«Агрессия теориясы. Инстинкт (теория З.Фрейда, К. Лоренца), ынталандыру(Берковиц теориясы); қозу теориясы(теория переноса возбуждения З альманна), оқу (теория А.Бандуры)

Агрессия – адамзат өміріндегі ең күрделі құбылыстардың бірі. Ол әр дәуірден бері ғалымдардың назарында болып келеді. Агрессия дегеніміз – басқа адамға, жануарға немесе айналадағы заттарға бағытталған зиянды әрекет. Әрине, біз агрессияны көбінесе жамандықпен, қастықпен байланыстырамыз, бірақ ол әрдайым солай бола бермейді. Мысалы, спорт жарыстарында қарсыласқа күш көрсету ереженің бір бөлігі болып есептеледі, яғни ол жерде міндетті түрде жаман ниет болмайды. Дегенмен, агрессия көбіне ашу-ыза, реніш және қанағаттанбаған сезімдерден туындайды. Сондықтан ғалымдар оның қайдан шығатынын, адам мінезінде қандай орын алатынын әртүрлі теориялар арқылы түсіндірген. Осы мақаланы https://farabi.university/ студенті ретінде қарастырып көрдім.

Агрессияның алғашқы түсіндірмелерін ұсынғандардың бірі – Зигмунд Фрейд. Ол агрессияны адамның табиғи, туа бітетін қасиеті деп санаған. Фрейдтің ойынша, әр адамда екі үлкен күш бар: бірі – өмірге құштарлық, махаббат пен мейірімділік әкелетін күш, екіншісі – өлімге, қиратуға ұмтылатын күш. Агрессия осы екінші күштен, яғни өлім инстинктінен пайда болады. Егер адам өзінің ашуын сыртқа шығармаса, ол ішіне жиналып, адамның өзіне зиян тигізуі мүмкін. Сондықтан агрессияны белгілі бір дәрежеде сыртқа шығару – табиғи қажеттілік. Дегенмен, оны басқармай жіберсе, қоғамға қауіпті жағдай туындайды. К. Лоренц те Фрейд сияқты агрессияны табиғат берген күш деп түсіндірді. Ол жануарларды бақылай отырып, олардың өмір сүру үшін күресетінін көрді. Лоренцтің айтуынша, агрессия болмаса адамзат та аман қалмас еді. Бірақ адамдар қоғамда өмір сүретіндіктен, бұл күшті бақылап, дұрыс арнаға бұруы керек. Мысалы, спорт, өнер немесе еңбек – агрессияны шығарудың бейбіт жолдары.

Келесі маңызды теория – ынталандыру теориясы. Бұл бағытты Леонард Берковиц дамытқан. Оның ойынша, агрессияның басты себебі – фрустрация. Фрустрация дегеніміз – адамның мақсатына жетуіне кедергі болатын жағдай. Яғни, адам бір нәрсеге қол жеткізе алмай қалса, оның ішінде ашу пайда болады. Мысалы, бала қалаған ойыншығын ала алмаса, ол жылайды, заттарды лақтырады немесе қатты ренжиді. Бұл – агрессияның классикалық көрінісі. Берковицтің айтуынша, әрбір фрустрация міндетті түрде агрессия туғызады, бірақ ол міндетті түрде сыртқа шықпайды. Егер адам жазаланудан қорықса немесе өзін ұстап қалса, агрессия тежелуі мүмкін. Бұл теория бізге агрессияның көбіне жағдайға байланысты пайда болатынын көрсетеді.

Агрессияны түсіндіретін тағы бір қызықты бағыт – қозу немесе толқу теориясы. Бұл теорияны Зильманн ұсынған. Оның айтуынша, агрессия тек ашудан ғана емес, адамның жалпы физиологиялық қозуынан да туындауы мүмкін. Мысалы, адам спортпен айналысып, денесі қызған кезде кішкентай ғана тітіркендіргішке қатты ашуланып жауап беруі мүмкін. Себебі ағзадағы қозу деңгейі жоғары болып тұр. Бұл теорияда қозудың бір жағдайдан екіншісіне «тасымалдануы» бар. Мысалы, студент емтихан алдында қатты уайымдап тұрса, кейін үйге келгенде туыстарымен болмашы нәрсеге ренжісіп қалуы мүмкін. Бұл жерде оның агрессиясы – уайымнан қалған қозудың жалғасы.

Соңғысы – оқу теориясы. Бұл бағытты Альберт Бандура зерттеген. Ол агрессияны адамның тәжірибе арқылы үйренетін мінез-құлқы деп санады. Бандураның атақты тәжірибесі бар: «Бобо қуыршағы» деп аталады. Балаларға үлкендер қуыршақты ұрып жатқанын көрсетті. Кейін сол балалардың өздері де қуыршақты ұра бастады. Бұл тәжірибе адамдар агрессияны бір-бірінен көріп, үйренетінін дәлелдеді. Яғни, егер бала ата-анасының немесе достарының агрессивті әрекеттерін байқаса, оны қайталап көреді. Тіпті теледидардағы фильмдер мен ойындар да әсер етуі мүмкін. Егер агрессия үшін марапат болса, мысалы, біреуді жеңіп, сыйлық алса, онда бала ол әрекетті қайтадан жасауы мүмкін.

Агрессияның адам өміріндегі орны ерекше. Көптеген ғалымдар оны тек жеке адамның ішкі сезімі емес, сонымен қатар қоғамдағы қарым-қатынастың нәтижесі деп түсіндіреді. Адам дүниеге келгеннен бастап біреумен байланысқа түседі, ата-анасынан бастап достарына дейін түрлі мінездерді байқап өседі. Сол мінездердің ішінде агрессия да бар. Егер бала кішкентай кезінен ашуды тек айқайлап, ұрып-соғып шығару керек екенін көрсе, ол оны өмір бойы қалыпты жағдай деп қабылдайды. Ал егер ата-анасы ашуды сөзбен, сабырмен жеңуді үйретсе, онда ол бала агрессияны басқаша түсінеді. Демек, агрессияның көрінісі тек адамның ішкі биологиялық күштеріне байланысты емес, оны қоршаған орта, отбасы тәрбиесі және қоғамдағы құндылықтар да қалыптастырады.

Мақала жетекшісі: Авсыдыкова.Қ

Орындаған: Думан.Қ