Қазақ мәдениетінің архетиптері

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Факультеті:"Философия және саясаттану"
Кафедрасы: "Дінтану және мәдениеттану"
Орындаған: Таймас Асылжан Әзімханұлы
Жетекші: Кудерина Айжан Нұрхамитқызы

 

Архетиптік бейнелер әрқашан адамның даму процессінде болады, олар мифологияның, діннің, өнердің қайнар көзі болып табылады.

Архетип мәдени түпнұсқа ретінде ұрпақтар арасындағы байланыстырушы рөл атқарады, халықтың өткенін көрсетеді.

Әлемнің ұлттық бейнесі – этномәдени архетип. Қазақ мәдениетінде сан алуан архетиптер бар; олардың арасында жиі кездесетіні: Шаман, қорқыт, тұлпар, хан тәңірі, ұмай, аруақ, тотемдік жануарлар (арқар, бұғы, бұлан, қошқар), жыртқыш құстар.

Шаман. Әр халық өз шамандарын (бақсыларын) өзінше атайды: алтайлар, хакастар, тувалар – кам; якуттар - ойун; Қазақтар, қырғыздар, түркімендер – бақсы немесе бақшы. Бұл тізім өте ұзақ.

Қазақстанның петроглифтік мұрасын зерттеу ғалымдарға шаман архетипі көшпелі қауымдардың санасында пайда болған деген қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Көптеген жүздеген жылдар бойы бүгінгі күнге дейін бұл архетип Қазақстан халқының мәдени әлемінің маңызды психикалық құрылымы мен символы болып табылады.

"Шамандықта түрлі зұлым рухтарға, күштерге көрнекті орын беріледі. Тәңір мен аруақтардың арасына шек қою мүмкін емес. Дегенмен, түркі халықтарының түсініктерінде құдайлар мен рухтар болды. Түркі бақшысы аспанды түркі тілінде «тәңір» деп ең жоғарғы тәңірді, күшті деп санайды.

Көне Орхон жазбаларында бұл сөз көзге көрінетін аспан мағынасында да, тәңір мағынасында да қолданылғандықтан, көне түркілер аспан мен көкті  Құдайдан ажыратпаса керек. Дәл сол жазуларда: «Жоғарыда көк аспан, төменде қара жер көтерілгенде, олардың арасында адамдар пайда болды», - делінген.

Ежелгі түркілердің космологиясы бойынша аспан әуелі пайда болады. Оның қалай пайда болғаны, кім жасағаны белгісіз. Сонда жер бар. Олардың арасында адамдар пайда болады. Алғашқы түркілер әдетте аспанды еркек құдай, жерді әйел ретінде елестетеді. Орхон жазбаларында жер «жыр-суб» деп аталады, яғни. жер мен су. Аспанның жермен байланысынан басқаның бәрі, соның ішінде адамдар да пайда болды.

Бір қызығы, түркілер ислам дінін қабылдағанда ең жоғарғы тәңір «Алла» болды, қалған құдайлардың бәрі халықтың жадынан өшіп немесе түрлі арам күштерге, немесе мұсылман әулиелеріне, періштелеріне, жындарына айналды. Бұл әрқашан халық өзінің алғашқы дінін жоғары дәрежелі дінге ауыстырған кезде болады.

Ежелгі түркілер арасында киелі саналған отқа да үлкен құрмет көрсетілді. Адамды тазарту және сынау үшін оттан (яғни, екі оттың арасынан) өтуге мәжбүр болды. Құрбандық түрінде отқа май мен шарап құйылды. Оттың өзіндік рухы бар деп есептеледі. Түркі тайпаларында отты қастерлеудің іздері сақталған. Көптеген ғалымдар отты қастерлеу түріктерге көршілері – парсылардан  келгенін айтады. Бірақ айта кететін жайт, отты қастерлеу жалпы барлық халықтарға тән.

Ұмай – жақсы рух, түркі халықтарының көне құнарлы құдайы, таулардың әжесі, сәбилердің, босанған әйелдердің, жабайы аңдардың, аңшылардың қамқоршысы, Алтайда бақсылар қастерлеген. Түріктер Ұмайды басқаша атайды: Омай, Ымай, Май-ана, Пай иже, Натиғай, Убай, Санғай, Өтюкен, Начығай-еке, Етүген, Етүген-ехе, Ирог, Итоға, Ұлы ғақ ине. Түріктер арасында киіз үйдің сол жағы таза жер саналған, кіре берісте Ұмай деген жер болған.

Тұрғын үйдің алдыңғы бөлігіне түріктер көк матадан тігілген қуыршақты іліп қойған. Егер бала ауыра бастаса, қуыршақты ботқамен тамақтандырған. Ол алтын садақтың көмегімен нәрестені зұлым рухтардан қорғады деп есептелді. Оған баланың денсаулығы мен әл-ауқаты ілінеді. Түсінде күлімдеген бала Ұмаймен сөйлесіп, құдайлардың, о дүние тұрғындарының киелі тілін есіне түсіреді, ал жыласа, Ұмайдың дәл осы сәтте біраз уақытқа кетіп қалғанын білдіруі мүмкін деген сенім болған. зұлым күштер оны қорқытады. Бала ауырғанда түріктер бақсыға келеді. Рәсім кезінде ол баланың жанын зұлым рух ұрлап кеткенін білді, өйткені бұл нәрестенің өліміне қауіп төндіруі мүмкін екендігін білдірген.

Олар алтын шашы бар ана тәңірінің бейнесін тарақ тәрізді шаш үлгісімен бейнеледі. Ұмай да ана өмірге кеткен адамның жанын алатын өлім періштесі саналған. Ол екі қайыңы бар кемпірқосақ бойымен жерге түседі. Нәрестенің дүниеге келуімен бірге оның умайы пайда болып, баланың басының шүйде астында немесе кіндік тұсында орналасатыны, түркі халықтарының сәбилерінің денесінде қара түрік деп аталатын дақтардың болатыны айтылған. Ұмайдың өз белгісі. Дақ – хакас тілінде «жан – адамның егесі» деген.

Жер-Су –  орта дүниенің басты құдайы. Жер-Су – Тәңір мен Ұмайдың ұлы, түріктерге, сондай-ақ жайылымдар мен бұлақтарға қамқорлық жасайды, жыл мезгілдерінің ауысуын бақылайды.

Дух. Жер мен суды, орман мен тауды түркілердің түсінігі бойынша мезгіл-мезгіл құрбандық шалумен тыныштандыруға тура келетін көптеген аруақтар мекендеген: жылбысқа, тұткек, құлдырғыш, шымұрын, т.б.

Аруах. Баба рухы – аруақ – адамды өлген сәтте тастап кететін дербес нәрсе. Осыдан кейін аруақ рудың немесе тайпаның тұрғын үйінің жанында, қорымдары мен киелі жерлерінде тұрады. Аруақ – әулеттің, рудың егемендігі, ру мүшелерінің амандығы мен бақытты өмірі оның еркіне байланысты. наным-сенімдер ішінде ата-баба культі маңызды орын алды. Шыңғыстар әулетінен шыққан белгілі қазақ ғалымы, саяхатшы Шоқан Уәлиханов былай деп жазады: «Олар (қазақтар) өмірлерінің қиын-қыстау сәтінде ата-бабаларының атын атайды..., олар бар бақытын аруақтардың қамқорлығына байланыстырады... , Аруақтардың құрметіне әртүрлі жануарларды құрбандыққа шалады, олардан керек нәрселерін сұрайды ...»

 

https://www.kaznu.kz/ru

#Farabi.university

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: