К. Клакхон: "бас сүйектері" және "қызықты дәстүрлер"

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Факультеті:"Философия және саясаттану"
Кафедрасы: "Дінтану және мәдениеттану"
Орындаған: Таймас Асылжан Әзімханұлы
Жетекші: Аликбаева Маржан Башановна

Клайд К. Клакхон (1905–1960) – американдық антрополог, әлеуметтанушы және мәдениеттанушы, оның еңбегі мәдени антропологияның дамуына елеулі әсер етті. Ол мәдениеттің адамдардың мінез-құлқына, құндылықтарына және әлемді қабылдауына қалай әсер ететінін зерттеді және барлық мәдениеттерге ортақ әмбебап қасиеттерді анықтауға тырысты.

Клайд Клакхонның «Адам айнасы» кітабі адам құндылықтарының, нормалары мен идеяларының көрінісі ретіндегі мәдени зерттеу болып табылады. Бұл кітап арқылы Клакхон рәміздер, дәстүрлер мен белгілер адамдарға өмірдің мәнін ашуға және өмір, өлім және әлеуметтік топқа мүшелік сияқты болмыстың негізгі аспектілерін жеңуге қалай көмектесетінін түсіндіреді.

Клакхон мәдениеттегі әрбір символ, соның ішінде бас сүйегі қоғамның құндылықтарын көрсететін «айна» қызметін атқаратынын атап көрсетеді. Бас сүйек адам өмірінің осалдығын еске түсіріп, өлім мен кейінгі өмірді бейнелейді. Бірақ мәдени контекстке байланысты оның мағынасы күрт өзгеруі мүмкін - қорқыныш пен өлім символынан есте сақтау, ата-бабалармен байланыс және рухани күш символына дейін.

Бас сүйектің бейнесі қорқыныш тудырып, өлім қаупін немесе өлімнің өзін көрсете алады. Бас сүйегінің қасіретті символ ретінде қабылдануы оның басқа мәдениеттердегі жағымды түсіндірмесіне қарама-қайшы келеді. Мысалы, Мексика мәдениетінде бас сүйек ата-бабаларды еске алу мен құрметтеуді білдіреді. 1-2 қарашада тойланатын Қайтыс болғандар күні мерекесінде бас сүйектер отбасылар қайтыс болған туыстарын еске алу рәсімінің маңызды бөлігі болып табылады. Қанттан немесе шоколадтан жасалған жарқын безендірілген және боялған бас сүйектер өлімді емес, өлгендерді еске алатын қуаныш пен сүйіспеншілікті білдіреді. Бұл көзқарас мәдениеттің өлімді трагедия ретінде емес, өмірдің табиғи бөлігі ретінде қабылдауды қалай қалыптастыратынын көрсетеді.

Клакхон әрбір символ мен дәстүрге мәдени релятивизм тұрғысынан қарау керек екенін зерттеді. Ол этноцентризмді жоққа шығарып, рәміздерді олардың мәдени контекстінде түсінуге тырысқанда ғана әртүрлі қоғамды байланыстыратын мағынаны бағалауға болады деп есептеді. Мысалы, тибеттіктердің жерлеу рәсімінде марқұмның сүйегі, оның ішінде бас сүйегі табиғатқа беріледі. Бұл тәжірибе адамның табиғаттың бір бөлігі екенін және өлгеннен кейін оған қайта оралатынын білдіреді. Тибеттіктер үшін бас сүйегі өлімнің мұңды еске салуы емес, керісінше жанның басқа әлемге ауысуының символы.

Бас сүйегімен байланысты тағы бір қызықты дәстүр Оңтүстік Американың тайпаларында бар. Кейбір байырғы халықтар өлгендердің рухтары ұрпақтарын қорғап, қиын өмірлік жағдайларда көмектесетініне сеніп, ата-бабаларының бас сүйектерін үйлерінде сақтайды. Үйдегі құрбандық үстелдерінде бас сүйектер қойылады, ал туыстары аруақтарды тыныштандыру және ата-бабаларының қорғауын қамтамасыз ету үшін салт-жоралар жасап, құрбандық шалады. Бұл тәжірибе қоғамға ұрпақтар арасындағы байланысты нығайтып, рухани сабақтастықты сақтауға мүмкіндік береді

Сонымен қатар, Клакхон мәдени нышандардың әмбебаптығы мен бірегейлігін атап өтті. Оның пікірінше, бас сүйек символ ретінде көптеген мәдениеттерде бар және оның функциялары құрмет көрсету объектісінен қорқыту құралына дейін болуы мүмкін. Дегенмен, барлық жерде ол өмір мен өлімге, өтпелі кезеңге және есте сақтауға байланысты рәсімдерде маңызды рөл атқарады. Клакхон бұл рәміздердің әрқайсысы адамдардың әлемді қабылдауын білдіретін, өзінің өлімін және өмір сүруінің маңыздылығын түсінетін өзіндік «айна» қызметін атқаратынын түсіндіреді.

Осылайша, Клайд Клакхон «Адам айнасында» бас сүйегі сияқты белгілер жәй жәдігерлер емес, адамдарға өмірдің іргелі аспектілерін түсінуге және қабылдауға мүмкіндік беретін маңызды мәдени элементтер екенін көрсетеді. Рәсімдерде қолданылатын бас сүйектер - адамдар үшін өлімнің болмай қоймайтындығына төтеп беру және ата-бабаларды есте сақтауда мағына табу тәсілі. Клакхон әр қоғамның адамдарға өмір мен өлім сияқты ұғымдарды түсіндіруге көмектесетін өзіндік жолдары мен рәсімдері бар екенін, ал бас сүйегінің әмбебап болып қала отырып, әр мәдениетте қайталанбас ерекшеліктерге ие болып, қоғамның дүниетанымы мен құндылықтарын көрсету және өзіндік «айна» қызметін атқаратын нышандардың бірі екенін атап көрсетеді.