Кең арна

Әдетте қазақ прозасын Спандияр Көбеевтің «Қалың мал» романынан бастайды. Хронологиялық жағынан оған дау айтқымыз келмейді. Бірақ таза хронология сөз болса — одан бұрынырақ та баспасөз бетіне жарияланған шағын жанрдағы прозалар табылып жүр. Және де сол әңгімелердің көркемдік бітімі тәп-тәуір, әдеби сауатты. «Қалың малға» ілесе шыққан. Б. Майлиннің «Шұғаның белгісі», М. Әуезовтің алғашқы әңгімелері, С. Торайғыровтың «Қамар сұлуы» және де қазіргі оқушыға беймағлұм кейбір туындыларды атауға болады. Бұлар қазақ прозасының алғашқы қарлығаштары.

Біздің қазақ прозасының бас жағына үңілгендегі мақсатымыз жеке шығармалар мен авторлардың қайсысы бұрын, қайсысы соң шыққанын анықтап, соны тәртіпке келтіру емес. Жаңа туа бастаған жас проза алғаш қадамында дүниеге не әкелді, қандай көркемдік, идеяның кредосын ұсынды? Оның келешекте дамыған өскелең тенденциялары қайсы еді? Азғана мысал төңірегінде осы мәселеге көңіл аудара кеткіміз келеді.

Алғашқы туа бастаған қазақ прозасының бізге дәл бүгін де үлгі боларлық тамаша бір қасиеті — оның арқалаған азаматтық жүгінде. Сол «Қалың мал», «Қамар сұлу», «Шұғаның белгісі» — ең алдымен сол кездегі қазақ өміріндегі ең қитығына жеткен, «ауру» мәселе көтерді. Бас бостандығын, ар намыс еркіндігін ту етіп көтеріп, феодализмнің тозығы жеткен салтына қарсы шықты. Осы жақсы дәстүрді — тұңғыш қадамынан-ақ қазақ әдебиетіне жарық жұлдыз болып енген Мұхтар Әуезов әрі қарай дамытып, ілгерілетіп әкетті. «Қорғансыздың күні» мен «Қараш-Қараш оқиғасы» жас қазақ прозасының азаматтық даусын одан әрі шыңдап, оның әлеуметтік мазмұнын тереңдете түсті. Осы екі тамаша шығармадан тек әлеуметтік қана емес, сонымен бірге қазақ әдебиетіндегі көркемдік жаңа арна басталады. Осыдан бастап жас проза өмірді реалистік шыншыл тұрғыдан қамтып қана қоймай, адамның ішкі дүниесіне де үңіле бастайды. Өмірдегі әр түрлі құбылыстарды, адам тағдырларын көрсетіп, толып жатқан сурет, мүсін жасаумен ғана шектелмей, тұңғыш рет психологиялық, портрет жасайтын дәрежеге көтеріледі. Жас прозаға осы психологиялық арнаны мықтап енгізу үшін жомарт талант неше түрлі тәжірибелерге де барады. «Қаралы сұлу» әңгімесі адам психологиясының неше түрлі құбылыстары мен қалтарыстарын, адамның жан сезімімен қоса тән сезімінің де құбылмалы, лүпілдеген нәзік сырларын ашуға арналған. Бұл әңгіменің бәрінен бұрын жас әдебиет үшін педагогикалық мәні зор. Ол көзін жаңа ашып келе жатқан балаң прозаны реалистік нәзік суреткерлікке, психологиялық құбылысты дәл бере білуге, қысқасы жалпы көркемдік сауаттылыққа үйретті. «Көксерек» әңгімесін де осы алуандас бағалар едік. Өйткені ол да мөлтілдеген табиғат, хайуанат суреттерімен қоса, адам психологиясы мен адам табиғатының өзгеше бір жақтарын ашып берді. Осы соңғы екі әңгіменің алғашқы аталған екі шығарманы («Қорғансыздың күні», «Қараш-Қараш»), әлеуметтік мазмұны терең болмағанмен, біздің әдебиетіміздің сауатын ашып, шеберлікке баулу жолындағы алатын орны айрықша сияқты.

Талантты жазушы жеке шығармаларының ғана көркемдігі мен тереңдігін ойлаумен шектелмей, бүкіл халық өмірінің сан қилы салаларын, ұлттық психологияның жан-жақты қырларын, әйтеуір қазақ деген елдің өмірін кеңірек те, тереңірек қамтуға бой ұрады. Ол қыр өмірінен сериялы этюдтер жасап, ауыл тұрмысы, ел тіршілігі, қалаға жаңа сіңісе бастаған қазақ интеллигенциясының өмірі жайлы әңгімелер жазады. Сөйтіп жеке сәтті әңгімелер жазып қана қоймай — өзінің жастық шағымен тұстас заманның жап-жақсы панорамасын да ашып береді.

Қазақ, әдебиетінде өз алдына бір дәуір болған Әуезов прозасы осылай басталады.

Ол прозаның кейінгі қазақ әдебиетіне айрықша әсер еткен өзіндік сипаты бар. Әуезов прозасының алдымен көзге түсетін қасиеті — биік мәдениеті. Жазушы Европа әдебиетінің дәрежесін еркін меңгерген. Ең озық әдебиеттердің биік мәдениетін өз бойына сіңіріп, реалистік әдісін толық игерген. Ал нағыз ғажабы жазушы орыс және Европа әдебиетінен осынша нәр ала тұра, ешкімге еліктеп, ығында кетпейді. Оның көркемдік құралдары, сөз кестесі, суреттеген өмір құрылыстары, адам бейнелері өзге халыққа ұқсамас қазақы сипатты танытқаны өз алдына, тіпті жас Әуезовтің талант табиғатының өзі шынайы халықтық, ұлттық екені көрініп тұр. Ол бүгінгі әдебиетімізге қазақтың халық творчествосының эпикалық кеңдігін, романтикалық көтеріңкілігін, лирикалық нәзік сазды әуенін ала келді, оның шығармасында халық өнерінің мың сан құбылып, құлпырып тұратын бояу сиқыры мен от екпінді тегеуріні және бар.

Ал, Әуезов шығармаларының тілі әлі де талай-талай терең зерттеулерді керек етеді. Әуезов тұңғыш туындысы «Еңлік — Кебектен» бастап, жоғарыда аталған және де басқа көптеген әңгімелерінде, повестерінде қысқасы атақты «Абай жолы» эпопеясына дейінгі барша шығармаларында қазақ тілінің тамаша үлгісін танытты. Қазақтың ескіден келе жатқан шешендік сөздерінің не бір асыл үлгілерін, би сөздерінің ұтқыр тапқырлығын, халың тілінің орасан мол байлығымен қоса сұлулығы мен өткірлігін, сыртқы бейне мен ішкі ойды аудырмай түсіретін алғыр шеберлігін, адам көңілінің ыстық-суығын, не бір нәзік лебін жеткізе білетін тал жібектей жіңішке орамдығын әкелді. Мұхтар Әуезов шын мәніндегі қазақ тілінің королі болатын. Біз осы кісінің шығармалары арқылы өз тіліміздің бояуы мың құбылған сұлулығын, жыр ырғақты сұлу сазын, таусылмас сөз байлығын, шектелмес суреттеу мүмкіндігін көріп қайран қалдық. Қазақ тілінің, егер шынайы шебердің аузынан шықса, айтып жеткізе алмас сыры, суреттеп нәшін келтіре алмас құбылысы жоқ екенін білдік. Егер фантазиямыздың күші жетсе қазақ әдебиетін Әуезов шығармаларынсыз — дұрысырақ айтқанда — сол шығармалардың тілісіз көзге елестетіп көрелікші. Онда біздің әдебиеттің жалпы үңірейіп қалғаны былай тұрсын, тіл бояуы да кәдімгідей солып қалар еді. Оның үстіне Әуезов тілі — тек оның шығармаларын да ғана емес — бүкіл қазақ прозасының, қала берді, қазақ әдебиетінің қан тамырына тарап кеткен. Өйткені біздің бүгінгі әдеби тілімізді қалыптастыруда одан ірі тұлға болған емес. Сондықтан да Әуезовтен тіпті стилі бөлек жазушылардың өзі осы алып тіл сиқыршысының тәжірибесінен аттап кете алған жоқ.

Әдебиетіміздің шоқтығын шығарып, еңсесін көтеріп тұрған Әуезов шығармаларының бүкіл аумағын түгел қамтымай-ақ жазушының сонау алғашқы қадамына — жиырмасыншы, отызыншы жылдардағы туындыларына көз жіберсек, бүгінгінің сәтті бастамасын, қазіргі кең дарияның мөлдіреген бастау бұлағын айқын көреміз. Мысалы автордың 1917 жылы жазылған «Еңлік —Кебек» трагедиясындағы Еспембет, Есен, Кеңгірбай, Көбей образдары өткен қазақ тұрмысын көрсетудегі реалистік кең тыныстың басы болды. Жас әдебиет аттап өте алмайтын образ жасаудың, өмірді суреттеудің жалаң, шартты схемаларын бірден аттап өтіп, Әуезов осы шығармасы арқылы қазақ әдебиетін толысқан, сауатты әдебиет дәрежесінен бастап кетті.

«Қорғансыздың күніндегі» жан түршігерлік шындық — жаңа ғана қаз тұрып, апыл-тапыл басып келе жатқан қазақ прозасы емес, тіпті көп ғасыр жасап кемеліне келіп тұрған әдебиеттер үшін де мақтаныш бола алар еді. Осы шағын әңгіме кейін тумақ «Абай жолы» эпопеясындағы Қодардың қазасымен үндесіп жатса, «Қараш-Қараштағы» Бақтығұл әрекеттері Базаралы қимылдарын еске салады. Бұл арада «автор өзін-өзі қайталап отыр» деуден әсте аулақпын. Жоқ, бұл автор бағытының, жазушы тенденциясының үзілмей жалғасып отырғаны.

Әуезовтің жазушылық стилінің бір ерекшелігі ол қашан да өз шығармасына ел өміріндегі кесек, ірі оқиғаларына арқау етеді. Және сол оқиғаларды жеріне жеткізе суреттеу арқылы қайталанбас кесек тұлғалар жасайды. Жазушы дәстүрлі махаббат тақырыбына бара қалғанда неше алуан сезімтал, нәзік, сыршыл лириканы құйқылжытып береді. Асқан шеберлікпен сезім сұлулығын жырлайды. Бірақ құштарлыққа мас, сезімге елжіреген шығыс ғашықтары емес, өз бақыттары үшін күреске даяр, асқақ ойлы, өршіл жандардың бейнесін жасайды. Шынында да Мұхтар Әуезовтің жиырмасыншы, отызыншы жылдардағы шағырмалары, қазақ прозасындағы ғұмырлы үлкен арнаның басы болды. Бұл арна құдіретті реализмді биік романтикамен астастырып қана қойған жоқ, сонымен бірге халқымыздың рухына тән жыршыл да сыршыл лиризмді адамның ішкі дүниесін үңгіп көрсететін психоанализге жалғастырды. Осы жағдай біздің жас прозамызды екі қатерден, яки екі түрлі бағытқа қиғаш кетіп қалу қаупінен сақтандырды. Шынында да осындай реалистік күшті арна таппасақ, жалаң романтикаға бой ұрып, жасанды схемаға түсіп кету қаупі бар еді. Екінші жағынан халқымызға тән көңіл көркі — көтеріңкі романтикадан балауса, балғын сезімді лирикадан қол үзіп, тек фактіні тере беретін жер бауырлаған алымсыз, қанатсыз натурализмге немесе адамның ішек-қарнын, қыртыс-қыртысын түгел ақтарып, неше түрлі қоқыстарды сыртқа шығаруға ерінбейтін жалған психологизмге ойыстап кету қатері де жоқ емес еді.

Сөйтіп Әуезов қазақ прозасын ересек, кексе әдебиет дәрежесінде бастағанмен жаңа оянған жас халықтың рухани балғын қасиетін — көтеріңкі романтизм мен таңғы шықтай мөлдір лирикасын, керек десеңіз шығыстың асқақ, сөз бен нақышты суретке құмарлығын — бір бойына түгел сыйғызды. Бұл қасиет қазақ әдебиетінің рухани саламаттығына зор пайдасын тигізді және осылай келіп ескі мен жаңаның, халықтық қазына мен өнерлі озық әдебиеттің, шығыс пен батыстың құрыштай балқытып құйған ғажайып қоспасынан тамаша бір дәстүр кеп туды. Ол қазақ әдебиетіндегі, қала берді бүкіл совет әдебиетіндегі Әуезов дәстүрі. Бүгінгі қазақ прозасының сонау кездегі бастау бұлағы, қазіргі кең арнасының бірі де осы.