Агрессия теориясы. Инстинкт (теория З.Фрейда, К. Лоренца), ынталандыру (Берковиц теориясы); қозу теориясы (теория переноса возбуждения Зильманна), оқу (теория А.Бандуры)

Агрессия – адамның басқаға немесе ортаға зиян келтіруге бағытталған әрекеті, ол психологияда күрделі құбылыс ретінде қарастырылады. Бұл мәселені түсіндіретін ең алғашқы бағыттардың бірі – инстинкт теориясы. З. Фрейдтің психоаналитикалық көзқарасы бойынша, адам бойында екі негізгі инстинкт бар: өмірді сақтайтын эрос және өлімге ұмтылатын танатос. Танатос энергиясы сыртқа шыққанда ол агрессия түрінде көрінеді, яғни адамның ішкі шиеленісін шығару тәсіліне айналады. К. Лоренц те агрессияны табиғи, туа біткен қасиет деп қарастырады. Оның этологиялық көзқарасы бойынша, агрессия адам мен жануардың бойында биологиялық қажеттілік ретінде жинақталып, уақыт өте міндетті түрде сыртқа шығуды талап етеді. Егер ол дұрыс бағытталмаса, қауіпті әрекеттерге әкелуі мүмкін.

Агрессияны түсіндіретін тағы бір көзқарас – ынталандыру теориясы, оны Л. Берковиц дамытты. Ол агрессияны сыртқы орта әсерімен байланыстырды. Адам мақсатқа жете алмай фрустрацияға ұшырағанда, бұл жағдай міндетті түрде агрессия туғызады. Сонымен қатар, агрессияны күшейтетін арнайы ынталандырушы факторлар да бар: мысалы, жанжал кезінде қолда қарудың болуы, арандатушы сөздер немесе қоршаған ортаның қысымы. Бұл тұрғыда әлеуметтік жағдайдың рөлі ерекше. Мәселен, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде https://farabi.university/ студенттер арасында білім алу процесіндегі бәсекелестік, емтихан алдындағы стресс, тұрмыстық қиындықтар немесе қарым-қатынастағы түсінбеушіліктер кей жағдайда агрессияға итермелеуі мүмкін. Сондықтан ҚазҰУ сияқты ірі оқу орындарында тек сапалы білім беру ғана емес, сонымен қатар студенттердің психологиялық қолдау жүйесін дамыту, жағымды қарым-қатынас орнату және мәдени-бұқаралық іс-шараларды ұйымдастыру арқылы агрессияны болдырмаудың маңызы зор. Кейінгі зерттеулер агрессияны физиологиялық және әлеуметтік тұрғыдан қарастырды. Зильманның қозуды көшіру теориясы бойынша, адам бойындағы физиологиялық қозу бір жағдайдан екіншісіне ауысып, агрессияға себепші болуы мүмкін. Мысалы, спорттағы эмоциялық қозу кейін жанжал кезінде ашу түрінде көрінуі ықтимал. Ал А. Бандураның әлеуметтік үйрену теориясы агрессияны тәжірибе арқылы үйренілетін мінез-құлық деп сипаттайды. Адамдар агрессивті әрекеттерді бақылап, көріп, үлгі алып, қайталайды. Балалар мен жастар теледидардан, әлеуметтік желілерден немесе айналасындағы зорлық-зомбылықтан үйреніп, оны қалыпты әрекет деп қабылдауы мүмкін. Бұл теория агрессияның әлеуметтік орта арқылы нығаятынын көрсетіп, тәрбиенің, үлгі көрсетудің және дұрыс әлеуметтік қолдаудың маңызын айқындайды.

Қорытындыласақ, агрессия теорияларының әрқайсысы құбылыстың түрлі қырын ашады: біреулері оны биологиялық инстинкт деп түсіндірсе, басқалары әлеуметтік орта мен үйренудің ықпалына назар аударады. Шын мәнінде, бұл көзқарастардың бәрі өзара толықтырып тұрады. Адам табиғатынан белгілі бір деңгейде агрессивті энергияға ие, бірақ оны сыртқы жағдай, қоғамдағы қатынастар мен жеке тәжірибе күшейтіп те, әлсіретіп те жібере алады. Сондықтан агрессияны тек теріс құбылыс ретінде емес, оны дұрыс арнаға бағыттауға болатын әлеуметтік-психологиялық күш ретінде қарастыру маңызды. Мәселен, спорт, шығармашылық немесе ғылыми ізденіс секілді бейбіт арналарда агрессивті энергия адамның дамуына қызмет етеді. Жалпы алғанда, агрессияны басқару мәдениеті – жеке тұлға да, қоғам да қалыптастыруы тиіс маңызды дағды.