Жер-су атаулары

Қазақтар әрбір даладағы, қыраттағы, таудағы, өздері мекен еткен жерлердің әрбір иірімдерін жетік білген және барлығын ұмытпау үшін сөзбенен белгі салып отырған. Осы жер-су атауларының мағынасын білу – өзіміздің туған өлкені білу, өлкенің тарихын білу және өз ұлтыңның, ата-бабаларыңның тіршілігін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, наным-сенімін, дүние танымын білу деген сөз.

Шынында да атауда үлкен сыр, үлкен мағына жатыр. Тарихи атаулардың этимологиясы атты кітабымда осыны жазу барысында көп қызықты жайттарға тап болдым. Әсіресе жер-су атауларындағы ежелгі түркілердің үрім бұтағы болып табылатын қазақтардың дүние танымына қайран қаласың. Бұрыңғы бабаларымыз бір арнаулы оқу орнын бітірмесе де энциклопедиялық білімі болған.

Мысалы Қарағанды облысында, Жезді ауданында Ағасық деген бір тау бар. Оның биіктігі 366 м. Осыны бұрынғы ғалымдар жазық, жайдақ асу деген мағына береді деп түсіндірген. Ал бұл меніңше дұрыс емес.

Көне түркі тіліне жүгінсек, атау екі компоненттен тұрады. Бірінші компоненті – «ағы». Бұл қымбат қазына, сый деген мағынаны білдірген. Ал екінші компоненті «асық» сөзі «табыс, пайда» дегенді білдірген. Екеуі екі бөлек сөз. Екі сөз біріккен кезде «Ағы» деген сөздің соңындағы дауысты дыбыс, екінші сөздің басындағы дауысты дыбыстың әсерімен түсіп қалды. Сөйтті де «ағасық» болып қалыптасты. Ал мұндай атауды жергілікті тұрғындар неліктен берді? Қарағанды облысы, Жезді ауданы түсті металдарға өте бай өлке. Міне сондықтан ежелгі тұрғындар осы байлықты меңзеп, осындай байлықтың болғандығын көрсетіп таудың атауын осы ұғымды білдіретін қазына табысы, қымбат пайда деген сөзді атауға сыйғызып отыр.

Көріп отырғанымыздай атаудың мағынасынан сол жердің жер бедерін ғана біліп қоймай сол жердің байлығын, географиясын, экономикасын, бүкіл тіршілігін, бүкіл байлығын білуге болады. 

Бозашы – Маңғыстау облысы, Каспий теңізінің жағалауындағы түбек. Маңғыстау жері қазақ халқының жер кіндігі аталған мекен. Мұндағы «боза» сөзін кей ғалымдар қазіргі ішімдік деген мағынада алып, сол боза жасаушылар деп түсінік берген. Ал бұл қате түсінік.

Атаудың сыры мынада, көне түркі тілінде «боз» сөзінің, «бод» деген сыңары болған. «З» дыбысы мен «д» дыбысы тарихи тұрғыдан сыңарлас, параллел дыбыстар. «Бод» сөзінің беретін мағынасы адамдардың жиналған жері, тайпа, ру, халық деген мағынаны береді. Ал екінші компоненті «ашығ» сөзі ежелгі түркі тілінде береке, өсіп өну, рахатқа бөлену деген мағынаны береді. Ал сөздің соңындағы «ғ» дыбысы, тілдің даму барысында артық дыбыс боп түсіп қалып отырған. Мәселен қазіргі тіліміздегі «сары» сөзі, бұрынғы көне тілде «сарығ» болған. Кейін «ғ» дыбысы түсіп қалып бізге жеткен. Осы атаудың өзі де Маңғыстау өңірінің алғашқы адамдардың мекен еткен, рахатқа бөленген, берекеге ие болған жері дегенді білдіреді.  

Қарағанды облысы Қарқаралы ауданында «Бірұйық» деген жер бар. Бірі түсінікті, бұрыңғы заманнан бері өзінің тура мағынасында сандық ұғымдағы сөз. Ал енді «ұйық» деген сөздің түбі туралы әртүрлі пікірлар айтылып жүр. Бірақ менің зерттеуімде «ұйық» сөзі көне түркі тіліндегі «үгілік» сөзі. Үгілік дегендегі сөздің ортасындағы «г» дыбысы тарихи грамматиканың заңдылығы бойынша үш түрлі өзгеріске ұшыраған. Бірінші жағдайда түсіп қалған, екінші бір жағдайда «й» дыбысына айналып кеткен, жаңағы ұйық сөзіндегідей.

Үгілік сөзі – жайлы тұрмыс, тыныштықта өмір сүру, бала сүю деген мағынаны білдірген. Демек Асан қайғы іздеген «жерұйық» киелі жер деген мағынаны білдірмейді. Асанқайғы киелі жерді іздеген жоқ. Ол бесік тербетіп, ұрпақ өсіретін, жайлы мекен іздеді. Міне Бірұйық сөзінің мағынасы осы тыныш өмір сыйлайтын жер дегенді білдіреді. Жалпы Қазақстанның барлық аймақтарындағы атаулардың барлығы дерлік ежелгі түркі тілдерінің беріп кеткен, ежелгі дүниеден келе жатқан атаулар.

Филололгия ғылымдарының докторы, профессор Гүлбану Қосымова.  

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: