Жазушылармен кездесу де шүйіркелескен жылы әңгі неге айналды. Он бес шақты ақын-жазушылар жиналған екен — бәріміз столға дөңгелене отырып, бір-біріміздің жай-жапсарымызды сұрасып біраз кеңес құрдық. Олар біздің Жазушылар одағының құрылысын, жұмыс тәртібін, ішкі өмірінің қандай екенін сұрады. Жазушылардың еңбек ақысы жайлы да сөз болды.

Қаламақы мәселесін көбірек қозғайтыны — Индияның халқы қанша кегі болса — мұнда шығатын кітаптың саны сонша аз. Бес жүз миллионнан артық халқы бар елдің кітаптарының тиражы бес миллиондай халқы бар елдің кітаптарының тиражынан көп жағдайда-ақ кем түсіп жатады. Соған орай жазушының қалам аңысы да мардымсыз, жоқтың қасы.

— Бізде де аз тиражбен шығатын ұсақ халықтардың әдебиеті бар. Бірақ ол авторлар да өзгелермен тең белгіленген тиянақты қаламақы алады. Бізде мемлекеттік баспа ондай кітаптардың шығынын өзге көп тиражды кітаптардың есебімен жауып отырады, — дедім.

— Мен белгілі жазушымын. Бірақ қаламақым күп көрісіме жетпейді. Сондықтан бір жағынан реклама агенттігінде қызмет істеймін, — деді, қырықтар шамасындағы ірі денелі толық кісі.

Бұл отырыста өзгеден көбірек сөйлеген осы болды. Өзі ағылшын тілінде жазады екен.

— Мен Индияның қасіретін, кемшілік жақтарын айтып шыншыл кітап жазып едім, осында бастыра алмадым. Содан соң Америкаға беріп едім — Индиямен достығымызға зардабы тиеді, — деп олар да баспады. Ал сіздерде баспасөз еркіндігі қандай?

— Біз ол жағынан қысым көріп жүрген жоқпыз.

— Сіздерде секс туралы әдебиетті баса ма?

— Бізде ондай әдебиетті халық қабылдамайды.

— Сіз жазып апарсаңыз — бастыра алар ма едіңіз?

— Менің ондай нәрсені жазуға зауқым жоқ.

— Ал зауқы бар жазушы жазып апарса басар ма еді?

— Баспа қызметкері үшін жауап беру қиын бізге. Бірақ халық қабылдамайтын нәрсені басуға оның да дәті жетпес...

— Егер бұрын сексуалды әдебиет басып көрмесеңіздер халықтың қабылдамайтынын қайдан білесіздер?

— Біздің халқымыздың дені таза. Әйел, еркектеріміз, шүкіршілік, қуатты. Оларды созбен қоздырудың керегі жоқ.

— Біз кей жағдайда сөзден гөрі істі жақсы көреміз.

Секс мәселесіне неге сонша құныққанын қайдам, біз төртеулеп жауап берсек те, әлгі ағылшын тілінде жазатын үлкен қара болар емес. Сөз аяғын қалжыңға айналдырсақ та қоймады. Ақырында барып:

— Сіздерде әдебиет бостандығы бар ма екен, жоқ па екен, соны білейін деп едім, — деді ол.

Жазушылармен жылы қоштасын, енді сол арадан тура Үнді-Совет қоғамына аттандық. Машинамен көше айналып келгеніміз болмаса — ол да жаңағы кітапхананың артында екен.

«Әдебиет бостандығының» біреудің көрпесінің астына кіріп, жыныстық қатынастың бүге-шігесін ақтарумен қаншалықты байланысы болуын біз түсіне алмадық.

Халық кішілеу ұзын залға жиналыпты. Залдың ішкі жасауы да осы қоғамның атағына сай. Бір қабырға түгел Ленинге арналған. Кәдімгі біздегі сияқты Лениннің жас кезінен бастап соңғы күндеріне дейінгі — өмірі мен күрес жолын көрсететін суреттер. Көсем сөздерінен ағылшын, тілдерінде жазылған цитаталар. Совет еліне арналған басқа да плакат, суреттер көрінеді. Бастапқыда залдағы халық сәл сұйықтау көрініп еді, бірте-бірте лық толды. Тіпті біразы түрегеп тұруға қалды. Негізі интеллигенция. Араларында оқыған жас әйелдер бар.

Үнді-Совет қоғамының председателі мәжілісті ашты. Өзі адвокат көрінеді, қырықтың маңындағы адам. Бұл кісіден менде қалған мықты бір әсер бар. Ол — сыпайылығы. Өзін ұстауы, мінезі ғана сыпайы емес, сыпайылық осы кісіңіздің тула бойына түгел тараған сияқты. Қағылез денесі де, сәл жұқалау бет бітімі де, бір жағына қайырған майда толқынды сұйқылтым қара шашы да сыпайы. Әйтеуір он бойынан есіп тұрған бір биязылық бар. Даусы да құлаққа жағымды, ашық үнді, адвокат емес пе, сөзі де жатық, еркін төгіледі. Ұзақ және ете әдемі сөйледі. Ол сөйлегенде сүйсіне тыңдап отыр едім, бірақ... Осындай бір жақсы сөздер болады — тыңдап отырғаныңда жақсы-ақ, ал кейін есіңе түсірейін десең, миының қыртысына ілігіп қалатын бұдыры жоқ па, әйтеуір есіңе түсіре алмайсың.

Біздің аудармашымыз Исаак Голубев Москвадағы Үнді-Совет қоғамының жауапты секретары болатын. О да осы қоғамның жұмысы жөнінде біраз жерге сілтеді.

Осы екі сөз уақытымызды омырын қыран кеткен соң — ар жағын соза бермей тараймыз ғой деп едім, олай болмады. Әуелгіде аздап тартыншақтаған жұрт бірте-бірте қызынып алып сұрақты жаудыра бастады. Сұрақтарының сыңайына қарағанда біздің елді әлі де аз білетіндері, біздің елдің ішіндегі көп жағдайдан бейхабар екендігі және оның үстіне біздің өмірдің біраз салаларынан теріс информация алғандықтары көрініп тұр. Бірен-саран біздің елге қырсығып, қыңыр сұрақ бергендері де болды.

Бұл араға да біраз жазушылар мен журналистер келген. Олар кешеден бері бізді сипай қамшылап өткізіп жіберіп, ұрымтал жерін тосқандай шұқшима сұрақтарымен қадалып жатыр. Көбі сонау әріден келе жатқан жауыр сұрақтар.

— Совет елінде жеке адамның бас бостандығы бар ма?

— Онда жұрт жұмысты өз еркімен істей ме?

— Сіздерде жұмыс істемеген адамды қудалайтыны рас па? Оларды қайда жібереді? Сібірге жібере ме?

Біраз сұрақтар осы іспеттес боп келді. Берілген сауалды жауапсыз қалдырмады. Әрине біз де өз тарапымыздан кейбір одағай, оғаш сұрақтардың ел намысына тиетінін ескерттік. Совет елінің аз жылда соншама ересен табысқа жеткені жөнінен аз да болса хабары бар адам: — «Сіздерде бас бостандығы бар ма?» немесе «жұмысты еркімен істей ме?» деген оғаш сұрақты бермес еді. Социализмнің принципі — жұмыс істемеген адам тамақ ішпейді — емес пе. Ал, Сібір болатын болса — ол құбыжық болудан қалғалы талай заман өткен. Егер дәл сондай өлкесі болса — қай мемлекет те оны мақтаныш етер еді.

Бір қалтылдаған шал тұрып:

— Сіздерде өмір жұмаққа айналған. Жазушылар сонда не үшін жазады. Одан да жұмысшы не инженер болып кетпей ме? — деп сұрады.

— Әрине кейбір жазушылар жұмысшы боп кетсе — одан қоғамға да, әсіресе әдебиетке пайда болар еді. Ал, біздің өміріміз әзірге жұмақ емес. Жазушы қаламына жетерлік проблемалар баршылық. Жалпы адам баласы аман болса жазушыға жұмыс табылады, — деп жауап бердік.

Бір негрдей қара, бетінің жалпақтығы болмаса, қабағы, пісте мұрны, көнтек ерні де негрге ұқсас, аласа бойлы дембелше жігіт қарсы алдымызда отырып алып біраз қақылдады.

— Жеке адамға табынушылықтың қоғамдық негізін айтыңыз? — деген сұрақты қайта-қайта қояды.

Біз ондай құбылыстың табиғатынан демократияшыл социалистік қоғамға негізінен тән емес, сондықтан да оның қоғамдық негізі жоқ, кездейсоқ қателік, уақытша ауытқушылық екенін айтып жауап бердік. Жалпы бұл туралы айтыс ұзақ сонар — егер қаласаңыз ертең біздің мейманханаға келіңіз, сонда кең отырып сөйлеселік, — дедік.

Бірақ қарсы алдымызда, бірінші қатарда қасқайып отырған көнтек ерін қара да қайсар екен, екі-үш адамды аралатып әлгі сұрағын қайтадан береді.

Әрі-беріден соң оның «теориялық негізін дәлелдеңіз» деп қадалды.

— Достым, ол біз үшін құрғақ теория емес, өмір тәжірибемізде болған, жанымызға жара салған құбылыс. Уақытында ол бізге оңай тиген жоқ. Қазір халқымыз бен партиямыз болып сол жараны емдеп келеміз. Ал, басқа адамның сұғанақ қолын біз ондай жанды жерімізге жолатпаймыз, — дедім.

Кейін білдік, бұл қара жігіт осындағы Маоның жолын қуып, коммунистік қозғалысқа ірткі салушылар тобынан екен.

Бір ұзын тұра, кішкене бет жас әйел (қыз болуы да мүмкін) журналист,совет әйелдерінің өмірі жайлы біраз сұрақтар берді. Оған Майя Ганинаны жекпе-жекке шығарып қойып, азғана тыныс алайық деп едік, ол советтік шығыс әйелдерінің бүгінгі халіне қарай ойысып мені қайтадан жұмысқа қосты. Бұл жерде бір рақаты советтік шығыс әйелдерінің қолы жеткен дүниесі толып жатыр, бір журналист емес, Индияның бүкіл журналистері жабылса да факты мелшесінен келтіруге болады.

Саяси-әлеуметтік жағдайдан әңгіме әдебиетке қарай ойысты. Залдың орта тұсында бірден кезге түсіп, жеті-сегіз адам инабатты бір топ отырған. Олардың кім екенін біле алмадым, бірақ әйтеуір киім киістері өзгелерден ілгері, бұлақ тұрмыстағы байты адамдар сияқты. Өздерін сабырлы, тәкаппар ұстайды. Шамасы қоғамдық басқыштық жоғары жағында тұрған жандар болар деп ойладым.

Солардың бірі:

— Сіздерде сатира мен юмор өріс алған ба? Егер өріс алса сынайтыны кімдер? Қандай құбылыстар? Сатираға қойылған шекара, тежеу бар ма?

Екінші біреуі:

— Совет жазушылары тақырып таңдауда, өмір шындығын көрсетуде еркін бе, әлде жоғары жақтың тапсырмасымен жаза ма? — деген сұрақты қойды.

Біз тиісті жауабын бергеннен кейін, қарсы дау айтпаса да сыпайылап үңги түсті.

— Осы жаңағы сұрақты сіздерге көл береді. Жұрт көп айтады. Сол сөздің тууына себеп, сылтау болды ма?

Енді басқа топтан басқа біреу кеп:

— Совет жазушылары буржуазияға айналып, халықтың қамын ұмытып барады деген сөз бар. Сіздерде сондай жазушылар бар ма? — деген сұрақ тастады.

Бұл сөздің төркінін біз таныдық. Ондай қауесеттің жалған жала екенін айттық. Бірақ совет жазушылары да өңкей ақ қанат періште емес, адам баласы. Олардың да адамға тән кемшіліктері болады. Жақсы, талапты жазушылармен қоса жамандары, құлқынын ғана ойлайтын халтурщиктері де кездеседі. Бірақ оған бола анадай қорытынды шығару әлеуметтік өмірден ешнәрсе түсінбегендік болар еді дедік.

Кеу-кеулескен қызу айтыспен бұл арада төрт сағатқа жуық отырып қалыппыз. Екі жағымыздың іркін қалған еш нәрсеміз жоқ тәрізді, айызымыз қанып, ақтарыла айтыстық. Бір бірімізбен кейде келісіп, кейде келіспей де жаттық.

Біздің байқауымыз: осында келгендердің бірен-сараны болмаса, дені бізге дос адамдар. Біздің елдің жағдайымен кеңірек, жан-жақты танысқысы келеді. Совет шындығы жайлы көп мағлұмат бұларға әлі жетпеген. Оның үстіне буржуазиялық баспасөз бен радио, телевидение көп нәрсенің терісін теріс айналдырын, жалған мағлұмат берген. Сондықтан да болар совет жазушыларының төрт көзі түгел тартқанда көп нәрсені сұрап, бұрынғы естіп білгендерін өшкен, шындықты өсек аршып алғысы келетін сияқты.

Қорытынды сөзімде, осы жағдайды ескеріп, бізге соншама көп уақыт бөліп, зор ықылас көрсеткені үшін аудиторияға совет жазушылар делегациясы атынан үлкен алғыс айттым. «Ер шекіс бекіспейді» деген қазақтың мақалы бар, біз шекіспеген бір-бірімізді мықтап сынадық. Шынында да сынасып, білісіп алмаған достық баянды болмайды, бұл сынаудан сіздер жақсы өттіңіздер. Сіздердің көңілдеріңізді білмеймін, ал біздің көңіліміз сіздерге толды, — дедім.

Мәжіліс соңында үнділік достар да бізге алғыстарын айтып, ризашылығын білдірді.

* * *

Біздің Мадрастағы бір артықшылығымыз — уақыт тауып күн сайын бесін кезінде теңізге шомылып жүрміз. Теңіз жағасы сусылдаған сары құм — рақат. Совет колониясының шешінетін бөлмесі, үстіңгі шаятын душы бар екен. Соны пайдаланамыз. Көбіне көкпеңбек теңіздің жиек жағы ақ жалданып, үйдей толқындар ырсылдап келіп жағалауды соғып жатады. Келіп қалған толқынның өркешіне қарғып шығып, жас баладай асыр салып мәз боламыз.

Индия туралы жақсы очерк жазбақ болған жолдасымыз — балықшылар өмірін зерттемек болып біраз құлшынып еді — реті келмей-ақ қойғаны. Ол балықшыларға ілесіп теңізге де шыққысы келді. Бірақ біздің қожаларымыз оған мәслихат етпеді.

— Онда сіз көретін, сізге үлкен әсер етерлік ешнәрсе жоқ, — дегенді меңзеді.

Ашық теңізде балықты күрең ала қоймайды екен. Ертеңнен кешке дейін ауды екі-үш қана тартатын көрінеді, Мұнда жоқ, кішкене ғапа екі адамдық жел қайық. Сонда сөйлесейін десе тіл білмейтін адам ертеңнен кешке дейін қалт-құлт етіп шайқалған жел қайықтың үстінде балықшылардың аядай жерін тарылтып, мазасын алғаннан басқа не бітірмек.

Ақыры теңізге шыға алмаған соң — ол балықшылардың үй-тұрмысымен танысуға құштар болды. «Балықшылар поселкесі» дегенді біз күнде тұсынан өтіп керіп жүретінбіз. Олардың үй дегені — қазақтың «итарқасы», дұрысырақ айтқанда орыстың шалашы сияқты сыртын шөп-шаламмен жапқан күрке. Далаға, есік алдында темір пешке ас даярлайды.

Біздің досымыз балықшының үйіне кіріп, ішіндегі жасауымен танысуға да құмартты. Мен балықшының үйіне кіріп көргенім жоқ. Бірақ ана күркенің ішінде қандай «жиһаз» барып сеземін. Жоқшылық деген иттің реңі маған таныс. Оның тамашалайтын түгі де жоқ.

Одан да очерк жазбайтын өзімдікі жақсы. Сау басымды саудаға салмай бұйырғанын көрем деп жүре берем.

Бүгін біз судан шығып жиекте тұрғанда қасымызға екі балықшы келді. Бірі, талдырмаш бала жігіт, екіншісі, аласа бойлы, шүкейт дара, орта жастағы адам. Оның ұзын қара сақалы бар. Жүрісі қызық, бір бүйірлеп тәлтіректей басады.

Үйдей толқын қайта серпілгенде әлгі қара сақалды бір бүйірлеп жүгіріп барып, қолын дымқыл құмға сүңгітіп жіберіп, үлкендігі құрбақаның кішісін бір шаянды суырып алып, бізге екен көрсетті. Бұл бұрын мен көрмеген — түсі боп-боз, өрмекші сияқты бунақ-бунақ ұзын аяқты шаян. Сол шаянды қоя беріп еді, ол зырқырап жүгіріп барды да, көзді ашып-жұмғанша дымқыл құмға сүңгіп жоқ боп кетті.

Қарасақал осы тамашаны бізге екі-үш қайыра көрсетті де, қолын жайды. «Ти, ти» деп саусағымен аузын түртеді. Мұнысы бізден шай-пұл ақша сұрағаны.

— Бұлар арақ ішеді, — деді мистер Канная ұнатпай.

Үндістанға келгелі ішкен адамды көрмеген соң аңға-рудан қалыппыз-ау. Манадан бері оның бір бүйірлеп, тәлтіректей басқанын — үндінің әлі де біз танып болмаған бір мінезіне жатқызын тұрғанмын. Сөйтсем кәдімгі...

— Шамасы бұлардың табыстары жаман болмады ау.

— Жоқ, бұлардың табыстары жоқтың қасы. Оның үстіне жұмыстары да ғажап... ауыр.

ТӨРТІНШІ ХИКАЯ

Ғажайып храм. Отаршылдың қолы. Қатыгез маймыл

Бомбейге біз кеше ел орынға отыра келдік. Қаланың аумағы самолеттен қарағанның өзінде көз талдырар алысқа жиылған. Талай үлкен шаһарды көріп жүргенмен, осыншама от теңізі көз алдыда тұтас келгенде кәдімгідей таңырқатады екен. Сол жақ терезеден төменге көз салып едім — қала оттарының шеті көрінбейді — құс жолында тоңазытып барып қараңғылыққа сүңгиді. Оң жаққа қарасам онда да самсаған оттар алысқа кетіп жатыр. Тек алдыңғы жақта ғана қайшымен асығыс, иректетіп қиып алғандай от шекарасы оқыс үзілген. Ол қаланың теңізге тірелген шеті.

Бізді қарсы алған өкіл аласа бойлы, денесі қағылез, қоңқақ мұрын қара кісі екен. Фамилиясы жадымда қалмапты, (сіздерге де дәл соның фамилиясының қажеті боп тұрмаған шығар)сондықтан бұдан былай оны мистер Икс деп атай салайын. Мистер Икстің езуінің тұсына дейін түскен жақ сақалы бар, түксиген қалың қабақты, содан ба таңғы ұйқысынан әзер оятып алған адамдай түрі тұнжыраңқы.

Аэропорттың іші сеңдей соғылысқан халық. Мистер Икс бізді кеңірдектен келетін тақтай қоршаумен бөлінген полиция пунктіне алып кірді. Мұндай жерге кірудің өзі кісіге онша ыңғайлы болмайтын. Біз іркіліп қалып едік:

— Басқа жерде отыратын орып жоқ. Заттарыңыз келгенше осында күте тұрайық, — деді мистер Икс.

Пункттің ішінде отырған полицей жігіттер де орындарынан тұрып, бізді жылы шыраймен қарсы алып, ізет көрсетті.

Біз қай қалаға келсек те мәселені программадан бастаймыз. Қарап отырғанша деп Бомбейдегі бес күн тіршілігіміздің жоспарына үңілдік. Әдеттегідей «бір нәрсені ал, бір нәрсені қос» деп жатырмыз. Программаның тым қоюлап кеткен жерін сұйылтамыз.

Мистер Икс папкасын ашып программаға белгі соғып, өзгерту енгізіп отыр. Бір ауыз қарсылығы жоқ, біздің айтқанымыздың бәрін «О, йес!» деп құптай береді. Бірақ түксиген қабағы мен тұнжыраған түріне қарағанда оның «О, несі» ағылшын тілін білмеген адамға «жә, қойыңызшы» деген наразылық сияқты естіледі.

Бұл скульптура, барельефтер — сырт суретті, жансыз мүсінді ғана паш ететін, тұрып қалған статикалық бейнеде емес, үнді өнеріне тән қозғалыс, қаракет үстінде, жанды бейненің шиыршық атқан қимыл сәтінде берілген.

Шынында да үнді дінінің бейнелері өмірге толы. Бұлардың құдайлары мен діни персонаждары христиан дініндегі әулие-әмбиелердей фәниден безіп, бақи ғана ойлаған мүләйім, момақан пішінде емес, кейде ашулы, айбарлы болып, кейде дархан шаттық үстінде бейнеленеді. Осылардың ең биік шоқтығы — билеп жүрген, төрт қолды, Шива құдайдың бейнесі.

Маған әсіресе ұнағаны — кәдімгі піл бейнесіндегі еш деп аталатын құдайдың образы. Осы бейнені қайда көрсем де үндінің мүсіншілері оны ылғи керемет шебер салады. Мұның адам сияқты отырғаны болмаса кәдімгі піл. Ұзын тұмсығы (хоботы), құлағы, аяғы, сыңар азуы (клык) бәрі — піл. Бірақ сүйте тұра — бұл мүсінді көргенде — піл емес нағыз адам деп ойлайсыз. Тоқ қарының тізесіне өңгеріп алып, дүниеге мейірі түсіп, жымия қарап отырған біреу. Кішкентай көзінің қуады күлімдеуіне қарағанда ішінде өзіне аяқ құлық-сұмдығы да бар сияқты. Дегенмен өзі сондай бір сүйкімді жан. Үнді мүсіншілерінің осы бейнесіне иті бітіріп, кісіні мырс еткізетін сүйкімді кескін бергені сонша — қай храмнан көрсем де ішім жылып қоя беретін болды. Сол екі танысым тағы да жымиып алдымнан шыға келді.

Мұсылман шығысында да, я Будданың жолын қуған (пұтқа табынған) Қытай мен Жапонда да — әйел бейнесін нәзік етіп суреттейді. «Аш белі бүгілген, тамағынан күн көрінген, денесі әліптің сызығында...» деген сияқты араб, фарсы жырлары мен минатюраларында болсын, қытай мен жапон суреттерінде болсын — әйел бейнесі аса нәзік бон суреттеледі. Әйел сұлулығы мен нәзіктік егіз нәрсе тәрізді.

Ал, шығысы — Жапон, Қытай, батысы — араб, парсы, теріскейі бізбен жалғасқан Үндіге — әйел туралы осы ұғым әсер етпеген сияқты. Үнділер әйелдің қан мен сөлін сығып, етінен арылтып жүдетпеген. Арғыдан келе жатқан скульптуралардың қайсысында болсын кеудесі мен бөксе жағы мол, шертіп тұрған, ішкі қуаты сыртына тепкен, күйтшіл әйелдердің мүсінін жасаған. Олар сырт тұлғасы сәл ауырлау болса да өмір күшіне толы, ойнақшыған от жалынды бейнелер.

Элефанттағы осы Шива храмының колонналары мен қабырғалары скульптуралық тамаша мүсіндерге толы. Солардың ең орталық композициясы, бәрінің көлігі түйіскен бас тақырыбы — төрдегі Шиваның үш түрлі бейнесі. Осы үлкен, тамаша барельефте — кеудесі бір Шиваның басы үш алуан мінезде бейнеленген. Шығысқа қарап тұрған жас Шиваның қуаныш жүгірген үміткер нұрлы жүзі — ол жаратушы, тіршілікті жасаушы құдай, ортадағы сабырлы, өңіне уайым кіре бастаған жүзі дүниені, тіршілікті сақтаушы құдай, ал батысқа бұрылған, әжім басқан қаһарлы жүзі — қиратушы құдай. Осы арқылы — туу, өмір сүру, өлу, күйреу сияқты адам мен жан-жануардың, табиғаттың үш циклін бейнелеген. Шынында да ғажап символика. Ал, осы храмдағы мына барельеф — Шиваның осы образы ең жақсы жасалған мүсіні болса керек.

Бөлек ойылған, кішілеу залдағы бір мүсінді көргенде көзімізге сеніңкіремей іркіліп қалдық. Бұл аталық мүшеге қойылған ескерткіш екен.

Осы арада гид — бізге үнді дінінен аздаған хабар беріп өтті. Үнділер құдайы — әлемді жайлаған ұлы күш ден біледі. Ол күш Шива, Ганеш сияқты құдай бейнесінде де болуы мүмкін, немесе жапырақ, ағаш, су сияқты табиғат құбылысында, қала берді адам өмірінің басы — еркектің белінде де болуы мүмкін Сондықтан да сол үшін мұратқа жетудің үш жолы бар Бірі, йог — дене қабілетін шегіне дейін жетілдіру, бірі, нирвана — жан қабілетін жетілдіру, ал үшіншілері, мұратын секстен іздейді. Аталық мүшеге қойылған ескерткіштің мәні де сонда көрінеді.

Бұл храмды тамашалаушылар көп-ақ Жұрт жиырма-отыздан екі-үш гидтің төңірегіне топталған Көбі европалықтар. Келімсек туристер ғана емес. мұндай ғажайыпты үнділердің өздері де тамашалайды екен. Әйел, балаларын ертіп, төңірекке сабырмен қарап, маң басқан толық денелі, инабатты адамдар жүр. Олардың кім екенін біздің тосын көзіміз ажырата алмайды, бірақ әйтеуір көп сатылы үнді қауымының тор жағындағы адамдар сияқты. Үнді колледждерінің студенттері де оқшау топ болып, осындағы ескерткіштерге өзгелерден көбірек үңіледі.

Біз кірген жақ храмның бір бүйірі екен. Оның үлкен, салтанатты қақпасы шығыс жақта болған. Иә, болған.. Және заманында мүсін, әшекейленген тамаша ескерткіш болса керек. Қазір ол сәнді қақпа жоқ. Мұны ертеректе португал басқыншыларының әскері зеңбірекпен атып құлатқан.

Қатар түзеген, мінсіз симметриялы колонналарға, бармағынан бал тамған шеберлердің қолынан шыққан мүсін, барельефтерге тамсана қараймыз. Осы храмның ішіне сырттан бармақтай тас, не басқа бір дүние әкелмеген. Іле осы таудың тұтас тасынан қашаған. Тас қашаған шеберлердің — осы тасты пышақтың қырындай жаңсақ шабуға, иненің жасуындай артық қырнауға хақы болмаған. Титімдей бір қате адам баласының осыншама алып еңбегін зая кетіреді. Ұнатпағанын бұзып тастап қайта бастау, қисық кеткенін түзету, сан түрлі үлгіні өңшең асылын таңдау сияқты жолының ауыр тәжірибесі мен іздену жолы сыртта далып, бұл храмның ішіне тек шегіне жетіп, мінсіз біткен — өнердің ең биік үлгісі ғана кірген. Мына мүсіндердің соңғы бітімін қашаған шебердің қолы — зәрредей жаңсақ баспайтын құдайдың қолында болса керек.

Ал, осы залдарды аралап жүргенде — сүйсіну, таңырқаумен қоса, сұлулыққа сусындаған жан ләззатына у тамызып, ішіңді өртеп кететін өкінішті көріністер де бар. Осында көп мүсіндер жаралы болған, сынған. Біреуінің аяғы жұлынған, біреулерінің қолы, мұрны сынған, бетінің ұш жағы ойылып кеткен, мына бір ғажап үндінің бір кеудесі опырылып түскен.

Осының бәрі уақыттың, мезгілдің салған жарақаты емес екен. Иә, уақыт бүп-бүтін нәрсені опырып түспейді, баяу мұжып, жай тоздырады. Мұндағы гранитке түскен өнер уақытқа, уақыт болғанда — екі-үш мың жылда қоятын дүние емес.

Мұны қиратқан адам екен. Осы аралда, осы храмның ішінде Индияны жаулап алуға ағылшындармен таласа ұмтылған Португалияның солдаттары тұрыпты. Танып тұрмын. Біліп тұрмын.

Отаршылдың қолы, басқыншының қолы. Қай заманда, қай қоғамда болмасын булардың почерк бір-біріне аумай ұқсайды. Кешегі Лев Толстойдың қасиетті шаңырағын ат қораға айналдырған фашистер. Хайуандықтың алды да, арты да олар емес. Өзгенің еліне, жері мен суына көз алартқан басқыншылықпен егіз туған зорлық пен зомбылық арғы заманнан бері қарай қоздап. өрши келе адам баласын неше ықылым қылмысқа, қасиетсіздікке айдаған. Жер шарының қай түкпірінде болмасын, қандай дін тұтынбасын — қылмысты мақсаты мен жауыздық қаракеті ортақ адамдардың соған орай кескін-келбеті, мінезі, имансыз қатыгездігі де ұқсас болған.

Сөйтіп ғасырлар бойы басқыншы-отаршылдық тұлғасы, бәріне үйлесе кететін кескін-келбеті, айнымас мінезі жасалған. Абзал басқыншы талантты болмайды, ол өзін бұрынғылар шиырлаған қанды соқпақтан шыға алмайды.

Әсіресе істеген істері мен мінезі қалай бір-бірінен аумайды десеңізші. Ату, асу, қирату. Кемпір мен шал, жас пала жатқан үйге өрт қою, қазір техника өскен заманда бульдозермен қопаратынды да шығарған. Отаршыл бейбіт момын елдің аузындағы асын, мекен еткен қонысын тартып алумен тынбайды. Шоқ, олар басып алған халқының намысын қорлау керек, дәстүрін тәрк ету керек. Тірісін тепкілегені аз болғандай, өлі аруақты күңірентіп, олардың молаларын таптамай көңілі көншімейді. Заманнан заманда осылай боларын сөзді ме екен, үнді дініндегілер, құдай оңдап, мола салмаған, өліктерін өртеп жіберетін болған.

Әйтсе де табиғаттың бір әділдігі бар. Жазаны жеңілгендер, әлсіздер ғана тартпайды. Басқыншы да сазайын тартады. Тіпті жеңілмесе де қатал жазадан қашып құтыла алмайды. Ең алдымен табиғат оның ақылын алады, кісілік қасиеттен жұрдай қылады. Ол кеудесіне нан піскен ор көкірек, сасық, тәкаппар болады. Өзінен басқа да ел бар-ау, халық бар-ау дегенді білмейді. Содан кейін табиғат оның көзін алады. Ол өзге халықтың өзінен артық қасиетін, адамгершілігін, жап сұлулығын көрмейді. Одан әрі құлақтан алады — астына түскен адамның шыңғырған жан даусын естімейтін меңіреу болады. Әлсізге өлім-жеттік жасау, азға көптік ету қасиетсіздік болса — басқыншы сондай. Өзге халықты жек көру надандық болса — басқыншы дәл соның өзі.

Басқыншылық жолға түсу — ескі дәстүрі, озық мәдениеті бар, көзі ашық елдің өзін аздырып жібереді, қатыгез жауызға айналдырады, ал егер басқыншысы әзелден көргенсіз, басынан жұмырығы үлкен, соқыр — сойқан болса ше...

Бес миллионнан артық халқы бар Бомбей ғана емес, үлкен Махараштра штаты ғана емес, көршілес штаттарда да көсемнің өмірбаянымен, күрес жолымен, еңбектерімен танысуға деген ықылас зор екен. Біздің консульство халықтың осы тілегін қанағаттандыра алмай қиналыс үстінде көрінеді.

— Плакат, әдебиет, әсіресе көсем өміріне байланысты фильмдер жеткіліксіз. Фильмдердің азғана копиясы Бомбейдің өзінен шығара алмай отырмыз, — дейді Николай Васильевич.

* * *

Сағат бірден аса бүкіл Бомбейдің теңіз жақ жиегін сүзіп отырып, қаланың Жуху аталатын ауданында тұратын Ходжа Ахмад Аббастың үйіне қонаққа келдік. Біз бұл араға дейін жиырма шақырымдай жүріп едік, бірақ шаһардың шеті көрінетін емес.

Жуху негізінен кинематографистер ауданы көрінеді. Бомбейдің көп киностудиясы осы арада орын тепкен. Бізді қонаққа шақырған Аббас — киномен тығыз байланысы болғандықтан — киношылардан іргесін бөлмеді.

Ходжа Ахмад Аббас осы күнгі Үндінің нағыз үлкен жазушыларының бірі. Ол жазған тамаша романдар мен әңгімелер әлемнің біраз тілдеріне аударылған. Мықты реалист, күшті жазушы. Бірақ кітапты аз басып, аз оқитын жерде бірыңғай прозаның өзімен күн көру (поэзияны атамай-ақ қойыңыз) қиын. Сондықтан Аббас ағамыз үлкен жазушыны арзандатпағанымен, онша бағасын асырмайтын — кино драматургия жанрымен де айналысуға мәжбүр болған. Ол белгілі «Бродяга», «Господин 420» фильмдерінің сценарийін жазған. Біздіі бір киносымен бірігіп «Афанасий Никитин» фильмінің сценарийін жазысты. Қазір де сол кәсібін тастамай, өзінің жақсы прозасын орта қол фильмдерге асырататын көрінеді. Ходжа Ахмад Аббасты 1954 жылдың аяғында СССР жазушыларының екінші съезінде көргенім бар.

Аббастың бізге жіберген жігіті жол үстінде:

— Аббас аға сіздерге арнап өзі тағам даярлап жатыр, — деді.

Күн қызып кеткен. Нағыз теріңді қуырып тастайтын аптап ыстық. Аббас теңіз жағалаған жолдың жиегіндегі кішілеу жалғыз қабат үйде тұрады екен. Біз машинадан түсіп жатқанда үйінен жүгіре шығып сәлемдесті.

— Аббас, — деп қолын созды.

Жалаң бас, үстінде шолақ жең көйлек. Мен көргендегіден қартайып қалыпты. Аласа бойлы арық. Үш жағы добалдау ұзын мұрын, қасқа бас, қушиған кішкене кісі.

Мұрнының астына сәл білінер етіп, бармақтай ғана тықыр мұрт қойған. Бірақ қимылға шапшаң, шүңіректеу сығыр көзі қуақы. Бір-екі ауыз орысшасы да бар екен. Тізе бүгіп отырғаннан кейін: «Как погода в Казахстан» — деді маған қарап. Оның орысшасы өзі де, мен де мәз болып күліп алдық.

Біз кіріп отыра бергенде қазіргі үндінің ірі классигінің бірі саналатын Кришан Чандр келді әйелімен. Әйелі көзінен біраз кіші болар, жұмыр сұңғақ бойына көркі жарасқан әдемі қара торы жүзді сұлу кісі екен. Қай мәжілістің болмасын ажарын кіргізіп отыратын жарқын жүзді, шырайлы адам тәрізді.

«Дауылпаз деген құс болады. Даусы жер жарады. Қасына келсең кішкентай ғана құрысқан көн болады» деген сияқты, атағы қардай Кришан Чандр "да Аббас сияқты көзге қораш боп шықты. Аласа бойлы, тығыз денелі, сопақ беттеу келген шашы қашқан қара кісі. Дөңгелек қой көзі терең, ақылды болғанмен өңі де, қимылы да болбыр көрінді. Бет бітімі қазақ өңдес кішкене пісте мұрын. Көсең дауыспен асықпай жәй сөйлейді. Бірақ тұнық, бітеу емес. Кісіге жұғымды, сүйкімді адам. Әрі-беріден соң қасыңда үндемей отырғанының өзі жайлы.

Ден саулығы мықты емес. Жүрегі ауырады екен. Қиын приступ болыпты. Соны емдету үстінде. Саулығы көтермей еткен жылы Москваға шақырғанда бара алмай қалғанына өкінеді. Амандық болса біздің елге тағы да келмек ойы бар.

Аббас екеуі бізге дос-жар адамдар. Біздің елмен көп араласқан. Совет жазушыларын, бізді, жадырап, жақсы қарсы алып жатқандары да сол дос пейілін танытқандай. Әдебиет жайында біраз мәслихат құрдық. Сөз арасында жылғы Азия-Африка жазушыларының өмірінде елеулі оқиға болашақ Делиге белгіленген конференцияға оралдық. Біз бенгал жазушыларымен арада болған әңгімені айттық. Ол екеуі бенгал жазушыларының ұстанған жолын құптамады. Егер конференцияға қатыспаса, олар көпшілік жағында емес, азшылық жағында болады, — деп. Өздерінің бұл конференцияға белсене араласпақ ойлары бар екен.

Бұлармен әңгімеден байқағанымыз — үнді жазушыларының арасында қазір бірыңғайлық, тұтастық жоқ сияқты. Солардың басып біріктіру оңай және тез уақыттың шаруасы көрінбейді. Әсіресе қазір саяси жіктердің шиеленісін тұрған шағы болса керек.

Бірі мұсылман, шығармасын негізінен ағылшын тілінде жазатын, бірі индус, үнді тілінде жазатын — Индияның бетке ұстар жазушылары: Ходжа Ахмад Аббас пен Кришан Чандр екеуінің арасында үлкен достық барын байқадым. Екі адамның арасының алыс-жақындығын білу үшін кейде сөздің керегі жоқ, ол кісінің, қанша қу болса да жасыра алмайтын, пейілінен танылады. Және шынайы достықтың төңірегін шалып тұратын жарқын нұры болады. Аббас пен Чандр біздің кей сұрақтарымыздың жауабын — бір-бірінің аузына қарап, құптасын, бас изесін барып қайырып отырды. Бұл дипломатия емес, көзқарастың, пікірдің, жақсы өлеңнің ұйқасында қабысатын жарастығы ма деп қалдым.

Өлең демекші осы отырыста дейтін ақын болды. Ол өзі ірі толық денелі, үшкірлеу дөңес мұрынды, ер жүзді кісі екен. Етегі кеткен жылтыр қара шашын қисық қайырған. Ақындарда әзірге мен анық байқаған екі мінез бар. (Басқасы да толып жатқан шығар — мен осы өз білгенімді айтам.) Бірі кешегі Калькуттадағы сияқты — орнын басып, осқырына қарайтын, айқынсыз өлең оқымайтын даңғазалау келеді де, екіншісі барлы-жоғын анадай сыртқа шашпайтын, көбіне өз ішіне үңілетін қиялилау болады. Кейфн — ақынның осы соңғы сортына жататын — келісті кісі екен. Теңкиген ірі денесіне үндінің мол ішілген ұзын ақ көйлегі жарасып, жылы шыраймен жымиып қойып көбіне үнсіз отырды. Біздің арамызда ақын болмағанына қалған түрі бар.

— Сіз жас кезіңізде өлең жазыпсыз ғой, — деді Аббас маған.

— Ес кірген соң қойдым ғой.

— Ендеше біздің Кейфи әлі жастың желіктен арылмай жүр, — деп әзілдеді Аббас.

Біз әңгімелесіп отырғанда тағы бір адам келді. Орта бойлыдан сәл жоғарылау, кесек сұлу жүзді. Европаша киінген. Үстінде күлгін-сұрғылт жеңсіз көйлек, түсі содан сәл қоңырлау, жұқа шалбар. Аяғында. Киім киісі, тағы да өзіне жарасқан еркін биязы қимылы — оның артист екенін айтпай танытты. Бұл Үндінің осы күнгі үлкен артистерінің бірі — Болрадж Сахни болып шықты. Жұма неге сонша таныс десем — Бомбей толған афишалардағы үлкендігі сала құлаш суреттер... иә осы кісінікі.

Дүние жүзі артистерінің бет ажарында бір ұқсастық бар. Сахна ірі кесек жүзді, биік қыр мұрынды сұлу кісі.

Бірақ қайта-қайта сүрткен грим, басқа адамның бейнесін бермек болған сағат сайынғы сан құбылыс — адам бетінің түсіріп тастайды; онда мынау Аббас иен Кришан Чандр сияқты құйып қойғандай өзгермес өз кескіні болмайды. Тарихының да мына сұлу жүзі өзінікі емес сияқты. Ол қазір самарқау, жай ғана сараң сөйлеп отырғанымен — ана бет әлпеті заматта құбылып, басқа бір кескін мен мінезді танытып өзгеріп кетуге даяр тұрғанын сезесің. Балерина өз денесін қанша еркін билесе, сахна артисі де өз бет құбылысын сонша еркін билеуге тиіс.

Аббастың әйелі қайтыс болған екен. Үйінде екі кішкентай қара кемпір жүр. Шамасы туыстары болар.

Бізді алып келген жас жігіт те ақын болып шықты. Оның үстіне бойынан әншілік өнер және табылды. Аббастың ұйғаруымен осы күнгі бір композитордың жуырда шығарған биік дауыспен көтеріп салатын әнін айтты. Мен өзім үндінің халық әндеріне керемет ұшы едім. Әдеттегі жүрек қылын шертетін нәзіктігі жоқ, ширатып ырғаққа да кедей, мына көтеріңкі айқай ән маған әсер етпеді. Ал, өздері кәдімгідей елтіп, ұйып тыңдады. Мүмкін олардың жүрегіне жақын, бірақ маған белгісіз бір сыры бар шығар бұл әннің.

Біз әңгімелесіп, тамақ ішіп отырғанда да бір фотограф жігіт қайта-қайта сыртылдатумен болып еді, бірақ Аббас аға кетерде бәріміз жиналып суретке түсейік деген тілек білдірді. Манадан бері әр тесіктен жылтыңдап жүрген Аббас пен Чандрдың немерелері де қаздай тізілін қасымызда тұра қалыпты.

Қайта-қайта қол алысып қоштасып жатырмыз. «Ат бір баспаймын деген жерін үш басады». Әйтсе де енді көрісеміз бе, жоқ па. Бірақ әйтеуір, қайда жүрсем де мына қимылы шапшаң елпілдеген Аббас пен үнсіз ғана ішкі жылуымен шарпып отыратын, сабырлы Чандрдың бейнелері көз алдымнан кетпес. — Жақсыдан шарапат.

Бомбейдің бір алдындағы алдыңғы беті жұмырлау үйдің есігінің маңдайшасына латын әрпімен «Ленин» деп қызыл матаға жазып қойған — транспарант. Екі босағасында Лениннің кәдімгі бізге таныс — кепке киіп, қолын шалбарының қалтасына салып, тұтас бойымен қырындау түскен суреті тұр. Біз машинамен арлы-берлі өткенде осы жазу мен суреттерді көріп жүретінбіз. Қазір енді осы үйдің өзіне келдік.

Жұрт енді жиналып жатыр екен. Шабан үйрек бұрын ұшар деп біз ертелеу келіп қалыппыз. Мың екі жүздей адам сыятын дөңгелек биік зал. Екі белдеу балконы бар. Залдың іші қабырғаны жағалай қойылған — кітаптың ашылмалы беттері сияқты — үлкен стендтер. Онда Лениннің өмірбаянын, күрес жолын, Совет елінің жетістіктерін паш ететін фотоаппараттар, көрсеткіштер, диаграммалар. Төбеге неше түрлі қызылды-жасылды қағаздардан тартып қойған. Олар қабырға мен балкондардағы желдеткіштердің лебімен ширатылып тарқап, сан құбылып көз тартады.

Осы залда В. И. Лениннің .туғанына жүз жыл толуына арналған симпозиум болып жатыр. Оны ұйымдастырушы Үнді-Совет қоғамы. Олар осы залды апрельдің сегізі жиырма біріне дейін жалдап алыпты. Осы он үш күннің ішінде мұнда Ленинге байланысты түрлі саяси-теориялық тақырыпта және әр түрлі ұлт өкілдерімен үлкен симпозиум өткізілмек. Симпозиумның программасы өте бай және қызғылықты. Мұнда неше алуан қоғам қайраткерлері, жазушылар, артистер, ғалымдар сөз сөйлейді. Біздің танысымыз артист Болрадж Сахни ашылған күні сөйлепті. Симпозиумның орта тұсында Кришан Чандр, аяқ кезінде Ходжа Ахмад Аббас қатысып сөз сөйлемек екен.

Симпозиум ашылғанда Махараштра губернаторы, штат министрлері қатысыпты.

Мұнда бірыңғай сөз емес, кей күндері тек көсем өмірі туралы кино көрсетеді. Келесі кеңес құрғанда да осынша үлкен аудиторияны бастан-аяқ сөзбен зеріктірмей ара-арасында шағын концертімен сергітіп алатын жақсы әдеттері бар екен.

Біз қатысқан мәжіліс те шағып хормен әдемі айтылған кантатадан басталды. Мәжілісті орта жастағы, келбетті әйел кісі басқарды. Алғашқы шығып сөйлеген де әйел.

Мұнда күні бұрын жазып алған, не жаздырып алған сөзіңді алдыңа жайып қойып, шынтағыңды тіреп алып, еңсеңді көтермей оқып тұратын трибуна жоқ. Дауысыңды үлкен залға түгел жеткізетін, сырықтай сорайған микрофон ғана бар. Сөйлеп тұрған қырықтың ортасынан ауған, жұдырықтай бетін әжім шалған, кішкентай қара әйел. Түрі де, өзін ұстауы да ысылған шешенге ұқсамайды. Жарқылдаған қара көзі мен үлкендеу құс мұрнынан өзге тула бойында көз тоқтатар еш нәрсе жоқ. Жәй басып микрофонға келді де ақырын бастап сөйлеп кетті.

Бір сөзін түсінгенім жоқ. Бірақ шешенге де, залға да ықыласпен ден қоя назар салып отырдым. Дауысын көтермей, бір ырғақпен жай, бірақ ұзақ сөйлеген әйел өзінің бір керегін, көптен ойда жүрген шаруасын айтып тұрған сияқты. Қолында бір жапырақ қағаз жоқ, алдында мыңнан артық адам толған аудитория емес, өзінің «саған айтам» деген кісісі ғана отырғандай тіке қарап қадалып сөйлейді. Залда да күбір-күбір сөйлесіп, сурет салып, не мүлгіп отырған адам жоқ. Көбі кегін көтеріп, ұмсына түсін тыңдап отыр. Ер қашты-жауыр сөз емес, мың қайталанған татымсыз ақыл, қағида емес, не болмаса адам түгіл атан түйенің белін қайыстыратын көрсеткіштер емес, — осы әйел не де болса осы жұртқа керекті, көкейтесті бір нәрсе айтын тұр-ау деген ойға келдім. Шіркін, сөз қадірін түсірмеген қандай жақсы.

Біздер, жолаушы жүрген адамдар, сөйлейтін сөзімізді жазып алуға пұрсатымыз болмаған. Құдай оңдап соның өзі жақсы болды. Әйтпесе мынау әйелден кейін қағазға тұмсығымызды тіреп тұрғанымыз...

Мен советтік шығыс елдерінің социалистік ұлт болып қалыптасуы жайында, ондағы зор мәдени революция туралы айттым. Көп мысалды әрине жадымда сақталып қалған факты — қазаң өмірінен алдым.

Кейбір қала аз жылда қашпа үлкейіп, керемет өзгерін кетсе де оны ішінде тұрған өз халқы аңғармайды. Тосын көз көріп қайран болады. Сол сияқты күнде көріп көзіміз үйреніп кеткен соң, біз де ел өміріндегі көп өзгерістерді байқамайды екенбіз. Байқамайды емеспіз-ау, соған мән беріп ойланып жатпаймыз.

Менің осы аудиториядағы сөзімді Алматыда немесе бір колхозда сөйлесем — мынау бізді қара жаяу дей ме екен, оны өзіміз де білеміз деп тыңдамай күбір-күбір сөйлесіп кетер еді. Ал, осы сөз мына аудиторияға керемет әсер етті. «Қазақстанда» қырық бір жоғарғы оқу орны бар» — қол шапалақ. «Бізде міндетті түрде жаппай он жылдық білім алуға көшкенімізге он жылға жуықтап қалды», — Ду қол шапалақтау. «Қазақстанда, сол сияқты Өзбекстан, Түркменстан, Қырғызстан сияқты ұлт республикаларының бәрінде ұлттық Ғылым академиялары және олардың ондаған ғылыми-зерттеу институттары бар», — Ду қол шапалақтау. Зал гуілдеп барып басылады.

Мінеки, біздегі «әй, белгілі ғой» деп қол сілтейтін цифрларымыздың әсері. Біздің табысымыздан олар өздерінің ертеңгі күнін, болашағын көргендей болады. Жақсы үлгі оларды да рухтандырады. Әрине оларды осылай таңырқатып қол шапалақтап отырған Ленин ісінің, ленинизмнің жемісі.

Делегация мүшелері, Исаак Голубев Совет-Үнді қоғамының жұмысы жайлы, Леонид Почивалов өзінің Совет-Үнді қоғамының бір бөлімшесін ұйымдастырғаны жайлы қызғылықты әңгіме айтып берді. Симпозиумның ертеңгі тақырыбы — Ленин және әйел теңдігі екен. Майя Ганинаны сол тақырыпқа сақтап қойдық.

Көсемге арналған бұл симпозиум әлі де он күнге созылып, 21 апрель күні қалалық үлкен жиынмен аяқталмақ.

Шырықты бұзған шал. «Айлас қатын мұңдас»

Көзі жаутаңдаған қыз байғұс. Жан-жағынан жамыраған әйелдер өзін жүндей түтіп, есін тандырып әкетіп барады. Аяп кеттім байғұсты. Жолдастарымның «жүрейік» дегенін елемей, қарай бергім келеді.

Айтпақшы әңгімені басынан айтайықшы.

Бүгін Маратхи тіліндегі жазушылармен кездесуге келдік. Маратхи осы Магараштра штатының негізгі халқының тілі. Олардың мекені біз тұрған жерге жақын қаланың орталығында екен. Теңіз жағалауына келіп тоқтадық та, машинамен жете алмай, тар көшемен әжептәуір жаяу жүрдік. Есік алдында бізді бес-алты адам қарсы алып, лифтімен жоғары алып шықты. Бұл үйдің іші кәдімгі театр, спектакль жүріп жатыр. Біз балконның есігінен кіріп аз аялдадық.

Бес-алты жүз адамның залы бар, ықшам ғана әдемі театр. Біз қараған кезде сахнада жеті-сегіз әйел бір бойжеткенді ортаға алып жатты. Әрқайсысы соған бір нәрсе айтып қалуға асығады. Айтары өтініш емес, көзіне шұқып тепсіне сөйлейді шетінен. Дауыстарында табалаған кекесін де бар. Қайсыбірі ащы мысқылмен сықылықтап күліп те алады. Ал, қыз бишара жат ауылдың қалың итінің қамауына түскен күшіктей, шәуілдеуге де шамасы жоқ. Қайсының аузына қарап, қайсың тыңдарын білмей, балапандай үріп жан-жағына алақтай береді. Тіпті жаным ашып кетті. Адамның қасіретін түсіну үшін кейде тіл білудің де қажеті жоқ па деп қалдым.

Көп алаңдамай жазушылар күтіп отырған бөлмеге қарай өттік. Бізге жолшыбай түсіндірді; бұл сахна жада түскен жас келінге ауыл әйелдерінің өмір даналығын ұқтырып, ақыл айтып жатқан кезі екен.

Біз келген бұл үйді әдебиет институты деп атайды. Бірақ бұл біздің Москвадағы әдебиет институтына ұқсамайды. Дұрысырақ бұл көп өнерге құшақ жайған мәдени орталық. Бұған жазушылар, профессорлар және басқа да өнерге құмартқан адамдар қатысады. Бір мың жеті жүздей мүшесі бар екен. Маратхи әдебиетіне байланысты бар тіршілік, қаракет осы арада өткізіледі. Баспа орындары да осында көрінеді. Мұнда өнердің үш саласынан лекциялар оқылады. Маратхи тілінен сабақ жүреді. Осында орыс тілінен де сабақ беріледі екен. Маратхи — орыс тілі аударма сөздігін бітіргелі жатырмыз, — деді.

Мұнда үлкен кітапхана және әуесқойлардың экспериментальды драмалық театры бар. Театр жөнінде, актер өнері жөнінде сабақ жүргізетін драмалық өнер мектебі бар.

Бұл институттың қазіргі тіршілігінің негізі осылар, Бұл өзі 1934 жылы әдеби концерт ұйымдастырудан басталыпты. 1944 жылдан бастап бұлар драма енерімен айналысқан. Бұл шақ үнді халқының әріден келе жатқан драма өнерінің құлдырап бара жатқан, драма операдан айрылып қаламыз ба деп қорыққан кезі болса керек. Осы бір тұста кино драманы тіпті жұтып та қойған түрі бар.

Осы орталықты құруға ұйтқы болған доктор Біһәлра драмалар фестивалін өткізуді мықтап қолға алын, өтіп бара жатқан халық өнерін қайта тұтатыпты. Үндінің әріден келе жатқан классикалық драмалары Рамаяна мен Маһаббаратаның сюжеттерінен алынып, селода діни мейрамдарда орындалатын болған. Доктор Біһәлрао сол ескі классикалық драма мен бүгінгі жада драманы қатар дамытуды қолға алған. (Жаңағы біздің көзіміз түскен сахна классикалық Шарда драмасының бір көрінісі екен. Бұл қаракеттен түскен ақшаға осы үйді салыпты. Өйткені бостандық алған 1947 жылға дейін үкімет тарапынан көмек ырымға да болмаған). Үндіде мен байқаған бір жақсы әдет — мекемеге, ұйымдарына ат қойғанда, тіпті қаншама мықты болса да алыстағы бір атақтыға жүгірмейді, өз қолымен жасап, еңбегін сіңірген, ұйымдастырған өз адамының атын қоя салады екен. Мұнысы әділетке ие деп қалдым. Осы орталық та доктор Біһәлраның есімінде... О кісі туралы мұнда шын сүйіспеншілікпен, үлкен мақтанышпен айтады.

Жиырма шақты жазушы шағындау бөлмеде бізді тосып отыр екен. Дені орта жастан асыңқырап бара жатқандар, төрт-бес жас жігіт пен екі-үш қария және екі әйел бар. Біз кіріп, амандасып отыра берісімен-ақ, біздің сол жағымызда төрде отырған көндеп дұрысын қалған арық қара шал сез бастап кетті. Ұрты солып, аузына жабысып, бет сүйегі шошайып шыққан, шаш орнында селдіреген ақ қылтанағы бар бу қарияның жас шамасын ажырату қиын, бірад әйтеуір не де болса әріде, тіпті әріректе жатыр ма деп ойладым.

— Біздің арғы заманда Намдев деген ақынымыз болған, — деп ол сөзді төтесінен бастады, — Поэзияның нағыз үлгісі сол қарапайым тігінші Намдев. Ол адамдарды кастаға бөлмеген. Хариджиларды қорламаған. Ол адамның бәрін тең санаған. Ал, сіздер айтып жүрген коммунизм деген сол. Намдев коммунизмді Маркстен де бұрын білген....

Қонақтың парызы сыпайылық. Біз шалдың сөзіне ұйып далғандай кескін көрсеткенбіз. Енді көзімнің қиығымен бөлмеге жиналған Маратхи жазушыларын байқасам — олардың кескіні мүлде басқаша. Көздері адырайып шалға үрейлене қарап қалыпты. «Құдай сақтай гөр, қай жерге апарып жығар екенсің?!» деген жазу тұр беттерінде. Шалың болса сөйлеген сайын қызынын, бірді айтып бірге кетіп неше түрлі кереметтерді қоздата бастады.

Жаңа бізді қарс.ы алған толық денелі қасқа бас кісі бар еді, осы ұйымның жауапты секретары болса керек. О да ауыр салмағымен орындықты сықырлатып әзер шыдап отырған, «не де болса тәуекел» деп тереңге күмп бергендей, орнынан тұрып сөзді бастап кетті. Қария сөзінің бөлінгенін байқамай азғана жерге жарыса сөйлесіп барып оқыс тыйылды. Енді бір қарағанымда таяғына басын сүйеп, қалғып кетіпті. «Күлсең кәріге күл» деген қазақтың жақсы ырым-мәтелі бар. Күлкімді сыртқа шығаруға ұялсам да, іштей мәз боп қалдым. Әсіресе шалының сыры өздеріне мәлім Маратхи жазушыларының үрпиген кескіндері-ақ күлкімді келтіреді.

Мұндай кездесулерде біз көбірек сөйлетіппіз. Үнді жағы үсті-үстіне сұрау беретін. Бұл жолы керісінше. Маратхи әдебиеті жайлы біздің білгіміз келді. Секретарь бізге Маратхи әдебиетінің тарихын әріден толғады.

— Маратхи әдебиеті XIII ғасырдан басталады. Санскритке еліктеу және соған жауап ретінде туады ол. Алғашқы кезде тыңнан соны шығарма туғызбай — Маратхи әдебиеті өзін санскритті игеруге, бойына сіңіруге бағыштайды. Өз тіліне Рамаянаны, Маһаббаратаны аударудан бастайды. Содан Пандарпур — құдайды мадақтау жырлары туады. Сол кезде бұқара халықтық қалың ортасынан көп ақын шығыпты. Олар ел арасында әулие атанын кеткен.

Ағылшын қол астына түскен отаршылық жылдары журналистер мектебі ашылған. Ол кезде халықтың ой-пікірі, азаттық аңсары журналистика арқылы айтылған.

Журналистикаға жалғаса драма мен проза туған. Драманың негізгі тақырыбы екі салада — санскриттің сюжеті мен жергілікті өмір. Ол кезде Шекспирді дәл аудармай, өз өмірлеріне икемдей көшірген. Кейінірек келгенде Ибсен драматургиясы буларға көбірек әсер етсе керек. Оның атағы да мұнда кең тараған, әсіресе «Ревизорды» жақсы көреді екен.

Проза романтикадан басталыпты. (Қай халықтың да осылай бастайтын әдеті). Алғашқы шығармаларға азық болатын — әр елдің бір сыздаған жері, ішкі дерті бар емес пе. Қазақта ол еже қабыл, жесір дауы болса, мұнда — жастайынан жесір қалған әйел қасіреті — тұңғыш шығармаларына арқау болған. Кейінірек келе проза тарихи тақырыпқа қарай мықтап ойысыпты. Бұл жағынан да даму жолымыздың ұқсастығы бар.

Секретарь Маратхи әдебиеті жайлы айтуға кіріскенде біз блокноттарымызды суырып алып, шүкір жаза бастағанбыз. Бұл әрекетіміз жиналған Маратхи жазушыларына ғажап әсер етті. Олар да елең етіп, еңселерін көтеріп алып, әңгімеге қызу араласты. Бір нәрсені шаршау шығарып, ұмыт қалдырмасын деп баяндаушының аузын бағып қалған: бірі мүдіріп қалса, бірі қапталдан қосылып ілігі ала жөнеледі.

— Біздің ең үлкен жазушымыз Апте. Ол Махарантраның Диккенсі аталған. Әлеуметтік және тарихи тақырыптарға көп романдар жазған. «Кім қамқор болмақ?» атты романы орыс тіліне де аударылды, — деп бір жастау арық қара жігіт секретарьдың сөзін іліп әкетті.

— Біздің ірі жазушыларымыз Күнәһар да тарихи әлеуметтік тақырыптарға көп драмалар мен романдар жазды. Соңғы жиырма жылда көп жақсы шығармалар туды. Олар нағыз шыншыл, реалистік бағытта жазылған. Халық өміріне терең бойлаған.

Мына жігіттің сөзі де — Индияның жазушылары біздің елге келсе, менің соларға айтатын сөзіме ұқсас. Мен де Сәкен Сейфуллинді, Әуезовті, Майлинді көлденең тартар едім. Соңғы жиырма жыл жайлы да соның пікірін қайталар едім.

Енді сөзді бір-бірінен қағып әкетіп жатыр. Бірінің ұмытқанын бірі айтып, блокнотымыздың кереметі бардай, әйтеуір соған түспеген ешнәрсені қалдырғысы келмейді.

— Біздің Махараштрадан өткен ғасырда Тилак деген үлкен журналист шықты. Ол бүкіл Үнді масштабындағы ұлт-азаттық қозғалыстың лидерінің бірі болған адам. (Мен мұндайда Шоқанды айтар едім.)

— Бізде қазір пролетариат ақындары шыға бастады. (Менің есіме отызыншы жылдардағы Сәбит Мұқанов түсті.)

— Бізде октябрь айында діни мейрамдар өтеді. Онда әдетте деревня сайын төрт-бес спектакль қойылады. Қазір соның үшеуі классикалық пьесалар болса, бір-екеуін бүгінгі тақырыпқа жазылған пьесалардан қойып жүр. Спектакль көрсету сауатсыз адамдарды әдебиетпен таныстырудың бір жолы. Халқымыз спектакльді ете жақсы көреді. Бізде бірінші орында саясат болса, екінші орында драма тұрады. Саясатқа белсенділігіміз кешегі отаршылыққа қарсы күрестен қалған.

— Бізде сауатсыз ақын әйелдер де өлең шығарып, ауызша таратқан. Ең төменгі қауым хариджирлар (аласталғандар) жайлы жазатын Сатхе деген жазушымыз бар. Көп-көп тамаша романдар жазды.

— Қысқа әңгіме жанрында бізде жаңа тенденциялар пайда болды.

Қыза-қыза әңгімеге бәрі де араласты. Әне бір таңқы тапау, ала көз қара жігіт те бір нәрсе айтқысы келіп, аузын аша түсіп ұмсынып қалады, бірақ оған кезек тиер емес, басқалары киіп кетіп жатыр.

Осы мінез де маған таныс сияқты. Иә, бұл әлі төңірегіне түгел танылып болмаған, кешеуілдеп туып, буыны енді бекіп келе жатқан әдебиеттің мінезі. Реті келгенде барын көрсетіп, бәрін айтып далғысы келеді. Титтей де болса кең дүниеге шығатын саңлау іздейді. «Менің онымды, не мұнымды білмегенің өз надандығың» деп керенау сөйлесетін әлемге әйгілі кәнігі әдебиеттің кердең-тәкаппарлығы жоқ буларда. Шіренуді жағдайы көтермейді. Өйткені әйгілі әдебиеттің орта қол шығармасы талай жерге таралып, шу көтеріп жатса — мұның озық туындысының өзі қалтарыста қала береді.

Осы мәжілісте сұңғақ тік денелі, шашына ақ кірген, арық дара әйел отырды. Ат жақты ашық жүзі, нұры қайтпаған үлкен дара көзді ақылды, мейірбан адамның ажарын танытады. Бұл кісі мыс Дүрия екен. 1958 жылы Ташкент конференциясына қатысыпты. Сол сапарда Қазақстанның кей жеріп аралап, Алматыда болғанын ерекше бір жылылықпен еске алды.

Индияда адам жағы молшылық қой. Маратхи тілінде 40 миллионға жуық адам сөйлейді екен. Бірақ ағылшын тілі Маратхидың тынысын әжептәуір тарылтатын сияқты.

— Ағылшын тілінің Маратхи тіліне әсері қандай?

— Әсері күшті. Басқа елдер әдебиетінде біз ағылшын тілі арқылы аударамыз. Толстой, Достоевский, Чехов, Шолоховтың «Тынық қонын» Маратхи тіліне ағылшыннан аудардық.

— Интеллигент қауымның Маратхи тілін тұтынуы қалай?

— Орташа интеллигенцияда Маратхи басым. Ал бизнес пен жоғары қауым ағылшын тілінде сөйлейді.

— Жоғары оқу орындарында ше?

— Онда сабақ ағылшын тілінде жүреді.

Өз тілін тұтас тұтына алмау да халық үшін — әсіресе оның ойлы азаматтары үшін әжептәуір трагедия болу керек. Отаршылдық өктем тілі бұлар астанам деп отырған Бомбей шаһарына басып кіріп, ана тілдерін қаланың шетіндегі лашықтарға, селода ысырып тастаған түрі бар. Көріп жүрміз қаладағы реклама, афиша, жарнамалар түгел дерлік ағылшынша жазылған. Ықшам ғана театры бар осы институт ағылшын тілі жайлаған үлкен қаланың ортасындағы кішкене арал сияқты.

Бомбей Үнді қалаларының ішіндегі ең космополит қала. Және дүние жүзінің кемелері сапырылысқан үлкен порт. Бомбей Махараштра штатына орталық болғанмен, штат шеңберіне сыймайды, Калькутта екеуі бүкіл Индиялық өндіріс һәм мәдени орталық. Үнді мәдениеті мен ғылымының небір дөкейлері осында істейді. Кришан Чандр, Ходжа Ахмад Аббас сияқты үнді әдебиетінің марқасқалары, бізге белгілі Радж Капур, Болрадж Сахни тәрізді үнді киносының ең жарық жұлдыздары да осында. Дүние жүзінің ең мықтылары да осында жиі келіп сапырылысып жатады.

Европа мәдениетімен суарылған ағылшын тілді қалада Маратхи тілдес мәдениет өгейсіп қалған. Иә, бұлар өз астанасына өздері кірме сияқты, орталықта жасалса да түкпірде туып, шалғайдан келген мәдениет сезімі қала қоймапты.

Кешегі санатқа қосыла алмаған заманнан бойына сіңіп қалған кемдік сезімі — дүниедегі ең жаман, жиренішті сезім. Ол ерді де, елді де қор қылады. Оянған халықтар сол сезімнен сілкініп арылмақ. Еңсесін көтеріп ел қатарына қосылмақ. Олар мәдени, рухани масылдық жасап, даяр мәдениетке ортақ бола кетпейді, өз дүниесін, өз қазынасын әкеп қосады. Ал, Маратхи халқының көзін аршып алса ескіден келе жатқан қазынасы мол, бүгінгі мәдениетін жасап жатқан адамдар да баршылық. Олардың дүниеге кеңірек танылуға асыққан шыдамсыздығы да, аз уақытта көбірек дүние жасап тастағысы келген ыстық құштарлығы да бізге таныс. «Айлас қатын мұңдас» — мен олардың көп нәрсесін, көп сырын түсініп отырған тәріздімін. Бұл азаматтардың оянып келе жатқан елінің еңсесін тезірек көтеруіне шын тілектеспін.

* * *

Мадрас пен Бомбейдегі ыстық Калькуттадан артығырақ болса да жаныңды дәл анандай қинамайды. Мұнда Калькуттадағы тұншықтырған тымырсық жоқ. Бір жағы ашық теңіз емес пе, кешке қарай кәдімгідей самал да келеді.

Кешке қарай Үнді қақпасының маңындағы жағалауға серуенге шықтық. Индия туристер үшін жаратылған ел емес пе. Мұнда дүние жүзінің бар жерінен тамашалаушы туристер келіп қалтасын қағып қайтады. Ертең еліне оралғанда — сонша ақшаны қайда жібердің? — деген қатал сұрақты аз да болса жұмсартатын нәрсе болу керек қой. Ол сувенир (ескерткіш бұйым). Жағалауда иін тіресіп тұрған сувенир лавкалары. Мұнда әйнектен, матадан, жезден, сүйектен фабрикаларда жасалған не шебердің қолынан шыққан ұсақ-түйек әшекей бұйымдар. Дені арзан қол, ырымға болмаса бұйымдығы жоқ нәрселер. Үлкендері жиырма рупий қымбатынан — ұсағы он кішкентайына дейін алуан түрлі теңіз айқұлақтары және сатылады. Қалтада қарай қалағаныңды ала бер.

Күндіз олай емес еді. бұл жағалау кешке қарай ашық ауада сататын ұсақ асханаға айналып кетеді екен.

Теңіз жағасындағы қай қаланың болмасын ең жақын жері — жағалау болмақ. Жұрттың әсіресе кешке қарай серуендеп ауа жұтатын жері де сол. Бұл жағынан Бомбей жолы болған қала. Қалаға терең үңгіп кірген дөңгелек шығанақ жағалауды екі есеге жуық ұзартса, әлсін-әлсін суға сиырдың тіліндей сүйірленіп кірген өткір мүйістер жиекті одан бетер соза береді. Шаһары түскір тым үлкен бе, сонда да осы жағалауға халық сыймай кетіпті. Жүз метрдей жүріп көріп едік, сеңдей соғылысқан халық бір-біріне сүйкеніп әзер өтеді. Бұл серуеннен тезірек оралуға мәжбүр болдық.

Министрмен кездескенде

Біздің бір министрмен кездескіміз келді. Елдің қал-ахуалын, шаруашылық тұрмыс қажетін, өндіріс перспективасын сұрастырып кеңірек таныспақ ойымыз бар. Әрине, кейбір саяси сұрақтарымыз да болмақ. Бұл мәселелердің баршасынан бізді сөзге қандыратын қай министр? — дегенде, білетін кісілермен ақылдаса келіп таңдауымыз финанс министріне түсті. Сайып келгенде бәрі ақшаға тіреледі. Өндіріс шаруашылық мәселесі сол кісінің қолынан өтеді екен.

Осының алдындағы біздің бір тілегіміз — тірі капиталист көріп, соның өндіріс орнын аралау болатын. Біздің сыбағамызға ертеден келе жатқан (1897 жылы ашылған) Гордвидж фирмасы тиді. Ол қаланың құрлық жақ сыртында екен, кеше түске таман ұзақ жүріп сонда барғанбыз. Фирма ескі болғанмен бұл жерге кейінірек орын тепкен түрі бар. Өйткені бұл өзі қаладан аулақ, өз алдына жеке поселок. Жұмысшылардың тұрғын үйлері өз алдына бір поселок те, бір шақырымдай жерде өндіріс корпустары.

Бұл өзі шаруашылыққа ұқыпты капиталист болу керек, зәулім өндіріс корпустарының айналасы тап-таза, жасыл аллея. Жағалай асфальт төселген. Корпустардың іштері де сондай әсер етеді. Мұнда кеңсеге керекті мебель, холодильник, жазу машинкаларын шығарады екен.

Біз сұрақты жұмысшының жалақысы мен тұрмыс халінен бастадық. (Ескерте кетейін — оның сөзінің қаншалықты растығын тексеруге біздің пұрсатымыз болмады.)

— Мынау есіктің алдын сыпырып жүрген қара жұмысшы қанша алады?

— Он рупий күніне.

— Маман жұмысшы қанша алады?

— Жұмыс күніне 40 рупийден 50 рупийге дейін.

— Сегіз рупий бір сом. Оған қарағанда қырып бара жатқан жоқ. Бірақ үнді жағдайында бұл биік жалақы.

Бұл фирманың зор мақтаныш ететін бір нәрсесі — оның жұмысшыларға салып берген поселкесі. Ол жағдайды мына жігіт бізге майын тамызып жеткізді.

— Үнді жағдайында пәтерақы өте қымбат. Бірақ біздің фирма жұмысшылардан пәтерақыны аз алады. Егер жұмысшының айлығы 500 рупийге дейін болса — бір бөлмеге айына 25 рупий, екі бөлмеге 35 рупий төлейді. Егер жұмысшы бес жүз рупийден артық алса және үш бөлмелі пәтері болса айлығының он процентін төлейді.

Фирманың өз мектебі бар. Жұмысшы бір баласының оқу ақысына айына 1 рупий төлейді, екеу болса бала басы 75, үшеу болса бала басы 50 төлейді.

— Ал төртеу, не одан көп болса ше?

— Үш баладан артықты фирма өз мектебіне қабылдамайды. Үкіметтің семьяны жоспарлау саясаты — үй басы үш баладан артпауын көздейді. Біз үкіметтің сол саясатын қолдаймыз.

— Механизацияны күшейткен сайын адам долы босай береді. Сонда қысқарған жұмысшыларды не істейсіздер?

— Біз босаған жұмысшыларды лақтырып тастамаймыз. Өндірісті кеңітіп, соған пайдаланамыз.

— Сонда олар мамандығын өзгертуге мәжбүр бола ма?

— Өндірісті сол профильден кеңітіп, жұмысшылардың мамандығын сақтауға тырысамыз.

— Сырттан жұмысшы аласыздар ма?

— Жоқ, Өз жұмысшыларымызға жұмыс тауып берсек те жарады.

— Инженер көп пе?

— Мысалы 500 жарыс бар холодильник жасайтын цехта 10 инженер бар. Мастер қызметін дипломды инженер атқарады. Жаңа бастаған инженер айына 800 рупий, дәрежесі бары 1000 рупий алады.

— Мистер Гордвидж қай партияның мүшесі? Жұмысшылар негізінен қай партия үшін дауыс береді?

— Мистер Гордвидж партияда жоқ. Сайлау кезінде ол жүмысшыларға ықпал жасамайды. Біздің жұмысшыларымыз әр штаттан, әр түрлі дінге сенеді. Бірақ жұмысшылардың дені конгресс үшін дауыс береді. Индира Ганди жағында.

Қаншасы растығын қайдам — бұл жігіт майлы қасықтай жылпылдатады. Біз қайтуға беттегенде:

— Көре кетсеңіздер қайтеді. Бізде 2500 жұмысшы бір сағатта тамақ ішін болатын асхана бар, — деп жармасты. — Бұл Азиядағы ең үлкен асхана.

Біз қайтарда жұмысшы поселкасының қасынан өттік. Кілең төрт-бес қабат, ыстық жақтық көп балконды желең үйлері. Одан қалаға қарай бір километр ұзамай жатып шөп-шаламмен жапқан итарқа лашықтар басталады. Анау шағын поселке осы лашықтардың арасындағы кішкене арал сияқты. Жоқшылық қысқан, салы суға кеткен мына көпшілік сол аралдың жиегіне жете алмай арманда.

Біздің кешегі көрген жайымыз осы болатын. Одан басқа да көрген түйгендеріміз бар. Осыған орай министрден кейбір нәрселерді анықтан сұрағымыз келеді.

Бізді бірінші қабаттағы бір шағын жұпыны бөлмеге кіргізді. Қабырғаға тірен қойған төрт-бес орындық, үстінде қағаз қобырап жатқан жазу столы. Бір қабырғада арзан қол шкаф іші тырсиып есігі әзер жабылып тұр, төбесінде үйілген семіз банкалар. Бізді қарсы алған чиновник:

— Сәл сабыр етіңіздер. Министр мырза сіздерді кешіктірмей қабылдайды, — деп шығын кетті.

Ұзамай-ақ аласа бойлы, арық қара кісі дедектей басып кіріп келіп, жағалап шапшаң дәл алысып, амандасын шықты. Жұпыны бөлменің жиһазын түгендеумен алаң боп тұрып, оған тіктеп назар аудара қойған жоқ едім. Бізді министрдің кабинетіне бастаудың орнына ол стол басына отырып алып сөйлеп те кетті. Онымен тұрмақ Почивалов оған бірінші сұрақты беріп те жіберді. Өз ойыммен алаң боп отырып Почиваловтың не сұрағанын да аңғармай қалдым. Бірақ ананың жауабына қарағанда — Индияның алдында қитықты мәселелер тұр? — деген тәрізді.

Мына Бомбейде осымен екінші сәтсіздікке ұшырағанымыз-ау. Кеше капиталисті іздеп барып, оның агентіне жолықтық, бүгін министрді іздеп келіп, мына бір аядай салаң бөлмеде оның көмекшісі ме, әйтеуір сол сияқты біреумен сөйлесіп отырмыз. Көңілің қалатын реті бар-ақ енді. «Сұраншының сүйген асын кім бергеннің» кебі ме екен бұл. Мейлі енді, білгіміз келгенді айтып берсе, бізге бәрі бір дегеннен басқа амалымыз бар ма?! Кей бастықтың айтары да сол көмекшінің қолынан шыққан сөз емес пе.

Дегенмен мына арың қарап тегін емес, өз сезіне сенімді, ойы тұжырымды, өткір сөйлейді.

— Индияның алдында, оның үкіметі мен халқының алдында тұрған қитықты мәселелер кеп. Олардың шешуі де оңай емес. Біздің алдымызда тұрған ең бірінші мәселе — халқымыздың көптігі. Осынша халықты жақсылап қамтамасыз етуге біздің қазіргі мүмкіндігіміз жетпей жатыр. Бізді осы қатты қинайды.

Біз әр адамды ең қажетті нәрсемен қамтамасыз етуге кеш салып жатырмыз. Ол — иығына ілер киім мен ішер ас тауып беру. Қазір бесінші бесжылдық жоспарға кірістік. Біздің тап осы бесжылдықтан күтетін үмітіміз зор. Яғни мұндағы біздің шешпек нәрсеміз — халықтың аузына ас, үстіне киім, төбесіне баспана тауып беру. Денсаулық сақтау және жаппай білім беру ісін де қолға аламыз. Бірақ ең бірінші міндетіміз халықтың аузына ас тауып беру.

Біздің еліміздің ауыл шаруашылығы ежелден ауа райына байланысты. Екі жыл қатарынан, әдетте сел қаптатып кететін маусымында жаңбыр өте аз жауды. Осы қатар келген екі қуаңшылық бізді қатты күйзелтіп кетті.

...Басында салғырттау тыңдап отыр едім, мына кісінің парасатты жүзі мен көңіл тереңінен шығып жатқан сенімді сөзі еріксіз назарымды аударды. Сөз арасындағы қаға берісте: — осының өзі кім? — деп тілмәшіміз Исаактан сұрадым. Мә-ә, қызық. Бұл кісі финанс министрі Ванкхеде мырзаның өзі екен. Жалма-жан блокнотымды суырын алып түрте бастадым.

— Азың проблемасын шешудегі ең бірінші қолға аларымыз ирригация. Индия жылына екі-үш рет егін орады. Бірақ қуаңшылық жылы дені дұрыс бір өнім ала алмаймыз. Біздің қазіргі мақсатымыз жылына бір орақтың шығымын қайткенде де қамтамасыз ету. Қайткенде де бір рет өнім алуымыз керек. Оған тек суландыру арқылы қолымыз жетеді... — дегенді Ванкхеде шүйіліп айтты.

— Біз бұл проблеманы шеше аламыз. Қазірдің өзінде азық-түлік иен халықты қамтамасыз ете алдық деп айтуға болады. Ауыл шаруашылығы өндірістің көп салаларын дамытуға мүмкіндік береді.

Біз минералдық ресурсты дамытуды, осы саладағы өндірісті өркендетуді қолға алып отырмыз. Әрине елдің алдында тұрған барлық проблеманы бір ғана ауыл шаруашылығы шешпейді. Ауыл шаруашылығымен қоса индустрияландыру ісі де алдыңғы қатарда тұр. Өндірісті өркендету арқылы көптеген мәселелерді шешпек ойымыз бар.

Біз өндірістің өсуін екі процентке жоспарлап едік, іс жүзінде екі жарым процентке жеткізіп отырмыз. Бұл жақсы. Бірақ халықтың санының өсуін тежеу біздің ең үлкен міндетіміз. Халықтың қазіргі жылдық өсімі — мың адамға қырық адам, сопы жиырма беске түсірсек бізге дұрыс болады.

Бізде халықтың қоныс ауыстыруына шек қойылмаған. Сондықтан да үлкен қалалардың өз қиындықтары бар. Ағылып келіп жатқан халықты қайда орналастыруды білмей қиналады. Индияның бүкіл өндірісінің жиырма проценті осы Махараштра штатында. Жұмыс іздеген жұрт ағылып осында келеді. Сіздердің көріп жүрген лашықтарыңыз солардың баспанасы. Осыларда орналастыру мақсатында Бомбейдің маңына жаңа қала салмақ ойымыз бар.

Бомбей қаласын да шеті-қиырсыз өсіре беруге болмайды. Сондықтан өндіріс иелеріне заводтарын штаттың басқа жерлеріне салуға кеңес береміз.

— Ауыл шаруашылығындағы жұрттың жұмыспен қамтамасыз етілуі қалай?

— Ауыл шаруашылығында түгелдей жұмыссыз адамдар жоқ. Бірақ ондағы жұрттың көбінің жарты уақыты жұмыссыздықта өтеді. Ауыл шаруашылық жұмысшылары июньнен январьға дейін жұмыс істейді. Оларды жыл бойы жұмыспен қамтамасыз ету үшін шаруашылықтың басқа салаларын — әсіресе мал шаруашылығын көбейтпекпіз. Бос қалған жұмыс күшін жұту үшін ауылдық жерге өндіріс ашу қажет. Селода завод салатын талапкерлерге жерді өте арзанға сатып, өндіріс иелерін солай қарай итермелейміз.

Келесі сұрағымыз:

— Өндірісте мемлекеттік сектордың дамуы қалай?

— Мемлекеттік сектор қазір өндірістің негізгі салаларында ғана — болат қорыту, электроэнергия шығару, жер суландыруға ірі-ірі тоғандар салу мемлекет қолында. Ал, орташа, ұсақ өндіріс жеке меншік деп кооперативтің қолында. Штатта қырық кооперативтік қант заводы бар. Олардың қожасы шаруалар. Мұнда бір адам бес акциядан артық ұстауға хақысы жоқ. Қазір мемлекеттік және қоғамдық секторға — бір кезде берудің бол жағынан артық қаражат жұмсалып отыр.

— Осы штат социалистік бағыттағы барлық өзгерістердің бастаушысы болып келеді. Біз сонау алпыс төртінші жылдың өзінде банктерді мемлекет қарауына көшіруді талап еткенбіз. Сондықтан да біз өткен жылғы банкті мемлекет қарауына алу шарасын құттықтап қарсы алдық! Бұл социалистік принциптің жеңісі. Бұдан он жыл бұрын біз жер иемденуге шек қойғанбыз.

Индияның ұлттық конгресі — деп аталатын біздің ең үлкен партиямыздың екіге жарылуы да осы принципке байланысты. Премьер министр Индира Ганди социализмге қарай тезірек аяқ басу үшін күреседі. Біз мұны Перу саясатының жалғасы, көру саясатының іске асу үстіндегі күресі деп білеміз, — деп тоқтады мистер Ванкхеде.

Әйнегін әсем қара буалдыр шалған мүйіз көзілдірігінің астынан үлкен томпақ көзі кісіге тесіле қарайды. Біздің сауалымызды кірпігін қағып қойып, кеңірдегін созын жұтына қарап тыңдайды. Бұл кісінің кеміген аспанға көтеріп жұтына қарап қалған кескіні — быттиған томпақ көзі қарғиып деп тұрған құрбақаны есіме салады.

— Штат үкіметінің жеке меншік секторымен қарым-қатынасы қандай?

— Бізде үш сектор бар. Мемлекеттік сектор, кооперативтік сектор және жеке меншік секторы. (Жеке меншік сектор осылардың ішіндегі ең басым болса да министр оны қашырт соңына апарып қойды). Біз осы үш сектордың үшеуін де қолдаймыз. Бұлардың үшеуінің әрқайсысынан да мемлекетке табыс келтіреміз.

«Әр елдің өзінің ыңғайына қарай социализмнің концепциясы өзгеріп отыру керек» деп біледі екен министр. Ол үнді жағдайында социализм осы үш компоненттен құралуға тиіс деп есептейді. Біз бұл жөнінде онымен пікір таластырып жатпадық.

Жеке меншік секторындағы өз табысының сексен процентін салыққа төлейді екен.

— Егер мұндай көп салық төлесе олар жұмысшылардың балаларына мектеп, өздеріне пәтерді қалай салады?

— Бізде жұмысшылар мен өндіріс иелері туралы заң бар. Үкімет — өндіріс иесі — жұмысшы — осы үш бұрыш сол заңның орындалуын қадағалап, тиісті шарт жасаса отырады. Бұл заң бойынша өндіріс иесі — жұмысшыны пәтер, мектеп, емханамен қамтамасыз етуге міндетті. Ал, бұл қажетке жұмсалған аңша — оның табысынан шығарып тасталынады. Біз тек тазалай табыстың ғана сексен процентін салыққа аламыз.

Кешегі Гордвидж фирмасының жұмысшыларға деген қамқорлығының сыры енді түсінікті болды. Бұл осыған бағышталған үкімет саясатының нәтижесі екен. Артық ақшаны салыққа төлегенше, өзінің заңды міндетін орындап жұмысшылардың қажетіне жұмсағаны тиімді ғой мырзаға.

Әркімнің бір дегені бар. Біздің біріміз балықшылар өмірін жазам деп ішкен асы бойына сіңбей жүрсе, Леонид Почнвалов жасыл революцияға жерік болды. Ауыл шаруашылығына қайта оралып соның жағдайын сұрады ол.

— Жасыл революцияның алғашқы жемісін ала бастадық, — деді мистер Ванкхеде. — Қазіргі ең мықты мақсатымыз, қайткенде де бір өнімге сенімді болу. Біріншіден тез пісетін, өнімді мол беретін дақылдарды енгіздік. Минералды тыңайтқыштар заводын көбейте бастадық. Он бес жылдан бергі еңбегіміздің нәтижесінде штат жерінің 30 процентін суармалы еттік.

Шаруаларда жеке меншіктік сезім күшті. Біз техниканы кооператив арқылы пайдалануға береміз. Жер жеке меншікте, ал оны игеретін техника кооперативтікі. Шаруалар жерін игеруге керекті техниканы тек кооператив арқылы ғана ала алады.

— Индияда миллиондаған ауыл шаруашылық жұмысшылары — батрактар бар ғой, олар ше?

— Бізде ауыл шаруашылық жұмысшылары туралы заң бар. Белгіленген мөлшерден кем төлеуге ешкімнің хақысы жоқ.

— Көшеде қайыршы бала көп. Олар жөнінде пе айтасыз?

— Сол қайыршы балалардың бәрінің ата-аналары бар. Олар тіленуді кәсіп еткен. Кейде оның өзі пайдалы да кәсіп. Бізде қайыршылыққа тыйым салатын заң да бар. Олар адамның аяныш сезімін саудаға салады. Мен өзім қайыр бермеймін.

— Интеллигенция арасындағы жұмыссыздық мәселесі қалай?

— Бұл проблема білім беру жүйесіне байланысты. Қазір Америкада жиырма алты мың ғылым докторы жұмыссыз жүр. Үшінші бесжылдыққа дейін біз бұл жағынан тәуір едік. Қытаймен арамыз шиеленісті, одан Пакистанмен арамызда қақтығыс басталды. Осы біздің жап-жақсы боп келе жатқан балансымызды бұзып кетті.

— Конгрестің өз ішіндегі оппозицияға көз қарасыңыз қалай? — деген сұрақ бердім.

— Конгрестің екіге жарылуы түбірлі, принципті мәселеден туды. Оппозиция социалистік процесті тездетуге (Банктерді мемлекет қарауына алу және өзге де экономикалық программаларға) қарсы болды.

Қазір Индира Ганди үкіметінің позициясы күшті. Халықтың көпшілігі, әсіресе жастар Индираның соңынан ерді.

Конгресс ішіндегі оппозицияның болашағы — кісі қызығарлық емес. Келесі сайлауда олар саяси күш болудан қалады.

Министрдің бұл пікірінің іске асуына мен де тілектесейін. Бірақ оппозиция жағында не бір бар. Олар күрессіз оңай беріле қояр ма екен. Мистер Ванкхеде тым оптимист көрінді маған.

Біз министрмен бас-аяғы екі сағатқа жуық әңгімелестік. Оған алғысымызды айтып, соншама уақытын алғанымызға кешірім сұрадық.

Министр совет адамдарын қабылдауға қашан да уақыт табатынын ескертіп, уақыт бөліп арнап келгеніміз үшін бізге алғысын айтты.

— Совет Одағы қатқан да біздің алдымызда тұрған қиындықтарды, біздің ауыртпалығымызды жақсы түсініп ылғи жанашырлық қамқорлық жасап келеді, — деді министр.

Мистер Ванкхеде көптеген капиталистік елдердің экономикасымен таныс көрінеді. Өзінің көп көрген тәжірибесі нәтижесінде жоспарлы экономиканың болашағы күшті деп санайды. Әрине жоспарлы шаруашылықтың да шешуі қиын түйіндері, өз қиыншылығы бар, сол қиындықтарды жеңіп алса бұл экономиканың өрісі өте кең.

Министр Совет Одағында болған. Халық шаруашылығы жетістіктері көрмесін аралаған. Алапат соғыстан кейінгі керемет қиындықтарды біздің қалай жеңгенімізді көрген. Үнді-Совет достығын екі жаққа бірдей пайдалы, бейбітшілік үшін керек нәрсе деп біледі.

— Біз дос-жаран адамдармыз ғой. Бес жылдық жоспар жасауды да сіздерден үйрендік, — деп жымияды мистер Ванкхеде.

Кім кімде сырын сыртқа шаша бермейді ғой. Әсіресе мемлекет қайраткерлерінің ішкі қыртысы қалың болу керек. Кездескен журналистер мен жазушылардың алдына олар барын жайып сала қоймайтын шығар. Өз ұғуынша мистер Ванкхеденің де бізге ашылмаған талай қатпары қалды. Осы кісі маған тым артығырақ оптимист боп көрінді.

Әрине барлық ойлаған, белгілеген істері орнынан шығып, мемлекет механизмі сықырламай, майлы қасықтай жылпылдап тұрса жақсы ғой. Бірақ тосын кездің өзіне олай көрінбейді. Осы үлкен елдің алдында үлкен мақсат, міндеттермен қоса үлкен қиындықтар да тұрған сияқты.

Сөз соңы демекші, айта кетейін. Біздің министрмен осы әңгімемізден кейін айға толмай жатып Махараштра штатында өте қасіретті оқиға болған.

«Осы жуық араға дейін қаласында әртүрлі діни қауымдар тату тұратын. Үнділер мен мұсылмандар бір-бірінің діні мен әдет-ғұрпын сыйласып, сауда-саттық мен тіршілігі аралас қоян-қолтық өмір сүретін...

Бірақ осы жылдың 7 майынан бастап келесі күн бойы бұл елде болып көрмеген қырғын соғыс алаңына айналды. Төрт күнге созылған бейбастықтан кейін 140 мың халқы бар қалада (жартысынан кебі мұсылмандар) 40 мыңнан артық адам баспанасыз қалды. 20 мыңнан артық панасыздар босын кетуге мәжбүр болды. Тұрғын үйлердің 20 проценті, 40 мың тоқыма станоктың 8 мыңы қиратылды. 10 мың адам жұмыссыз қалды. Қаладағы 40 шеберхананың 16-сы қиратылды. Бұл тағы да мың адамды жұмыссыз қалдырды. Шайқас кезінде кемінде 125 адам өліп. 2 мың қаралы адам жараланды», — деп жазды прогресшіл бағыттағы «Мейнстрим» апталық журналы.

Бірақ мистер Ванкхеденің сөзіндегі «тек аздап уақытымыз жетпей жатыр, әйтсе де, бәрін істейміз, жолымыз сара, алдымыз ашық» деген сарынға күмән келтіргенім рас.

* * *

Түс қайта «Малабар тауына» шықтық. Малабар тауы — қаланың орта тұсындағы биік дөңес. Өзі Бомбейдегі теңізге сұғынып кіріп тұрған көп мүйістің бірі. Үсті жасыл парк. Асфальттан айқыш-ұйқыш жол төсеп, ағаш-бұталарын қырдың қырынан тап-тұйнақтай ғып қойған. Мұндағы бір кісінің назарын аударатын нәрсе — жасыл бұталарды күзеп пілдің, жолбарыстың, түйеқұстың және де басқа хайуандардың мүсінін жасап қойыпты. Кәдімгі жасыл бұтаның арасына сым темір жүгіртіп, оны қалаған жағына иіп келтіріп алады да қалған жағына қайшы жұмсап жан-жануарлардың мүсінін аудырмай түсіреді. Пәлендей қиындығы жоқ. Оның есесіне балалар көріп мәз болып рақаттанып қалады.

Малабар тауынан Бомбейдің көрінісі тамаша. Бір заманда бүкіл шаһар алақанның аумағындай түгел көрініп, аяғыңның астында жатқан да көз болған шығар. Бірақ қазір дала шетіне көзің жетпейді. Теңізді жағалай оңтүстікке қарай көсілген шаһар сонау көз ұшқындары көгілдір тауларға өрмелеп, соның жықпылдарына сүңгіп кеткен. Теріскей Жуху жағы да көгілдір шақырып мұнартқан көкжиектен жігін ажыратпаған. Тек құрлық жағының ғана шеті көзге шалынады. О жадтан да, қырық-елу шақырым алыста әсем таулар мұнартады. Солай қарап тұтас мұздың шетіндегі сынықтары сияқты қаладан үзіліп-үзіліп шыққан поселокқа кетіп барады. Солардың бірі кешегі біз барған Гордвидж фирмасы.

Калькутта сияқты. Бомбейді де түгел аралап шығу бірнеше күннің емес, талай айлардың шаруасы болу керек. Аз көрсек те, арлы-берлі өтіп жүріп қаладан алған жалпы әсеріміз бар. Малабар дөңінің төбесінен көз салғанда сол үздік-создық көріністерді құрастырып тұтас әсер алғандай боласың. Қаланың бойы біркелкі, негізінен төрт-бес қабат үйлер. Пішімі жағынан да, үй-құрылысы жағынан да осы күнгі, «европалық» деген ұғыммен берілетін қала.

Қала «төбесінің» тегістігін бұзып теңіз жақ жағалауда шаққан боз биік үйлер сорайып өсіп келеді. Олар шырпының не келеді.

Осы арадан екінші түйісте жапырағы өрттің сыртқы түрі, қазір әлемге ортақ, тікейтін қойған әдемі сигареттің қорабы сияқты. екінші мүйісте жапырағы ертең май ағашындай сан тұрған жүк көтергіш крандар Ол біз жатқан, «Гранд отель» мейманханасының арғы іргесіндегі теңіз порты. Алдыңғы күні кеште тереземнен портқа кетіп бара жатқан шаққан боз көрдім.

Тағы да самолет қанаты астынан түнгі Бомбейдің от теңізі жарқырайды. Бұл жолы төменде жатқан қала келердегі беймағлұм емес, кәдімгідей таныс, онда жүрегіңе жылы ұшырап үлгірген адамдар, көріністер бар. Біз елден шыққалы жиырма күн болып та қалды. Осы Бомбейдегі бес тәулікті көніп, елді сағына бастаған жайымыз да бар-тын. Енді мына кетер кезде кішкентай да болса үйреніп қалған қалаға деген қимастың бар ма, төмендегі оттарға қарай бергің келеді...

БЕСІНШІ ХИКАЯ

Хардвар! Түнгі жолдас. Жапанды жаяу кезген үшеу.

Алапестер ауылы. Қызғаншақ маймыл

Егер Бенарес үнді дінінің Мекке болса, Хардвар мединесі көрінеді. Бенарес қасиетті Гәңгінің орта деңгейінде де, Хардвар сол өзеннің бас жағында. Біз ол шаһарға «Әулие аттаған оңбас» деп киелі жерге тауап қылу үшін ғана аттанғанымыз жоқ. Онда Совет Одағының көмегімен салынып жатқан ауыр электр жабдығын жасайтын завод бар.

Менің жолдастарым осы заводты көптен ауыздарынан тастамай жүрген. Шынында да бір нәрсе жазам деген совет жазушысына осыдан артық материал бола ма? Екі елдің достығы, артта қалған елге ағалық көмек, үнді жұмысшысын үйретіп, ісісе баулып жатқан совет маманы, жергілікті халықтың біздің адамдарға деген ризашылығы мен сүйіспеншілігі, — осының бәрі тіпті сайрап-ақ тұр. Кел де, тек, күні бұрын дайындап қойған графаларыңды нақтылы факты толтырын ала ғой. Шын қиналып бара жатсаң, керекті мағлұматтарды түсіріп алып, барма-ақ сілтеп жіберуге болады. Әрине, көрген жақсы ғой.

Біз тағы да Делиге байыздамай, теріскейге Хардвар асып барамыз. Қалаға кеше түнде келдік те, өзімізге таныс «Джан Патх» мейманханасына жата кеткенбіз. Ертеңгілік кештеу оянсақ Делидің күні шақыратын тұр екен. Аспанда шөкім бұлт жоқ, күн шұғыласы шарасына симай асып төгіліп жатқан сияқты. Ауа құрғақ, төңірегің шаққан боз. Бір түрлі тынысың кеңі, аспан ашылып кеткендей әсер бар.

Үндістанға келгелі көкте бір ешкім бұлт көрген жоқ едік, неге осындай әсер алдым дегенді кейінірек барып ойлап түсіндім. Соңғы жарты айда біз ылғи теңіз жағалауындағы шаһарларда болдық. Теңіз тынысы әуеге кіреуке тартын, бүркеу елесін берген екен-ау. Құрылықтағы Делидің біз үшін жарқырап қоя бергені де содан болар.

Ертеңгі астан кейін Исаак екеуміз осындағы өнер маманы әрі драматург доктор Лакшми сәлемдесуге бардық. Қара менімен тұстас, замандас адам екен. Бізді тыныш көшенің бойындағы шағындау жеке жайында қарсы алды. Орта бойлы, шымыр денелі, самайын қырау шалған, қара шашын жылтыратып қайырған, кішілеу өткір жүзді кісі екен. Сөйлеген сөзі де, қимылы да ширақ. Оның кішілеу бас бітімі, қара қошқыл әжімсіз жүзі, жалпы шымыр ширақтығы, ойшыл философтан гөрі, іскер пысық адамға ұқсайды.

Салғаннан-ақ оның тікелей айтқан пікірі: қазіргі үнді әдебиетінің хал-жағдайы мен болашағын білгісі келген адам оның орта буын өкілдері мен жастарына назар аудару керек. Ал, ауызға алынып жүрген шалдардың тозығы жеткен және олар бүгінгі күнге керек әдебиетті жасай алған жоқ.

Ол пікірін кішкене ұзағырақ, таратыңқырап айтты. Бірақ әйтеуір тоқ етері осы екені анық. Мен, әрине, бүгінгі үнді әдебиетін Қарадан артық білем деп айта алмаймын. Ол өзі үндінің жазушы әдебиетшісі, және университетке сабаң беретін ғалымы. Солай болса солай-ақ шығар. Бірақ маған осы сөз бір түрлі таныс, осындай пікірді елде жүргенде де естіген сияқтымын.

Бұл кісінің тамаша бір қасиеті — сені сөйлетіп, сөз орайына жауап тосып қинамайды. Алғашқысына қосып тағы да жақсы пікірлер айтты. Онысы: жалпылама ел аралауды қойып, Әр адам нақтылы іске кірісу керек. Мысалы, театр режиссері келіп үндінің театр өмірін, өнер жаңалықтарын зерттесе...

Олардың бұл пікіріне мен қулап-ақ отырмын. Біздің Леонид Почивалов та дәл осы ойды айтып жүрген. «Мұнда әдейі бір нақтылы тақырыппен келіп терең зерттеп жазу керек», — денді ол да. (Өзі «Жасыл революция» тақырыбын зерттеп жүр.) «Сарайлар мен храмдарға ауыз ашып таңырқап, қайыршылар мен рикшаларға жаның ашып күйінетін мезгіл өтіп кетті».

Ал, мен болсам, осы соңғысының екеуін де істеп жүрмін. Тәж-мәһалға таңырқаймын, жоқшылықтың жүзін көргенде дәтім шыдамайды. Әзірге таңдап алған тақырыбын да жоқ. Қайтейін, көп болса жазбаспын. Бірақ енді, үнді өмірінің не өнерінің қай саласымен айналысқысы келген адам болса да, алдымен осы алып елдің аумағын бір шолып, оның асыл қазыналарын көз алдымнан өткізіп алмай, суыр сияқты бір тесікті бітеу қиын шығар-ау.

Әрине бұл, әншейін сөз арасындағы ой ғой, сайып келгенде доктор пікірі көкейге мықтап қонады. Әр саладағы өнер мамандары келіп бір-бірінің өнер тәжірибесін бойлап зерттегенге не жетсін.

Доктор өзі жазған пьесаларына өзі режиссерлық жасап сахнаға шығарады екен. Дәл қазір, осы бір тұста оның Дели сахнасында жүріп жатқан пьесалары и;оң. Бізге өз спектаклін көрсете алмағанына өкінеді. Доктор Нараянлалдың бір комедиясы поляк тіліне аударылып Варшавада қойылыпты. О жақтан мақтап жазылған сын мақалаларын жіберіпті. Өзі барып поляк тіліндегі спектаклін көре алмай арманда.

Доктор маған үнді тілінде басылып шыққан екі пьесасын сыйға тартты.

— Егер ұнатсаңыз аударып театрға ұсынарсыз.

Мен үнді тілінен нағыз иіс алмаспын. Бірақ Исаак жақсы біледі, Москвада Жазушылар одағының шетел комиссиясында Мириам-Салганик деген және бір жүйрігіміз бар. Мүмкін солардың көмегімен...

Әйтсе де үнді тілінен менің де түсінетін сөздерім бар екен, «дүние... муһаббат... китаб... әдебиа..» деген сөздер құлағыма шалынып жүр. Жаңа сөз ретінен «Наш духовный опыт» деп қалып едім, Исаак оны «рухани тәжрибе» деп тәржімалады.

Делиге қайтып оралғалы Исаактың да жолы болып қалды. Калькутта, Мадрас, Бомбейлерде жарты айдай жүріп қалдық та, ол онда тек ағылшын тілінде ғана сөйлеп, айызы қанбай жүр еді. Енді тұғырына қайтып мінді, ағылшынды жинап қойып тек үндіден кетеді.

Біз тағы да Делиге байыздамай, теріскенге Хардвар асып барамыз. Қалаға кеше түнде келдік те, өзімізге таныс «Джан Патх» мейманханасына жата кеткенбіз. Ертеңгілік кештеу оянсақ Делидің күні шақырайып тұр екен. Аспанда шөкім бұлт жоқ, күн шұғыласы шарасына сый май асып төгіліп жатқан сияқты. Ауа құрғақ, төңірегін шаққан боз. Бір түрлі тынысың кеңіп, аспан ашылып кеткендей әсер бар.

Үндістанға келгелі көкте бір шөкім бұлт көрген жоқ едік, неге осындай әсер алдым дегенді кейінірек барып ойлап түсіндім. Соңғы жарты айда біз ылғи теңіз жағалауындағы шаһарларда болдық. Теңіз тынысы әуеге кіреуке тартып, бүркеу елесін берген екен-ау. Құрлықтағы Делидің біз үшін жарқырап қоя бергені де содан болар.

Ертеңгі астан кейін Исаак екеуміз осындағы өнер маманы әрі драматург доктор Нар сәлем десуге бардық. Нараянлал менімен тұстас, замандас адам екен. Бізді тыныш көшенің бойындағы шағындау жеке жайында қарсы алды. Орта бойлы, шымыр денелі, самайын қырау шалған, қара шашын жалтыратып қайырған, кішілеу өткір жүзді кісі екен. Сөйлеген сөзі де, қимылы да ширақ. Оның кішілеу бас бітімі, қара қошқыл әжімсіз жүзі, жалпы шымыр ширақтығы, ойшыл философтан гөрі, іскер пысық адамға ұқсайды.

Салғаннан-ақ оның тікелей айтқан пікірі: қазіргі үнді әдебиетінің хал-жағдайы мен болашағын білгісі келген адам оның орта буын өкілдері мен жастарына назар аудару керек. Ал, ауызға алынып жүрген шалдардың тозығы жеткен және олар бүгінгі күнге керек әдебиетті жасай алған жоқ.

Ол пікірін кішкене ұзағырақ, таратып айтты. Бірақ әйтеуір тоқ етері осы екені анық. Мен, әрине, бүгінгі үнді әдебиетін Нараянлалдан артық білем деп айта алмаймын. Ол өзі үндінің жазушы әдебиетшісі, және университетке сабаң беретін ғалымы. Солай болса солай-ақ шығар. Бірақ маған осы сөз бір түрлі таныс, осындай пікірді елде жүргенде де естіген сияқтымын.

Бұл кісінің тамаша бір қасиеті — сені сөйлетіп, сөз орайына жауап тосып қинамайды. Алғашқысына қосып тағы да жақсы пікірлер айтты. Онысы: жалпылама ел аралауды қойып, әр адам нақтылы іске кірісу керек. Мысалы, театр режиссері келіп үндінің театр өмірін, өнер жаңалықтарын зерттесе...

Нараянлалдың бұл пікіріне мен құлап-ақ отырмын. Біздің Леонид Почивалов та дәл осы ойды айтып жүрген. «Мұнда әдейі бір аяқтылы тақырыппен келіп терең зерттеп жазу керек», — дейді ол да. (Өзі «Жасыл революция» тақырыбын зерттеп жүр.) «Сарайлар мен храмдарға ауыз ашып таңырқап, қайыршылар мен рикшаларға жаның ашып күйінетін мезгіл өтіп кетті».

Ал, мен болсам, осы соңғысының екеуін де істеп жүрмін. Тәж-мәһалға таңырқаймын, жоқшылықтың жүзін көргенде дәтім шыдамайды. Әзірге таңдап алған тақырыбым да жоқ. Қайтейін, көп болса жазбаспын. Бірақ енді, үнді өмірінің пе өнерінің қай саласымен айналысқысы келген адам болса да, алдымен осы алып елдің аумағын бір шолып, оның асыл қазыналарын көз алдымнан өткізіп алмай, суыр сияқты бір тесікті жөнелу де қиын шығар-ау.

Менің бір қартайыңқырап келе жатқан нағашым бар. Отызыншы жылдары намаз оқып, ораза ұстаған адамдардың апшысын қуырған барып тұрған құдайсыз еді. Кейін елге барсам екі сөзінің бірі «құдая тоба, жасаған пе жаббар хан» боп келеді. Намаз оқитынды шығарыпты.

Мен оған:

— Баяғыда Құдайсыз емес пе едің, нағашы? Жоқ құдайдың басын ауырта беріп қайтесің, — дегенімде:

— Ойбай, ж пен шырағым-ау, мені бір сол құдайдың барын тілеп жүр деймін. Сол жоқ болса алдымен маған тыныш болар еді ғой. Тек сол қуық бар болып шығып, соқыр екенімізді таныта ма деп қорыққанымнан істеп жүрмін ғой, — дегені бар еді.

— Кісі кішкене алса, әңгімесі құдайға тіреледі, — деп күледі Әмәрдиб-сних. — Сотозда жүргенде де біз Құдайдың құлағын көп қататынбыз.

Түнгі жолдасымыз — біздің елді ылғи «Союз» деп атайды. Өзінің даусы жіңішке, орыс тілін жұмсартып, әдемі акцентпен сөйлейді.

* * *

Таңертеңгісін оқыс оянып кеттім. Поезд станцияға тоқтаған екен, шамасы тормозын қаттырақ басып жіберген болар. Түнімен терезені ашып қойсақ та вагон іші қақырық, ыстық болып дөңбекшітіп еді. Қазір ысыған дененің аптығып басатын әдемі бар. Басымды көтерін алып терезеге үңілдім. Ғажап-ау, жұрт тоңып отыр. Қапшық па, жұқа көрпе ме, жәй ақ шүберек пе әйтеуір әркім қолында барын бүркеніп алыпты. Біздің түнгі жолдасымыз тұла бойы тітіркеніп тоңып, жоғарғы полкадан түсіп жатыр. Москваның қысқы аязына бес жыл шыдағанын айтамын-ау. Оның басында сәлдесі жоқ, жуынуға қамданып жатыр. Шаңғының желке жағын кәдімгідей жуан бұрым қылыш өріп, сәлденің астына жасырады екен, қазір сол бұрымы салбырап тұр.

Поезд қозғалып кетті. Тақ жаңа ғана атып келеді. Төңірек тұнған судай күлгін-сұрғылт қараңғылықтан тазарып, айқындала бастаған. Осы бір шақ жер бетінің қай түкпірінде де, құмы мен шөлінде де тамаша болу керек. Ал, бұл арада тіпті ғажап. Төңірек алыс кеңістік көк торғынға малынған. Осы бір тұнық мөлдір дүниеге көзіңді де, көкірегіңді де бергің келеді.

Шаруалар таң атпай тіршілік қамына кіріскен. Әр жерде тізеден жоғары, бітік тығыз шыққан бидайды орып жатыр. Біреулері қылтиып көктеген күрішке құлқын сәріден су жіберіп әлек. Егінін жинап үлгіргендері өгізге жеккен соқамен жер жыртып жүр. Ойдым-ойдым орман сияқты қант құрақтары көгеріп тұр.

Түс қайта, асхананың дәл іргесіндегі бассейнге біраз шомылын мауқымызды басқан соң, жолға шықтық. Гәңгіні өрлеп келеміз. Өзен бойында Хардвар қаласы. Ол таудың өзенге келіп құлаған етегіндегі қысаң қалай салыныпты. Екі бүйірінен тау мен су сызып тастаған қала жыландай иретіліп ұзаққа созылған. Тар көшесінде базары қазандай қайнаған шығыс шаһары.

Азғана жүріп тоқтадық та биік гранит баспалдақпен төмен түстік. Бұл арада суы меймілдеген толық өзеннің ернеуінде шағындау жап-жазық алаңға кішілеу храм салыныпты. Қасиетті Хардвар шаһарына келгендердің негізгі тауап ететін жері осы болса керек. Әйтеуір осы арада тауап етушілер көп. Және түрлеріне қарағанда арып-ашып алыстан келген жан дар сияқты.

Әріректе, жиектен алаңның мүйісіне дейін тартылған кішкене көпірдің үстінде үймелеген жұрт. Олар көпірдің астына үйірілген балықтарды тамашалап тұр екен. Көбінің ұзындығы жарты метрге жететін тырсиған семіз балықтар үйіріп тастаған бір қора қойдай сығылысып аямай жерге үймелеген. Көпірдің үстіндегі туристер жем шашса шүпірлеп келіп ұмтылады. Бір дәнді шашау шығармай қағып алады. Туриске ермек керек, қызық керек. Мынау дәндеп алған семіз қара қошқыл балықтар мен анау қағазға түрін жем сататын арық қара сирақ балалар сол қызық пен ермектен өз ризықтарын айырады.

Хардвардың шетінен тау басталады... Тау өркеші сүйір болсын, жатаған болсын негізінен сызығы жұмсақ болушы еді, мына таулардың төбесін біреу балтамен қиқалап шапқандай өткір мүйісті, кертпеш-кертпеш. Мана таңғы мезгілде мені сонша таңырқатқан көгілдір таулар, күндіз жақыннан қарағанда ажарсыз болып шықты. Баурайларында ескен ну ағашты өрт жайпап кеткендей жапырағы жоқ, қуарған бұтақтары мен тікенектері қалған. Бұл ағаш жапырағының сарғайып түсіп болған, өсімдіктің қураған маусымы екен. Ол қай көз десеңіз — міне, дәл бүгін 17 апрель.

Бізді қасиетті өзеннің бас жағына қыдыртуға алын шыққан сол Владимир Васильевич Юшков пен аудармашы, ағылшын тілінің маманы Яяис Церне деген латыш жігіті. Олар бізге жолшыбай йогтардың мектебін көрсетпек болған.

Йог — деген өзін шектен тыс шынықтырған адам. Өзінің бір жағы дінге де байланысы бар. «Үш күн бойы кеміп тастағанда өлмейді екен, «астына уатылған әйнек төгіп, үстінен жүк машинасын өткізгенде бір жеріне зақым келмейді екен» деген сияқты өтірік, расы аралас қақ көп естігенбіз йогтар жайлы. Сондықтан да ол мектепті көруге деген біздің ықыласымыз күшті-ақ еді.

Мектеп өзен жағалаған жолдың тау жақ биік беткейінде екен. Тастан қиған басқышпен ұзақ көтеріліп әзер шықтық. Екі қанаты ілгері шыққан жалғыз қабат үй. Ортасы тас төсеген алаң. Өзге түк те ғажабы жоқ. Өз сақалына өзі сүрініп жығылғандай, шашы иығына түскен, кішкентай қара шал қарсы алды. Қушиған арық, сирағы індей, өткір нұрлы көзі мен ұзын қоңқақ мұрны кішкентай сопақ бетінің жарып кіргізін тұр. Ол біздің Янистің ескі танысы болса керек, онымен шұрқырасып ұзақ сөйлесіп, көзі күлімдеп бір нәрсені түсіндіріп жатты.

Осы кезде менің көзім төменнен көтеріліп келе жатқан үшеуге түсті. Әсіресе күйектей сары сақалы кеудесін жауып, шашы жаурынына төгілген ұзын бойлы жігіт назарыңды аудармай қояр емес. Оның қасында келтелеу қара сақал, қара бұйра шашты иықты ірі жігіт пен өте жұпыны киінген орта бойлы сары қыз. Түрлеріне қарап екенін айтпай-ақ танисың. Біз нәресте және басқа қалаларда көріп жүретінбіз де бірақ онша назар аудармайтынбыз. Батыстың «тойып секірген», қағынған жастары ғой соларды қайтеміз деген ойымыз болатын. Бірақ айту керек, мен мынандай жарқыраған сары сақал-шашы көздің жауын алатын, әлі кездестірген жоқ едім.

Құдай айдап, ездері қасымызға келе қалды. Жөн сұрастық. Біздің совет жазушылары екенімізді біліп, олар да ықлас білдіре сөйлесті. Сары жігіт пен қыз Америкадан екен. Қара торы жігіт бұларға осы Индияда жолдас болыпты... Ол — италяндық. Үшеуі қос болып ел кезіп жүр.

Италияндық жігіт сөзге сараң екен. Біздің сұрақтарымызға кебіне сары жігіт пен қыз жауап берді. Екеуі де американдық. Әке-шешелері орта күнкөрістің адамдары. Жігіт колледжді орталап тастап кетіпті. Индияға келгендеріне бес ай болыпты. Осылай жаяу ел кезіп жүр. Шаруалардың үйіне, әйтеуір реті келген л;ерге түнейді. Мейманханаға ақша шығармайды. «Авто стоп» әдісімен сапар шегеді. (Авто стоп — өтіп жатқан машиналарға қол көтеріп, аяқ арту мағынасында.)

Енді бір айдан кейін бұлар Индиядан кетулері керек. Өйткені мұнда шетелден өз бетімен келгендерді алты айқан артық тұрғызбайтын заң бар. — Қайда бармақ? — Беталыстары Ауғанстан.

— Мақсаттары? — Бұлар Американың өмір-тұрмысынан безіп шыққан. Ондағы өмірді мағынасыз, жалған деп біледі. Тыныш тұрып, адал еңбекпен өмір кешкісі келеді.

— Европаға неге бармаған? — Европа өмірі де Америкаға ұқсас. Бұлар бір жағынан индустриялы тұрмыстан аулақ болғысы келеді. Сондықтан да Азия елдерін аралап жүр.

— Индияда неге тұрып қалмайды? — Индия тым ыстық. Енді Ауғанстанды аралап көрмек. Бәлкім ұнатса сонда тұрып қалмақ ойлары бар.

— Индияға көзқарастары қалай? — Бұл елге дос көңілмен келген. Барын түгел көріп жүр. Жоқшылығынан жиіркенбейді. Дос. пейілмен келген адамды қандай ел болса да жатырқамайды ғой.

Енді жақыннан түр-түсін түгендеп тұрмын. Бірден менің назарымды аударған сарының жауып кеткен толқынсыз шашынан гөрі сәл бұйрасы бар күйек сақалы қоңырлау екен. Үстінде белін бұған ұзын без көйлек, кенеп шалбар. Егер сақал-шашын күзен жөнге келтіріп, үстіне кәдімгі жұрт киетін киім берсең — осы жігіттің сорайған бойынан басқа «мен мұндалап» көзге түсер дәнеңесі қалмас еді. Кішілеу сұрғылт көзді, солғын қуқыл жүзді елеусіз-ақ жігіт. Бірақ осының бетінде сақалдан басқа да кісіге әсер ететін нәрсе жанары мен жүзіне терең ұялаған қасірет пен мейірім. Бет бітімі ұқсас болмаса да орыс Ғайса пайғамбарды есіңе салады.

Қасындағы қыз орта бойлы, дене-мүшесі жақсы жетілген, бидайдың сабағы түстес шашын шаруа әйелдер жатқызып таран, ортасынан і;,ақ айырған. Добалдау мұрыны, атжақты болбырау бет бітімі кәдімгі орыстың шаруа қызына ұқсайды. Жастық сүйкімділігі болмаса беті ажарлы емес. Үстінде түсі оңып кеткен, умаждалған шыт кофта, кенет пе, без бе юбка. Бір қисаптан бұнысы юбка орнына беліне орай салған ескі мата болуы да ғажап емес. Қолына ең бір арзан, көріксіз тастардан көз салған сақина, білезік салыпты, мойнында арзан, ұсақ айқұлақтан тізген алқасы бар.

Үрімнің бағзы еске түсіретін етіп дөңгеленіп те салған парламент үйі мен президент сарайы да үлкен жасыл бақтың ортасында. Бір үлкен кең көшенің екі жағы кілең елшіліктер. Пакистан елшілігі өз үйін мешітке ұқсатып көгілдір күмбезбен салыпты. Біздің совет елшілігі досы қатарда.

Әр қала тұрғындары үшін ыңғайлы болғысы келсе табиғат пен ауа райына бағынуы керек қой. Жаңа Дели қайнаған ыстықта сығылысып пысынамай, жасыл ағаштың арасын саялап етек-жеңі кең орналасқан. Тек осы бір жақсы жарастықты бұзып әр жердей қорап сынды биік үйлер мойнын созып көкке көтеріліп барады.

* * *

Кісі өз қаласында музейге бармайды да, өзге қаланы аралауды музейден бастайды. Біз де талай музейді көріп келеміз. Кетер кезде бізге Джәуһарлал берудің музейін көруді ұсынды. (Мен бұл есімді үндінің өздерінше жазып отырмын. «Жауһар» «лал» (лағыл) деген екі асыл тастың құрандысынан жасалған есім бұл.)

Халқының ұлт-азаттық қозғалысын бастап, тәуелсіз болғаннан кейін біраз жыл үкіметін басқарған талай еденнің өздеріне қадірлі қайраткерлері бар. Теру солардың бірі. Бірақ бұл адам ешуақытта көптің бірі болған емес. Және екінің де бірі емес, ешкімге ұқсамайтын дара кісі, осыған ұйқастырып шын мәнінде дана кісі дер едім. Дүние жүзін шайқаған қырғын соғыстан кейін де аштығы бір басылмай, арпалысқан әлемде сол кісінің байсалды тұлғасы, сабырлы қоңыр даусы қобалжыған көңілге үміт әкеле жатқандай болатын.

Неру музейі — үлкен бақтың ішінде тұрған екі қабат биік үй. Бұрын бұл оның тұрғын үйі болған. Әрине мынадай үлкен үй о кісінің жеке меншігі емес. Бұл бір кезде ағылшынның Үндістандағы әскери қолбасшысына арнап салынған мекен-жай екен. Индия азаттық алғаннан кейін 1947 жылы осы үйге республиканың тұңғыш премьер-министрі кірген. Содан оп жеті жыл үздіксіз үкімет бастығы болған Неру осы үйде көз жұмған.

Бұл кәдімгі пәтер-музей. Барлық зат, бұйым иесінің тірі кезіндегі қалпында сақталған. Қонақ қабылдайтын бөлмесі, асханасы. Орташалау бір бөлмеге үкімет кеңсесіндегі кабинетін түгел көшіріп әкеліпті.

Үнді халқының атасы аталған Махатма Ганди Неруді өте жақсы көрген екен. Ертеректе, ағылшын түрмесінде отырған Неруге бір хатын «Джәуһарым менің» деп бастапты.

Қабырға толған суреттер. Олар Нерудің сәби кезінен соңғы сағатына дейінгі өмір жолының үнсіз куәсі. Әрине бұл суреттерді газеттерден, кітаптардан да көресің, ол үшін музейге арнап келмесең де болады. Бірақ менің осы суреттерге қарай бергім келеді. Мінекей, Неру екі н;асар, бес жасар. Содан жоғары қарай өрлей береді. Ажарлы сұлу бала. Бай адамның, ерке шолақ баласы сияқты. Әр суретте кеудесін көтеріп, өзінің байлығына, көркіне мақтанып тұрған есерлеу бала. Көбіне беліне қылыш байлап әскери киінеді. Төрт он алты жасар суретінде де сол қалпы.

Адамның келбеті мен кескіні де оқыс өзгереді екен-ау. Мінекей, Нерудің студент кезі. Сұңғақ бойлы, ат жақты ажарлы жас жігіт. Енді әлгіндегі ғана менменсіген өр кескіннің ізі де жоқ. Жанарына уайым кірген, жүзін мұң шалқая, қасірет шеккен адамның ойлы кескіні. "Жастың желік пышақ кескендей тыйылып, әлі де бүлдіршіндей жас жігітті ендігі жерде арылмас уайым, үзілмес бір ой билеп алған тәрізді. Кейін миллиондаған адамдарға сүйкімді боп танылған Нерудің дана келбеті дәл сол кезде жасалыпты. Тек жас кезінде өңіндегі қасірет ізі қалыңдау жатыр. Көнін ол айығып орнын қажыр мен ақыл-ой басқан. Бірақ сонда да осы бір сәл ғана мұң шалған қабағы сол студент кезінен қалыпты.

Менің көз алдымда осыдан он бес жыл ілгергі бір оқиға елестейді. Жүз қаралы адам Алматы аэродромында Неруді күтіп турмыз. Самолет аздап кешігейін деді. Сабырымыз таусылып, аспанға қараймыз. Күтушілердің ішінде Мұхтар Әуезов, Қаныш Сәтбаев, Күләш Байсейітова... Осындай халде жиналған жұрт уақытты әзіл-қалжың, анекдотпен қысқартатын әдеті ғой. Осылай әзілдесіп тұрғанымызда, алдында Индияны аралап келген ғалым әйел Лайла Базанованың біреуге айтып тұрған сөзін құлағым шалды:

— Бұл кісінің енді жүзі ғажап. Көрсең көз алмайсың. Тек көрген адам ғашық болғандай.

Жастау, алаңғасарлау кезім еді: осы сәтте іштей мырс етіп күліп алдым. «Әйелдің сөзі ғой, болмаса сол Неру шалдың кісі таңырқайтын несі бар дейсің?».

Көру сол кездегі кішілеу самолеттен шықты. Қарсы алған үкімет басшыларымен амандасып, өзіне арналған құттықтау сөздің тұсында, қолындағы кішкене шолақ таяғын ермек етіп Алатауға сүйсіне қарап тұрды. Өзіне кезек келгенде, ең алдымен:

— Сәлем алейкум, — деп қол құсын көпке сәлем берді де, ақырын ғана сөзін бастап кетті.

Мұнысы әдеттегі мемлекет басшылары айтатын жаттанды сөз емес. Сол Алатауға емірене қараған күйі — осы таудың өзінің туған өлкесі Кашмирді есіне салып, көзіне жылы ұшырағанын, қазақ халқының да өз көңіліне жақын екенін, амандық болса тағы да оралып соқпақ ойы барын... Әйтеуір, не керек, қып-қысқа жұмыр сөйлем, естен кетпес жылы лебіз білдірген.

Бірақ мені таңырқатқан Нерудің сөзі емес, өзі болды. Бұл кісінің әр түрлі суреттерін көргенмін, бұрыннан көзім үйренген жүзі таныс болатын. Бірақ мынау көз алдымда тұрған тірі бейнесі әсіресе осы кісінің келбеті мені қайран қалдырды. Бұрын-соңды өзім ұшыратқан адамнан дәл осындай келісті кескінді көре алған жоқ едім, әлі де көре алмай келем. Сол адамның келбеті осы күнге дейін көз алдымда тұрса да соның сипат-сырын беретін сөз таба алмай-ақ қойдым. Ең алдымен байқайтының оның жүзінде тебіренген мейірім, терең ұялаған иман бар, сонымен бірге бұл кісі күйреуік, қам көңіл емес, нағыз қайратты адам екенін өңі тағы айтып тұр. Жібекке орап қойған болат дейсіз бе...

Әлгінде ғана Базанованың сөзін іштей кекеткенімді ұмытып Нерудің қажырлы дана жүзінен көз алмай қарай беріппін. Егер еркекке еркек ғашық болса, сол ғашық болатын кісіңіз осы болар сірә.

Тағы бір топ жазушылармен кездесуден кейін, сонда бірге болған Сәджад Заһир бізді үйіне алып кетті. «Біз» дегенде, өзге жолдастарымыздың басқа шаруасы болып, аудармашы Исаак Голубев екеуміз ғана бардық. Үндістанға келген күні көрген таныс пәтер. Екі қабырғасы төбесіне дейін кітапқа сығылысқан әрі кабинет, әрі қонақ қабылдайтын жұпыны бөлме.

Разия апай үйде екен. Бізді жайраңдап қарсы алды. «Үндістан қалай? Ұнады ма? Қай жерде болдыңыздар? Не көрдіңіздер?» деп сұрақты жаудырып жатыр. Сонымен бірге осы бөлмедегі столға ас даярлап та үлгіріп жүр.

Үндістан да осы күнгі Европаға еліктеген бе, әлде бұрыннан солай ма, келген қонақты кока-кола, қай әрі кетсе сәл ішімдік, тәтті миуамен шығарып салатын. Осы тәртіпті Бомбейдегі Ходяча Ахмад Аббастан кейінгі екінші бұзып отырған осы Сәджад үйі. Керіп отырмын Разия апай столды мол қамдап жатыр. Аббас сияқты Разия апай мен Сәджад аға да біздің елді көп аралап сый-құрметін көрген, оның үстіне осы үй иелері қазақ дастарханын да көрген. Бұлардың бізге деген өзгеден ерек қонақасысы соның орайы ма деп топшыладым.

Жазу столы орнына пайдаланатын кітапқа толы шкафта суырмалы тақтаның үстінде арабша қолжазба жатыр. Көзім түсіп кетті — өлең жолдары. Сәджад аға орнынан тұрып келіп қағазды қолына алды.

— Бұл Ленин туралы өлең. Осы бүгін бітірін отырмын, — деді де, өзінің майда қоңыр дауысымен оқи бастады.

Өлең әжептәуір ұзақ екен. Мен оны түсінбеймін, тек оқта-текте «мехнат», «дүние», «ынтызар», «инсаф» деген сияқты таныс. сөздер құлағымды өлең еткізеді. Бірақ мағынасын ұқпасам да өлеңнің ырғағына, Сәджад Заһирдың құлағыма үйреншікті боп қалған жұмсақ толқынды қоңыр даусына ұйып отырмын.

— Бұл өлеңді осы бүгін ғана бітіріп едім. Тұңғыш тыңдаушысы сіздер болдыңыздар. Ертең жиырма екінші апрельде осы Делиде анадағыдан да үлкен жиын болады. Осы өлеңді сонда оқимын, — деді Сәджад аға.

Өлеңді қара сөзбен аудару — тек құтын қашыру. Сондықтан мен Исаакқа аудармай-ақ қой дедім. Оның есесіне Исаак қызына сөйлеп, Сәджад Заһирға өлең аудармасының теориясы жайлы біраз пікірлер айтып жатты.

Разия апайдың пісірген асы керемет дәмді болды. Ол дари мен қалауды қабат даярлапты. Әрқайсысының өзі ыстық жақта жүрген адамға әжептәуір жүк. Оның үстіне Разия апай тарелкамызға қайта-қайта салып «жеңіздер, алыңыздар, сіздер түк жемеңіздер ғой» деп қыстап қояды.

— Сонша көп пісіргеніңіз не, Разия апа, ысырап болатын болды ғой, — деді Исаак столдан тұрып жатып.

— Ысыраптан қорықпаңыз, — деп күлді Разия апай. — Қазір театрдан жолдастарын ертіп қызы келеді. Олар кіріссе жылап жалағандай қылады.

Астан кейін алдымызға апельсин әкелді. Біз аршып жей бергенде, Сәджад аға:

— Осы апельсинді танисыздар ма? — деп сұрады.

Осы апельсин бе, мандарин ба ажырата алмай қалып едім, шынымды айттым.

— Бұл апельсин мен мандарин буданы. Пәкстанда шығарылған жаңа сорт.

Аз бөгелді де Сәджад Заһир көңілсіздеу бір әңгіме айтты.

— Үндінің қауымының тауап қылатын қасиетті Пәкстанның қол астына кеткен-ді. Содан екі ел арасындағы келісім бойынша жыл сайын сол қасиетті жеріне барып тауап етіп қайтатын. Биыл да Пакистанға көп адам барған. Соларды Пакистанның халқы мен үкіметі нашар қарсы алды, ешқандай жағдай жасамады, зәбір көрсетті деп газеттер мақала жазды.

— Ал, жуырда осы үйге сол тауап қылып қайтқан бес-алты рет келді, — деп әңгімесін жалғады. — Олар газеттердегі мақалаларды оқып ыза болыпты. Газеттегінің бәрі өтірік екен. Пакистан халқы биыл оларды керемет жақсы қарсы алыпты. Сіздер жөн отырған апельсин солардың әкелгені.

— Мен осы жалаға қарсы газетке мақала жазып жатырмын, — деп бітірді сезін Сәджад аға.

— Діншілдік сезімі де, ұлтшылдық сезімі сияқты, тез тұтанып, қара халықты апатқа бастайтын пәле ғой. Осындай ел арасын, халық арасын ұшықтыру кімге керек болды екен?! — дейін мен қызын кетіп.

— Бұл арғыдан келе жатқан баршаға ортақ ескі әдіс емес пе, — деді Сәджад менің аңқау сұрағыма қарны ашып. — Халық өз мүддесі, үлкен мақсаты үшін күреске шықса — оның бетін басқа жаққа бұрып жіберуге тырысатын реакцияның ескі тәсілі. Сол дағдысынан осы жолы да жаңылмаған.

— Менің кіші қызым мектепке барады. Соның оқулығында Үндістандағы діндерді баяндай келіп, мұнда үнді, будда, фарсы діндері бар. Олар бір-бірін сыйлап, тату өмір сүреді депті. Сонда мұсылман дінін айтпапты, — деді манадан үндемей ойланып отырған Разия апай.

— Ал, Үндістан мұсылман халқының саны жағынан Пакистан мен Индонезиядан кейінгі дүние жүзіндегі үшінші мемлекет, — деді Сәджад Заһир күрсініп.

Ауық-ауық тұтанып өрт боп басылатын, қарапайым халыққа көп қасірет әкелетін Үндістанның тағы бір ауыр қасіреті алдымыздан шықты.

Осы бір ауыр ой үй иелеріне әсер етті де, қонақты да елемей аз уақыт екеуі де үнсіз қалды. Біз де үнсіз отырмыз. Бірақ оған екі жағымыз да қысылған жоқпыз. Бұл үйге біз «шетел адамы, ресми қонақ» емеспіз. Бір түрлі ескі таныс, дос-жаран адамдар сияқтымыз. Сірә солай болуымыз да керек. Кейде бір жақсы көретін, іш тартатын адамыңмен үндемей-ақ жәй отырғаныңның өзі қабат.

Осы егде тартқан ерлі-зайыпты адамдарды Алматыда көргенде-ақ ұнатып қалып едім. Одан Москвада шұрқырасып жолықтық, енді міне Делиде кездесін жүрміз. Денесі шау тартып, ауырлай бастаса да қимылы биязы, дидарына иман үйірілген Сәджад аға, сом тұлғасы сұлу толысқан, ажарлы ірі жүзді ақ жарқын Разия апай... Екеуі менің қаршадайымнан көріп, бірге жасасын келе жатқан аға-жеңгеме де ұқсап кетеді. Кейде арамызда аударушы барып ұмытып, тікелей тіл қатысып қаламыз.

Біз таңға жақын ұшамыз. Қазір кешкі сағат оннан асып барады. Бірақ екі жағымыз да қоштасуға асықпаймыз. Осы бір үнді жадырағаның астында отыра тұрғым келеді. Біз келгелі айға жуық уақыт өтіпті. Отырған жоқпыз. Талай жерді аралаппыз. Әрине, Үнді сияқты алып елді қанып аралауға айың тұрсын, жылы да жетпейді. Бірақ осы айдың өзі мен үшін жылдан артық. Көкірегімді ашып қойып, шамам келгенше Үндістанды жұта беріппін. Оңтүстіктің реңі жұқа, ағыл-тегіл күн нұрына шомылған жарқын табиғаты, Тәж-Мәһал мен Ақбар зиратының сұлулық сиқыры, Маһаббалинурам мен Элефант храмдарындағы өлмес өнер, ертегіде көргендей қызғылықты шаһар Бенарес, Бомбей мен Калькутта... Осының бәрі көкірегімде... Жоқшылықты, адамның ауыр мехнаты мен ғазабын көріп жаным удай ашып күйіндім де, ақаусыз таза сұлулықты, өлмес өнерді көріп, саусағы алтын шебер жандарға таңырқап сарқыла сүйсіндім. Сол сезімнің табы кеудемде де сол күйі тұр.

Ал адамдары ше? Баттиып отырған Будда сияқты мейірімді де ақылды Ананда Шанкар Рай, қартайса да қыз мінезді бұйығы Монодж Босу, аңқылдаған ақкөңіл, бірақ шатақ шал Тарашанкар Бандуопадһайя, елпілдеген Ходжа Ахмад Аббас пен қойдан қоңыр сүйкімді Кришан Чандр... Жалғыз жазушылар ғана ма менің көргенім. Бала сияқты ынтық мінезі қалмаған, елгезек әйел леди Рану Мукердяш, тойған қозыдай сабырлы Шарма мен басының қасқасы қара қайыстай жылғы алдына түсіп ұшып тұрған Канная сияқты қарапайым кіші қызметкерлер. Осылардың бәрі менің олжам.

Осы сапарға шыққанда алдымда терең тұңғиық сияқты бітеу жатқан, беймағлұм ел бар еді. Аз болсын, кем болсын, әйтеуір сол елді ашыппын. Ол ашқаным Үндістан. Менің өзім көрген, өзім білген, көкірегіме ұялап, көңіліме жағып болған Үндістан. Елге жеткен соң сол Үндістанның хикаясын шертемін.

Қазір мынау жұпыны шақыра табалдырығынан аттауға сол Үндістанды қия алмай тұрмын.

10 сентябрь 1970 жыл

---