Шоқан Уәлихановтың 190 жылдығына орай:ағартушылық идеялары мен ғылыми мұрасы

Шоқан Уәлихановтың 190 жылдығына орай: ағартушылық идеялары мен ғылыми мұрасы
2025 жылы қазақтың ұлы перзенті, ағартушы, этнограф, тарихшы, саяхатшы және публицист Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың туғанына 190 жыл толып отыр. XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген Шоқан Уәлиханов қазақ халқының рухани мәдениетінің дамуына өлшеусіз үлес қосты. Оның еңбектері тек Қазақстанда ғана емес, бүкіл Орта Азия мен Ресейде ғылым мен ағартушылықтың дамуына үлкен ықпал етті.
Шоқан Уәлиханов өз заманының ең озық ойлы, жаңашыл тұлғаларының бірі болды. Ол патшалық Ресейдің отарлық саясатын жақсы түсініп, қазақ халқының артта қалуының басты себебі надандық пен білімсіздік екенін атап көрсетті. Сондықтан оның еңбектеріндегі негізгі бағыт – ағартушылық пен халықты білімге жетелеу болды.
Шоқанның мақалалары мен жазбаларында халықты ояту, жастарды оқуға шақыру, әділдік пен адамгершілікті дәріптеу идеялары басым. Ол өзінің «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы», «Сот реформасы туралы жазбалар» сияқты еңбектерінде қазақ қоғамындағы ескі көзқарастарды сынға алып, қоғамды жаңарту қажеттігін дәлелдеді.
Шоқан ағартушылық идеясын тек сөз жүзінде емес, іс жүзінде де жүзеге асырды. Ол Ресей мен Еуропаның озық мәдениетін, ғылымын қазақ даласына жеткізуді армандады. Шоқанның орыс зиялыларымен, соның ішінде Ф.М. Достоевский, Г.Н. Потанин, Н.М. Ядринцев секілді тұлғалармен достығы оның дүниетанымына үлкен әсер етті. Достоевский оны «шығысты Еуропаға танытатын данышпан қазақ» деп бағалаған.
Шоқан – қазақтың тұңғыш кәсіби ғалымы. Ол 1835 жылы Құсмұрын бекінісінде дүниеге келген. Омбы кадет корпусында оқып жүрген кезінде ерекше қабілетімен көзге түсіп, жас ғалым ретінде қалыптасты. Ол Қашғарияға жасаған сапарында Шығыс Түркістан халықтарының тарихы, мәдениеті мен діні туралы аса құнды деректер жинады. Бұл еңбегі үшін ол Ресей императорлық география қоғамының мүшесі болып сайланды. Бұл – қазақтан шыққан тұңғыш ғылыми мойындау еді.
Шоқанның еңбектері — «Қырғыздар туралы жазбалар», «Жоңғария очерктері», «Алтышар немесе Қытай провинциясы Нан Лу (Қашғар) туралы» — әлем ғылымында ерекше орын алады. Ол Орта Азия халықтарының мәдениеті мен тарихын еуропалық ғылымға танытты.
Ғалымның бар арманы – туған халқының оянуы, елінің өркендеуі еді. Ол «қазақ елінің болашағы – жастардың білімінде» деп сенді. Сондықтан Шоқан еңбектерінің басты идеясы ағарту мен ғылым арқылы ұлтты биікке көтеру.
Қортынлылай келе Шоқан Уәлиханов – қазақ халқының мақтанышы, ұлт руханиятының символы. Оның 190 жылдық мерейтойы – тек тарихи дата емес, рухани жаңғыру мен ұлт санасын биіктетудің белгісі.
Шоқанның өмірі мен мұрасы – жастарға үлгі. Ол өз халқының өркендеуі үшін күресті, ғылымға адалдықтың, әділдіктің және білімнің шынайы жаршысы болды.