БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ИНДИВИДУАЛДЫ-ТИПОЛОГИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕР МЕН МОТИВАЦИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРДІҢ МАҢЫЗЫ

БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ИНДИВИДУАЛДЫ-ТИПОЛОГИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕР МЕН МОТИВАЦИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРДІҢ МАҢЫЗЫ

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті – Қазақстанның ғылым мен білім саласындағы жетекші оқу орындарының бірі, 90 жылдық тарихы бар, беделі халықаралық деңгейде мойындалған білім ордасы. Университеттің басты мақсаты – бәсекеге қабілетті, кәсіби тұрғыдан жетілген, көшбасшылық қасиеттері бар мамандарды даярлау. Осы мақсатта болашақ мамандарға басқару ісінің психологиялық негіздерін меңгерту үшін «Басқару психологиясы» пәні оқытылады.

Аталған пәннен психология ғылымдарының кандидаты, профессор Жұбаназарова Назира Сүлейменқызы 1 курс магистранттарына «Басқару жүйесіндегі индивидуалды-типологиялық қасиеттер мен мотивациялық аспектілердің маңызы» тақырыбында дәріс өткізді. Сабақ барысында жетекшінің жеке тұлғалық ерекшеліктері мен мотивация жүйесінің басқару тиімділігіне әсері жан-жақты талқыланды.

Профессор Жұбаназарова Н.С. өз дәрісінде әрбір басшының стилі оның индивидуалды-психологиялық қасиеттеріне, мінез типіне және шешім қабылдау ерекшеліктеріне тәуелді екенін атап өтті. Әр адамның темпераменті, мінез акцентуациясы мен когнитивті қабілеттері басқару үрдісінде ерекше рөл атқарады. Мысалы, холерик типіндегі басшы тез шешім қабылдауға бейім болса, флегматик тұлға байыпты талдау мен тұрақтылыққа мән береді.

Сабақ барысында магистранттар неміс психологі Курт Левиннің басқару стилдері жөніндегі теориясымен танысты. Ол басқару үрдісін үш негізгі типке бөлген: авторитарлық, демократиялық және либералдық. Бұл жіктеу әр стильдің ұжымдағы атмосфера мен мотивацияға тікелей әсер ететінін көрсетеді. Авторитарлық стиль қысым арқылы нәтижеге жетуге бағытталса, демократиялық стиль қызметкерлердің белсенділігін арттырып, шығармашылықты дамытуға ықпал етеді.

Дәріс барысында мотивация теорияларына да ерекше назар аударылды. Американдық ғалым Абрахам Маслоудың қажеттіліктер иерархиясы теориясы басқаруда адамның ішкі уәждерін түсінудің негізгі құралы ретінде қарастырылды. Маслоу пікірі бойынша, адам ең алдымен өз қажеттіліктерін (физиологиялық, қауіпсіздік, әлеуметтік, құрмет пен өзін-өзі жетілдіру) қанағаттандыру арқылы еңбекке ынталанады. Сонымен қатар, Фредерик Герцбергтің екі факторлы мотивация теориясы да талқыланды. Бұл теорияға сәйкес, жұмысқа қанағаттанушылыққа әсер ететін екі түрлі фактор бар: гигиеналық факторлар (жалақы, жұмыс жағдайы, қауіпсіздік) және мотивациялық факторлар (жеке жетістік, мойындау, жауапкершілік, кәсіби өсу). Басшы осы екі аспектіні тең ұстағанда ғана жоғары өнімділікке қол жеткізе алады.

Дуглас МакГрегордың «X және Y теориялары» да басқарудағы адамға деген көзқарастың маңызын ашады. Теория «X» бағыты бойынша қызметкерлер жалқау, бақылауды қажет етеді деген көзқарасты сипаттаса, «Y» теориясы бойынша адамдар жауапкершілікті сезінген жағдайда өздігінен нәтижеге ұмтылады. Бұл түсінік қазіргі заман басшысы үшін маңызды, себебі тиімді менеджер ұжымға сенім артып, ішкі мотивацияны қолдауы қажет.

Ғалым В.А. Петровскийдің зерттеулері де мотивация мен тұлғаның типологиялық қасиеттерін басқару психологиясының негізі ретінде қарастырады. Оның пікірінше, тиімді басшы – бұл өзінің ішкі мотивтерін түсінетін және ұжым мүшелерінің психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, ортақ мақсатқа жұмылдыра алатын тұлға.

Семинар сабақтарында магистранттар түрлі кәсіби жағдайларға талдау жасап, басқару шешімдерін қабылдау барысында жеке ерекшеліктер мен мотивацияның өзара байланысын мысалдар арқылы көрсетті. Олар ұжымдағы әр адамның әлеуетін анықтаудың және ынталандырудың тиімді тәсілдерін ұсынды.

Қорытындылай келгенде, басқару жүйесінде индивидуалды-типологиялық қасиеттер мен мотивациялық аспектілер – ұйымның табыстылығына тікелей әсер ететін негізгі факторлар. Басшы өз ұжымының психологиялық құрылымын жақсы түсінгенде ғана тиімді басқару жүзеге асады. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің 1 курс магистранттары осы білім арқылы болашақта адам психологиясын терең түсінетін, кәсіби тұрғыдан жетілген, жауапты және әділ басшылар ретінде қалыптасуға бағыт алып отыр.

Жубаназарова Н.С.

Психология ғылымдарының кандидаты, 

жалпы және қолданбалы психология кафедрасының профессоры 

Болтаева А.М.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ 

психология ғылымдарының кандидаты, доцент м.а.

Қожағұл Н.С

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ магистранты