Қадырғали Жалайыр және оның «Жами-ат-тауарих» еңбегі

Әл Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Философия және саясаттану факультеті
Дінтану және мәдениеттану кафедрасы
Мәдениеттану мамандығы 2 курс
Орындаған: Есболат Жаннұр Гайдарқызы
Ғылыми жетекші: Кудерина Айжан Нурхамитовна

Қадырғали Қосымұлы Жалайыр – XVI ғасырда өмір сүрген қазақтың белгілі тарихшысы және мемлекет қайраткері. Оның қаламынан шыққан «Жами-ат-тауарих» еңбегі қазақ халқының тарихындағы алғашқы жүйелі шежіре ретінде бағаланады. Бұл еңбек Орта Азия, қазақ даласы, Шыңғыс хан әулеті мен Алтын Орда дәуірлерін қамтыған маңызды тарихи дерек болып табылады.

«Жами-ат-тауарих» – Тарих пен әдебиеттің тоғысы

Араб тілінен аударғанда «Жами-ат-тауарих» «Тарихтар жинағы» деген мағынаны білдіреді. Бұл еңбек XVI-XVII ғасырлардағы тарихи оқиғаларды ғана емес, сол кездегі Қазақ хандығының саяси құрылымын, оның көрші елдермен байланыстарын және хан әулеттерінің шежіресін сипаттайды. Шығарма тарихи мәліметтермен қатар, ел басқару өнері, әскери стратегия және билеушілердің мінез-құлық кодекстері туралы құнды ойларды да қамтиды.

Еңбектің құрылымы мен мазмұны

«Жами-ат-тауарих» еңбегі екі негізгі бөлімнен тұрады:

1. Шыңғыс хан ұрпақтары мен Алтын Орда тарихы. Бұл бөлімде Жалайыр Шыңғыс хан әулетінің билігі және оның Алтын Орда кезеңіндегі . ықпалы жайлы баяндайды.

2. Қадырғали Жалайырдың өз заманының оқиғаларына шолу жасауы. Бұл бөлімде Қасым хан және оның ұрпақтары, сондай-ақ сол кезеңдегі қазақ хандығының ішкі саясаты мен сыртқы қатынастары сипатталады.

Қадырғали Жалайыр тарихи оқиғаларды жүйелі баяндап қана қоймай, өзі көрген немесе естіген оқиғаларды да қосқан. Соның арқасында бұл еңбек ғылыми мәнімен қатар, деректілік және публицистикалық құндылыққа ие.

Тарихи еңбектің ерекшелігі мен маңызы

«Жами-ат-тауарих» – қазақ тарихының, мәдениеті мен саяси дәстүрінің бастауларын түсінуге мүмкіндік беретін бірегей жазба дерек. Еңбек қазақ даласындағы саяси оқиғаларды Шыңғыс хан әулеті арқылы түсіндіре отырып, қазақ билеушілерінің шежіресін қоса береді. Оның арқасында біз XVI-XVII ғасырлардағы Қазақ хандығының даму кезеңдерін біле аламыз. Бұл еңбек түркі және араб тілдеріндегі тарихи шығармалардың дәстүрін жалғастыра отырып, қазақ шежірелік дәстүрін дамытуға үлкен үлес қосты.

Қадырғали Жалайырдың мұрасы

Қадырғали Жалайырдың «Жами-ат-тауарих» еңбегі кейінгі тарихшылар мен зерттеушілер үшін таптырмас дереккөз болды. Оның еңбегі Ресейде Қазан қаласында 1854 жылы алғаш рет басылып шығарылған. Бұл факт Қадырғали Жалайырдың еңбегінің құндылығын және оған деген қызығушылықтың шекарадан асып, кең тарағанын көрсетеді.

«Жами-ат-тауарих» тек тарихи оқиғаларды баяндап қана қоймай, қазақ халқының рухани мұрасын және оның дәстүрлі құндылықтарын сақтауға көмектескен маңызды мәдени ескерткіш саналады. Қазіргі таңда бұл еңбек қазақтың тарихи жадының символы және ұлттық мақтанышы ретінде бағаланады.

Қорыта айтқанда, Қадырғали Жалайырдың «Жами-ат-тауарих» еңбегі – қазақ халқының тарихы мен мәдениеті үшін баға жетпес мұра. Бұл шежіре тек тарихшылар үшін емес, барша қазақстандықтар үшін рухани құндылық пен білімнің қайнар көзі болып табылады.

Қолданылған әдебиет: 

1. Syzdykova R., Koygeldiev M. Kadyrgali bi Kosymuly and his collection of records, Almaty: Kazakh University Publ., 1991, 272 p

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: