Тұрмыстық зорлық-зомбылыққа бейім ер клиенттермен психологиялық жұмыс

Тұрмыстық зорлық-зомбылыққа бейім ер клиенттермен психологиялық жұмыс

Кіріспе

Тұрмыстық зорлық-зомбылық – әлеуметтік, құқықтық және психологиялық салдары кең мәселе. Ер адамдар көбіне зорлық көрсетуші тарап ретінде статистикаға түседі, сондықтан олармен мақсатты психологиялық жұмыс – алдын алу мен қайта бейімдеудің негізгі құралы.

Терапиялық тәжірибеде зорлық-зомбылыққа бейім ерлермен жұмыс агрессияны реттеу, эмоциялық сауаттылықты қалыптастыру, қатынастардағы деструктивті үлгілерді өзгерту, сондай-ақ жауапкершілік қабылдауды дамыту бағытында жүргізіледі.

 

1. Ер клиенттердің зорлық-зомбылыққа бейім болу себептері

Психологиялық факторлар

1. Эмоциялық реттеу дағдыларының төмендігі – ашуды конструктивті түрде шығару жолдарын білмеу.

2. Бала кезіндегі травмалар (зорлықты көру, агрессивті ата-аналық стиль).

3. Өзіндік бағалаудың құбылмалылығы, қорғаныш ретінде басымдық орнатуға ұмтылу.

Когнитивтік бұрмаланулар: «Ер адам әрқашан үстем болуы тиіс»  «Серіктеске күш қолдану – тәртіп орнатудың амалы»  «Айқайлау немесе қол көтеру — эмоциядан арылудың жолы»

Әлеуметтік-мәдени факторлар

1. Патриархалды нормалар, гендерлік рөлдердің қатаң бөлінуі.

2. Қоғамдағы стигма: ер адамның эмоция көрсетуі «әлсіздік» ретінде қабылдануы.

3. Әлеуметтік оқшаулану, стресс, экономикалық қысым.

 

Биопсихологиялық факторлар

Жоғары импульсивтілік, Нейрофизиологиялық ерекшеліктер (амигдала гиперреактивтілігі), Зорлықпен қатар жүретін тәуелділіктер (алкоголь, ПАВ).

2. Психологиялық диагностика

Диагностика модульдері:

1. Агрессия деңгейі: Басса-Дарки, AQ (Buss-Perry).

2. Когнитивтік бұрмаланулар: CBI (Cognitive Behavioral Inventory for Violence).

3. Эмпатия деңгейі: IRI (Interpersonal Reactivity Index).

4. Қатынас қанағаттанушылығы: DAS (Dyadic Adjustment Scale).

5. Импульсивтілік: Barratt Impulsiveness Scale.

6. Тәуекелді бағалау: SARA, ODARA (зорлық-зомбылық қайталану қаупін бағалау).

Психолог клиенттің агрессия динамикасын, триггерлерді, эмоциялық регуляция мүмкіндіктерін және отбасы жүйесіндегі рөлін анықтайды. Бұл бағдарлама құру үшін маңызды.

3. Интервенциялық модельдер

Когнитивті-мінез-құлықтық терапия (КМТ)

Негізгі мақсаттар: Деструктивті ойларды анықтау және қайта құрылымдау, Қақтығыс кезінде өзін-өзі бақылау дағдыларын үйрету, Жауапкершілікті мойындау (victim-blaming-тен бас тарту).

Техника мысалдары: ABC модель (оқиға–сенім–салдар). Ойларды қадағалау күнделігі. Ашу деңгейін бағалау шкалалары. Деэскалация стратегиялары.

Эмоциялық-регуляциялық терапия

Зорлық фактілерінің басым бөлігі эмоцияны игере алмаудан туындайтындықтан:

Тәжірибелік дағдылар: «Time-out» — шиеленіс кезінде уақытша үзіліс алу. «STOP» техникасы.Дене сезімдерін бақылау (somatic tracking).Тыныс алу протоколдары (4–7–8, box breathing).

Мотивациялық интервью (MI)

Ер адамдар жиі​: жауапкершілікті мойындаудан қашады, мінез-құлқын ақтайды, терапияға сыртқы қысымнан келеді.

MI бұл қарсылықты жұмсартуға көмектеседі.

MI-дің негізгі қағидалары:

• Эмпатиялық тыңдау.

• Қосарлы амбиваленттілікті ашу.

• Клиенттің ішкі ресурстарын күшейту.

• Өзгеріске деген автономды мотивацияны қалыптастыру.

4. Терапиядағы қауіпсіздік протоколдары

1. Қауіп деңгейін тұрақты мониторингілеу: – SARA, ODARA, жылдам қауіп скринингі.

2. Серіктеспен тікелей жұмыс жүргізілмейді (этика және қауіпсіздік үшін).

3. Зорлық фактісі жалғасса – интервенцияны қайта қарау.

4. Құпиялылық шектері: клиент немесе отбасы мүшесіне нақты қауіп болса, ақпарат ашылуы мүмкін.

5. Терапевттің шекараларын сақтау.

5. Қазақстан контекстіндегі ерекшеліктер

Қиындықтар

1) Қоғамда «отбасылық мәселе» ретінде қабылдау.

2) Психологиялық қызметтердің қолжетімділігі төмен аймақтар.

3) Ерлердің психологиялық көмекке жүгіну стигмасы.

4) Құқық қорғау органдарына сенімнің төмендігі.

Жетістіктер

1) 2023–2024 жылдары тұрмыстық зорлыққа қатысты заңдардың күшеюі.

2) Дағдарыс орталықтары жұмыс істейді.

3) Отбасылық соттар жүйесінің даму тенденциялары.

4) Әлеуметтік қызметкерлер мен психологтар арасындағы көпсалалы командалық тәсілдің енгізілуі.

 

7. Ұсыныстар

Көпсалалы командамен (әлеуметтік қызметкер, полиция, дәрігер) өзара әрекеттесу.

Клиенттің өзгеру динамикасын кезең-кезеңімен бақылау.

Агрессияға байланысты триггер-картасын құрастыру.

«Тәуекел–пайда» моделін қолдану.

Ерлерге арналған реабилитациялық орталықтарды дамыту.

BIP үлгісіндегі қайта даярлау бағдарламаларын енгізу.

Үздік халықаралық тәжірибелерді локализациялау.

Психологиялық қызметтердің қолжетімділігін арттыру.

Қорытынды

Зорлық-зомбылыққа бейім ер клиенттермен жұмыс – күрделі, ұзақ мерзімді әрі интегративті тәсілді талап ететін психологиялық процесс. Терапияның басты міндеті – агрессияны төмендету ғана емес, мінез-құлықтың түпкі механизмдерін өзгерту, эмоциялық сауаттылықты арттыру, жауапкершілікті күшейту.

Ғылыми негізделген интервенциялар (КМТ, MI, BIP), мәдени ерекшеліктерді ескеру және қауіпсіздік протоколдарын сақтау осы жұмыстың тиімділігін арттырады.

Жетекші: Авсыдыкова Қ. Ә. 

Орындаған: Оңғар Ринат

https://univer.kaznu.kz

 

---