Ислам өркениетіндегі құқықтық мәдениеттің рөлі

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Факультеті:"Философия және саясаттану"
Кафедрасы: "Дінтану және мәдениеттану"
Орындаған: Таймас Асылжан Әзімханұлы
Жетекші: Кудерина Айжан Нұрхамитқызы

Сенушілердің санасында мұсылман құқығының «Құдайлық сипаты» бар. Исламның құқықтық және діни өсиеттерінің тығыз байланысын заң ғалымдары мен ислам ғұламалары екі факторға назар аудара отырып, үнемі атап өтеді. Біріншіден: Ислам құқығының негізгі қайнар көздері – Құран және қасиетті дәстүр. Сүнниттер үшін бұл сүннет (Мұхаммед пайғамбардың сөздері мен істері туралы сахабаларының сөздерінен жеткен хадис-дәстүрлер). Шииттер арасында бұл ахбарлар (шиит имамдары таратқан дәстүрлер, көбінесе олардың түсініктемелері). Екіншіден: ортақ қайнар көздері болуы, құқықтық және діни нормалардың мұсылмандар өмірін әлеуметтік-нормативтік реттеуші ретінде қызмет ету механизмі бойынша исламда сәйкес келеді.

Айта кету керек, діни ережелер (ибадат) өзгеріссіз. Сонымен бірге адамдар арасындағы қатынастарды реттейтін нормалардың (муамалат) көпшілігін мұсылман заңгерлері «таза логикалық (рационалды) түсіндіру әдістері (ижтиһад) негізінде айналымға енгізген. Дегенмен, кез келген жағдайда, исламның заңдық ережелерін бұзу құқық бұзушыға тек «жер жазасын» ғана емес, сонымен бірге «аспандық жазаны» да қолдануды қамтиды. Құқық бұзушылық Құдай алдында жауап беруі керек күнә әрекет ретінде қарастырылады.

Теологияның (калам) тереңінен бастау алған мұсылман құқығы 8-ғасырдың басынан бастап білімнің ерекше саласы – фиқһ ретінде шыға бастады. Фиқһ мәселелерімен айналысатын мұсылмандарды факиһ деп аталды.

Құдайдың еркін құқықтың бірден-бір және абсолютті қайнар көзі деп тани отырып, мұсылман заңгерлері фиқһтың түп-тамырын заңдық күші жағынан бір-бірінен ерекшеленетін екі топқа бөледі.

Біріншісіне Құран (Киелі кітап) және Қасиетті дәстүр кіреді. Бұл топтың стандарттары императивті сипатта және абсолютті, мәңгілік және өзгермейтін деп танылады.

Мұсылмандық дәстүр бойынша, Мұхаммед өзінің Құдайдың пайғамбарлық миссиясы үшін таңдалғаны туралы алғашқы хабарды 610 жылы Рамазан айының жиырма жетінші күні Жәбірейіл періштеден алады. Сол уақыттан бастап 632 жылы қайтыс болғанға дейін Пайғамбарымыз с.ғ.с. Алланың сөздері түсірілді. Бұл сөздерді Мұхаммедтің айналасындағы адамдар жазып алып, жаттап алған.

Фиқһтық тамырлардың екінші тобы Пайғамбарымыз дүниеден өткеннен кейін Құран мен Сүннетте тікелей көрсетілмеген мәселелер бойынша сахабалары қабылдаған нақты-кездейсоқ шешімдерден туындайды. Беделді заңгер теологтармен алдын ала кеңескеннен кейін шешімдер бірауыздан қабылданды. Құран мен қасиетті дәстүр жол көрсетуші қызметін атқарды. Нәтижесінде, кейіннен «сахабалардың мәлімдемелері» деген атқа ие болған нормалардың жиынтығы пайда болды.

Мұсылман заңгерлерінің кейінгі іс-әрекетіне негіз бола отырып, бұл ерте ислам тәжірибесі ижма (фиқһтың ең ірі мамандары – мужтахидтердің Құран мен Қасиетті Кәрімде анық көрсетілмеген мәселелер бойынша бірауыздан пікірі) сияқты фиқһтың «рационалды» тамырларында жинақталған. Дәстүр), қияс (Құран мен Сүннетте болып жатқан нәрселерге ұқсастықтар бойынша шешім қабылдау), жұмақ (жеке пікір негізінде парасаттылық).

Құран мен Қасиетті Дәстүрден үндемеген жағдайда мұсылман қауымы мойындаған беделді заңгердің діни және қоғамдық өмірдің кейбір мәселелері бойынша еркін шешім қабылдау принципі – ижтихадқа сүйену үлкен рөл атқарды. Мұндай әрекеттің заңдылығы әдетте жеке хадистерге сілтеме жасау арқылы негізделді.

Олардың арасында Пайғамбардың Йеменге әкім болып тағайындалған кездегі сахабасы Муазбен сөйлескен оқиғасы бар. «Сен немен пікіріңді айтасың?» – деп сұрады Мұхаммед. «Алланың жазбасы бойынша», - деп жауап берді Муаз. «Егер сіз оны таппасаңыз ше?» – деп сұрады Пайғамбар. «Алла елшісінің сүннетіне сай», - деді Муаз. «Егер сіз оны таппасаңыз ше?» – деп сұрады Пайғамбар. «Онда мен өз қалауым бойынша шешім қабылдаймын», - деді Муаз. «Аллаһ елшісін өз елшісі ұнататын жолға салған Аллаға мақтаулар болсын!» – деп айқайлады Пайғамбар.

Дәл ижтихадқа сүйену мұсылман заңгерлеріне ортақ дінді ұстанушылар өміріндегі тарихи өзгерістерді айтарлықтай терең есепке ала алатын құқықтық доктрина құруға кірісуге мүмкіндік берді.

Осы қызметтің нәтижесінде бірнеше құқықтық мектептер – мазхабтар пайда болды. Суннизмде олар 8 ғасырдың басынан 9 ғасырдың ортасына дейін құрылған. Ең танымалдары Ханафиттік, Маликиттік, Шафииттік және Ханбалит мәзһабтары.

1. Ислам құқықтық мәдениетінің негіздері
Шариғат:
Ол құқықтық жүйенің негізі болып табылады.
Діни аспектілерді ғана емес, азаматтық, қылмыстық, отбасылық қатынастарды да реттейді.
Фиқһ:
Уақыт пен орынға байланысты шариғат ережелерін қолданудың икемділігін қамтамасыз етеді.
Жаңа мәселелерді шешу үшін ижтихадқа (құқықтық түсіндіру) кеңістік жасайды.
2. Әлеуметтік тәртіптің қалыптасуы
Исламдық құқықтық мәдениет әлеуметтік құрылымды қалыптастыруда орталық рөл атқарады:

Моральдық нормалар:
Құқықтық нормаларды этикалық талаптармен байланыстыра отырып, құқықтық мәдениет күнделікті өмірге енеді.
Қоғамдастық ынтымағы:
Әділдік пен өзара көмек принциптері әлеуметтік байланыстарды нығайтады.
Мысалы, зекет (қайырымдылық салығы) міндетті ету әлеуметтік теңдікті ынталандырады.
3. Саяси рөл
Институционалдық құрылымы:
Көптеген ислам мемлекеттері өздерінің басқару жүйелерін шариғат нормалары негізінде құрды.
Халифат зайырлы және діни биліктің бірлігін қамтитын саяси-діни институт ретінде әрекет етті.
Билікті заңдастыру:
Құқықтық мәдениет билеушілердің шариғатты ұстануы арқылы заңдылығын бекіту үшін пайдаланылды.
4. Әлемдік құқықтық ойға қосқан үлесі
Исламдық құқық жүйесі әлемдік құқық ғылымының дамуына елеулі үлес қосты, соның ішінде:
Егжей-тегжейлі шарттық және мұрагерлік ережелерді әзірлеу.
Әділеттілік ұғымдары, мысалы, қоғам игілігіне бағытталған «мақасид әл-шариат» (құқықтың мақсаттары) идеясы.
5. Қазіргі заманғы міндеттер
Қазіргі әлемде исламдық қоғамдардағы құқықтық мәдениеттің рөлі мыналарға бейімделуде:

Жаһандану:
Шариғат нормаларын халықаралық құқықпен үйлестіру қажеттілігі.

Әлеуметтік өзгерістер:
Әйелдер құқығы мәселелері, адам құқықтары және заманауи технологиялар құқықтық мәдениетке жаңа міндеттер қойып отыр.

Ислам өркениетіндегі құқықтық мәдениет қоғамдық қатынастарды реттеуші ғана емес, рухани-әлеуметтік болмыстың негізі болып табылады. Ол діни қағидаларды құқықтық нормалармен үйлестіре отырып, үйлесімді қоғам құруда орталық рөл атқара отырып, өзекті болып қала береді.

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: