Қазақ тілі – мемлекеттік тіл: мәртебе бар, міндет жоқ

Қазақстанда қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болғанына қарамастан, оның өмірдің барлық саласында, әсіресе мемлекеттік органдарда, бизнесте және білім беру жүйесінде кеңінен қолданылуы әлі де жеткіліксіз. Бұл тілдің тек заңды түрде мемлекеттік тіл болып белгіленуі мен оның қоғамдық өмірде толыққанды қолданылуы арасындағы үлкен алшақтықты көрсетеді.

Қазақ тілінің ахуалын нақты бағалауда басты мәселе оның қолданылу деңгейіне қатысты. Бір жағынан, Алматы мен Астана секілді ірі қалаларда қазақ тілінде сөйлейтін адамдар саны артып келеді, бірақ көпшіліктің әлі де орыс тілінде сөйлейтіні шындық. Сонымен қатар, мемлекеттік қызметтер мен ірі корпорацияларда орыс тілінің үстемдігі сақталуда, бұл қазақ тілінің қолданыс аясын шектейді.

Қазақ тілінің толыққанды дамымауының басты себептері ретінде оның қоғамда қолдану деңгейінің төмендігі, жастар арасындағы тіл мәселесіне немқұрайды қарау және орыс тілінің басымдыққа ие болуы айтылады. Оқушылар мен студенттер арасында қазақ тілін үйренуге деген қызығушылықтың төмендігі, сондай-ақ қазақ тіліндегі ақпараттық ресурстардың аздығы да тіл мәселесін тереңдетуде.

Мемлекеттік органдар мен мемлекеттік қызмет көрсететін мекемелерде қазақ тілінің қолданыс ауқымы да өзекті мәселе болып тұр. Қазақ тіліндегі құжаттардың аздығы мен қазақ тілінде қызмет көрсету сапасының төмендігі азаматтар үшін үлкен қиындықтар тудырады. Тек соңғы бірнеше жылда ғана мемлекеттік тілдің қолданысын күшейту үшін бірнеше реформалар қабылданғанымен, бұл жеткіліксіз.

Әлия Қалиева, филолог, тіл маманы қазақ тілінің дамуына бірнеше фактор әсер ететінін айтады: «Қазақ тілі тек тіл ретінде емес, сонымен қатар ұлттық бірліктің, мәдениеттің, тарихтың сақтаушысы болып табылады. Оның дамуы үшін тек мемлекеттік қызметкерлер ғана емес, бүкіл қоғамның ынтымақтастығы қажет. Қазіргі уақытта тек тілдік реформалар емес, сонымен қатар жастардың тілге деген қызығушылығын арттыруға арналған мәдени жобалар маңызды».

Қазақ тілінің дамуы үшін, бірінші кезекте, оны білім беру саласында жақсы деңгейде оқыту қажет. Тек қана мемлекеттік қызметкерлердің сауаттылығы емес, барлық халықтың тілге деген жауапкершілігі маңызды. Сонымен қатар, қазақ тілінің мәртебесін арттыру үшін оны мектепте, жоғары оқу орындарында, әлеуметтік ортада кеңінен қолдануға бағытталған бағдарламалар қажет болады.

Данияр Мұхтар, саясаттанушы  мемлекеттік тіл мәселесін заңнамалық тұрғыдан қарастыру қажет деп санайды: «Мемлекеттік тілдің кеңінен қолданылуын қамтамасыз ету үшін қазақ тілінде білім беру мен қызмет көрсету міндетті болуы керек. Одан басқа, үкіметтің қазақ тілін дамытуға арналған стратегиялық жоспары қажет.». Қазақ тілін дамыту үшін тек заң шығару жеткіліксіз. Бұл салада нақты іс-шаралар мен стратегиялық жоспарларды іске асыру қажет. Мемлекеттік тілде қызмет көрсетуді міндеттеу, оқытушылардың деңгейін арттыру, және қазақ тіліндегі ақпараттық контентті көбейту өте маңызды қадамдар болар еді.

Айгүл Сейітова, мұғалім, қоғам қайраткері қазақ тілін білім беру жүйесінде насихаттау керектігін айтады: «Қазақ тілінің қолданылу деңгейін арттыру үшін, мектептер мен жоғары оқу орындарында қазақ тілінде оқытуды көбірек дамыту керек. Сондай-ақ, мұғалімдердің біліктілігін арттыру үшін арнайы курстар мен бағдарламалар ұйымдастыру қажет.»Білім беру жүйесі – тілдің дамуының басты алаңы.

Тілдік мәселелерді шешу үшін қандай ұсыныстар жасай аламыз ? Біріншіден ,Мемлекеттік тілде оқыту:Қазақ тілінде білім беретін мектептер мен жоғары оқу орындарының саны көбейтілуі тиіс. Оқушылар мен студенттерге қазақ тілінің әдебиеті, тарихы мен мәдениетін толық түсінуге мүмкіндік беретін курстар енгізілсе жағдай жақсарады. Мектептер мен жоғары оқу орындарында қазақ тілінде білім беру сапасын арттыру үшін арнайы мемлекеттік бағдарламалар қабылданып, әрбір білім беру ұйымында қазақ тілі мен әдебиеті, тарихы мен мәдениеті бойынша тереңдетілген курстар енгізілуі тиіс. Бұл курстар тек тіл үйретумен шектелмей, қазақ халқының бай әдеби мұрасын, мәдениетінің тарихын, өнерін және философиясын қамтуы керек. Мұндай курстар арқылы студенттер мен оқушылар қазақ халқының тарихын тереңінен түсініп, мәдениетінің байлығын, тілінің ерекшеліктерін, ұлттық құндылықтарын мойындайды.

 Екіншіден ,Қазақ тіліндегі ақпараттық ресурстарды көбейту:Интернетте қазақ тіліндегі контентті арттыру, оның ішінде білім беру, жаңалықтар, мәдениет, өнер саласындағы қазақ тіліндегі ақпараттық ресурстардың санын көбейту маңызды. Қазақ тіліндегі ақпараттық ресурстарды көбейту – мемлекеттік тілдің қолданылуын арттырудың маңызды кезеңі. Бүгінде интернет кеңістігінде қазақ тіліндегі контенттің саны жеткіліксіз, әсіресе білім беру, жаңалықтар, мәдениет және өнер саласындағы ресурстар аз. Бұл жағдай қазақ тілінің ақпараттық кеңістікте толыққанды қолданыс таппауының бір себебі болады.

Қазақ тіліндегі ақпараттық ресурстардың санын арттыру үшін мемлекеттік және жеке секторлар бірлесіп, бірнеше маңызды қадамдарды жүзеге асыруы керек. Бірінші кезекте, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар қазақ тіліндегі жаңалықтар порталдарын, онлайн білім беру платформаларын және мәдениет пен өнер саласындағы контентті көбейтуге күш салуы қажет. Мысалы, мемлекеттік органдар мен ақпараттық агенттіктердің сайттарын қазақ тілінде жаңарту, интернет-басылымдар мен жаңалықтар порталдарын көбейту, қазақ тіліндегі видео-контентті (видеоблогтар, бағдарламалар) жасау өте маңызды.

Үшіншіден, Мемлекеттік органдар мен кәсіпорындарда қазақ тілінде қызмет көрсету міндетті болуы тиіс. Бұл мемлекеттік тілдің барлық салаларда қолданылуына ықпал етеді.Қазақстан Республикасы Конституциясының 7-бабы бойынша қазақ тілі – мемлекеттік тіл, сондықтан барлық мемлекеттік қызмет көрсету саласында қазақ тілінде қызмет көрсетуді қамтамасыз ету маңызды.

Төртіншіден ,Жастардың қазақ тілін еркін меңгеруі үшін арнайы мәдени және білім беру жобаларын іске асыру қажет. Әсіресе, жастар арасында қазақ тілінде фильмдер мен әлеуметтік жобаларды дамыту маңызды. Қазақ тілінің қолданылуын арттыру, оның мәртебесін көтеру және тілдің болашағы үшін маңызды қадамдардың бірі – жастардың қазақ тілін еркін меңгеруін қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жету үшін арнайы мәдени және білім беру жобалары көмекке келеді.. Қазіргі заманғы жастар көбінешетелдік және орыс тіліндегі контентке әуес болғандықтан, қазақ тілінде ойлау, сөйлеу және білім алу деңгейі төмендеуде. Бұл  жағдайды өзгерту үшін қазақ тілінің күнделікті өмірде, жастар арасында кеңінен қолданылуын бақылау керек.Қазірде әлеуметтік желілер мен интернет платформалары жастардың негізгі ақпарат алаңы болды.. Осыған орай, қазақ тіліндегі фильмдер мен телебағдарламаларды дамыту – тілдің кеңінен таралуына және жастардың қазақ тілін үйренуге деген қызығушылығын арттыруға ықпал етеді.Қазақ тілінде түсірілген фильмдер мен телесериалдар, сондай-ақ, жастарға арналған әлеуметтік жобалар мен видеоконтенттер жас ұрпақтың назарын аударып, олардың тілге деген қызығушылығын арттыра алады.

Қорыта келгенде,Қазақ тілінің мәртебесі бар, бірақ оның қолданылуы мен дамуы тұрғысынан көптеген мәселелер бар. Қазақ тілін дамыту – тек тілдік саясаттың мәселесі ғана емес, ол ұлттық бірліктің, мәдениеттің сақталуы мен ұрпаққа берілуі үшін маңызды қадам болады.