Шет тілдерінде лексиканы оқыту үдерісінде есте сақтаудың дамуы. Еске сақтаудың мазмұны мен түрлері

Кәрібай Әдемі Болатқызы
Орал қаласы, БҚМУ шетел тілдері кафедрасы, 4 курс студенті
Кисметова Галия Нагибудаевна
Орал қаласы, БҚМУ пед.ғыл.кандидаты, доцент, ғылыми жетекші

Жад - бұл психикалық өмірдің, біздің санамыздың негізі. Ол біздің болашағымыз үшін өткен тарихымызды сақтайтын сиқырлы қорапша. Кез келген қарапайым немесе күрделі қызмет (оқу, жазу, өзіннің жеке әрекетінді ойлау) мынаған негізделген: қабылдау бейнесі тіпті бірнеше секундқа болсын жадта сақталады. Егер біздің жадымыз жоқ болса, біз бір де бір сөйлемді түсіне алмайтын едік, себебі соңына дейін оқып бітпей жатып, оның басын ұмытып қаламыз. Егер жад жеке фактілер мен жағдайлар арасындағы байланысты сақтамаса, біздің сезім мүшелерімізден келген ақпарат пайдасыз болар еді. Жад көп жақты. Жадта арсенал секілді,  өмір бойы  сақталатын белгілі сөздер қоры, ақпарат, түсінік, бейнелер бар. Олар жалқы есімдер, әке мен ана бейнесі, ана тілі, адамның дүниеге келген жерінің ерекшеліктері мен қасиеттері және т.б. Мұның бәрі ұзақ мерзімді есте сақтау.  Дегенмен, есте сақтаудың  қысқа мерзімді түрі де болады. Мысалы, газет сатып алуды ұмытпау немесе ата-анамыз тапсырып кеткен жұмысты ұмытпай орындап қою т.с.с. Бірақ, бір күн өтті және осы күнге байланысты жағдаяттар сол жерде қалды. Олай болса, ақпарат секунд не минут сақталды, ұзақ сақталған жоқ. Есте сақтаудың осындай түрі қысқа мерзімді есте сақтау деп аталады. Дегенмен, қысқа мерзімді есте сақтау ұзақ мерзімге айналуы мүмкін. Фотосуреттен бұрын көрген кісіні,  көшеде кетіп бара жатып көретін болсақ, оның бейнесін қатесіз тани алатын кездер болады.

Біз әртүрлі сезім мүшелеріміз, соның ішінде көру, есту, иіс сезу, дәм сезу арқылы ақпараттар аламыз. Соған сәйкес көру, есту, иіс сезу және дәм сезу жадтары бөлінеді. Сонымен қатар, адамның қандай ақпаратты есте сақтағанына байланысты мынадай жад түрлерін көрсетуге болады: сөздерді есте сақтау (ауызша және вербальді есте сақтау), бейнелерді есте сақтау  (бейнелік есте сақтау), қозғалыстарды есте сақтау (қозғалмалы есте сақтау), көңіл-күй, сезім, уайымды есте сақтау (эмоционалды есте сақтау), кеңістікте орналасқан заттарды, уақыт үзінділерін, сандарды және т.б. есте сақтау. Сонымен, жад- күрделі психикалық үрдіс, ол біз бұрын қабылдаған, ойлаған және жасаған әрекеттерімізді сақтайтын және ізін қалдырып, керек кезде қайта жандандыратын қабілетке ие.

Жадты зерттеу көптеген ғасырлар бұрын басталды және осылай бола тұра жад әрдайым оқу үрдісімен (яғни, ақпараттардың жинақталуы) байланыста болды. Мысалы, ежелгі гректер, ақпарат қандайда бір материалды зат ретінде басқа түседі және мидың жұмсақ бөлігінде  із қалдырады деп есептеді. ХХ ғасырдың басында телефон желілерінің пайда болуымен байланысты есте сақтау қағидалары да осы құрылғылардың әрекет ету механизміне негізделіп түсіндірілді. Ақырында, генетика және молекулалық биологияның дамуы, генетикалық ақпаратты сақтау механизмінің ашылуы, жадтың механизмін биология тұрғысынан түсіндіруге жол ашты. Жадтың бір түрінің механизмінде молекулярлық негіз бар деп болжайды.

Психологтар есте сақтаудың 4 түрін бөліп көрсеткен. Олар қозғалмалы, бейнелік,ауызша-логикалық, эмоционалдық. Ғалымдар П. Линдсей және Д. Норман есте сақтау жүйесінің 3 түрі бар деп есептейді.

1. Сенсорлы ақпараттың өзіндік ізі. Бұл жүйе 0,1-0,5 секунд аралығында нақты және толық әлем бейнесін есте сақтайды.

2. Сенсорлы деңгейде өтіп жатқан ақпаратты, түсіндірмелі жағдаяттарды есте сақтайтын қысқа мерзімдік жад. Сенсорлы есте сақтаудың іздері бірнеше секундтың оннан бір бөлігін сақтайды және оны ұзартуға мүмкіндік жоқ.

3. Ұзақ мерзімді есте сақтау. Жүйелердің ішіндегі ең маңыздысы және күрделісі. Оның сыйымдылығы шексіз. Бірнеше минут ішіндеұсталып тұрған барлық нәрсе ұзақ мерзімді есте сақтау жүйесінде табылуы тиіс.

Татьяна Никитина «Как развить память, или запоминаем быстро и легко» деген кітабында, есте сақтау бұл «... іс-әрекет аяқталып қойғаннан кейін, тітіркендіргіш жайлы ақпарат сақтау» екенін айтады. Жолда жатқан із секілді терең әрі нақты болуы мүмкін немесе бірден жоғалып кетеді.  Адамның ақпаратты есте сақтай алмауының көптеген түрлері бар. Олардың негізгі себептері мыналар:

- назардың жеткіліксіз болуы.

- есте сақтаудың негізгі заңдарын қадағаламау.

- есте сақтау үшін ақпараттың күрделілігі, сонымен қатар, оның нашар ұйымдастырылуы.

- нашар дамыған табиғи жад.

Жадта бірнеше үрдістер жүріп жататыны белгілі: есте сақтау, сақтау, қалпына келтіру. Осы үрдістердің әрқайсысы әрекетке қосылған болса, неғұрлым табысты түрде жүзеге асды. Есте сақтаудың беріктігі, ұтқырлығы тиімділігі «субъектінің келесі қызметіне тиісті материалдың қатысу дәрежесі қандай, алдағы мақсатқа жету үшін оның маңызы қандай»  екенімен анықталады. Сондықтан, есте сақтау «біртекті көпше түрде есте сақтау емес, керісінше әртекті ағып жатқан қызмет» ретінде түсіндіріледі (А. А. Смирнов). Ойлау және есте сақтаудың өзара қатынасында мәселе туындайды, себебі, « проблемалы жағдайдың шешімін болжайтын кез –келген ойға қонымды әрекет өткен тәжірибеге сүйенеді » (В. П. Зинченко).

Жоғарыда айтылғандардан оқу үшін мынадай маңызды қорытынды шығаруға болады: «ойлау-есте сақтау», «әрекет-есте сақтау» бірліктеріндегі бірінші компонент бастаушы болып табылады. Ондағы бастаушы дегеніміз есте сақтау жұмысы мен ойлаудың жұмысы арасындағы қанадайда бір тепе-теңдіктің сақталуы тиіс дегенді білдірмейді, есте сақтау жұмысы оқшауланған, қызметтен бөлек түрде мүлде болмауы тиіс.

Оқытуда еріксіз түрде есте сақтау механизміне сүйенген тиімдірек.

Психологтар еріксіз еске сақтаудың өте тиімді болуы мүмкін екенін бұрын айтып кеткен,  ол еске сақтаудың төмен санаты емес екенін атап өтті, сондай-ақ, ерікті есте сақтау секілді тәжірибені бекітудегі маңызды құрал. Атап айтқанда, П.И.Зинченко продуктивті еріксіз есте сақтаудың қажетті шарты субъектінің объектімен (оқушының материалмен) өзара әрекеттесуі болып табылады деп жазды. Тапсырмаларды орындауға  кедергі келтіретін немесе жеңілдететін, яғни,  қандай да бір нәтижеге қол жеткізу үшін маңызы бар нәрселер еріксіз түрде есте жақсы сақталады.  Айтуға үйретуде дәл осындай ұйымның барлық мүмкіндігі бар екенін ойлауға болады. Оқу мақсаттарын тұжырымдау мұғалім арқылы жүзеге асатын болғандықтан, еске сақтау үрдісін  басқару мүмкінідігі де бар.

Егер жаттығулардың барлық түрлері оқушыларға есте сақтауға тікелей нұсқаулар берілмейтін болса, бірақ есте сақтау сөйлеу қызметінің нәтижесі болып табылса, ол бұрынғы сөйлеу тәжірибесін жандандырып, қазіргі заманның тәжірибесін байытады, басқаша айтқанда, ескі және жаңа сөйлеуде қажетті форманы алады: есепке алуды талап ететін үнемі жаңалылық, есте сақтау мен сақтауды ынталандыру, материалды жаңғыртуды қажет етеді.

Сонымен қатар, жаңашылдық сабақтың әдістемелік мазмұнын құраушы ретінде оқушылардың қызығушылығын қамтамасыз ететін негізгі факторлардың бірі екенін атап өткен жөн. Бұл жерде оқу материалдарының жаңа мазмұнын, сабақ түрлерінің жаңасын (сабақ-экскурсия, сабақ-баспасөз конференциясы және т.б.), жұмыс түрлерінің жаңашылдығын (танымал түрлерді алмастыру және жаңаларын енгізу), жұмыс табиғатының жаңашылдығы (сабақ, сабақтан тыс, үйірмелер және т.б.) - басқаша айтқанда, оқу процесінің барлық элементтерінің тұрақты (ақылға қонымды шектерде) жаңашылдығы.

«Оқытып жатқан ақпарат оқушыға түсінікті әрі қызықты болу үшін, екі нәрседен аулақ болыңыз: оқушыға ол білмейтін және түсіне алмайтын нәрселер туралы және ол нашар, кейде мұғалімнен көп білетінін айтпаңыздар»-деп жазды Л.Н.Толстой. Егер мұғалімдер сыныпта газеттерден, журналдардан, радиодан, теледидардан алынған материалдарды қолданатын болса, бұл шүбәсіз дұрыс, себебі ешбір оқулық заманға ермиді. Ал заманауилық - ақпараттылықтың міндетті компоненті, сабақтың жаңашылдығы.

Материалдың ақпараттылығы — тәрбиелік құндылыққа, оқушылардың дамуына әсер ететін, сабақтың әсерлі болуының маңызды алғышарттарының бірі болып табылады. Ақпараттылықтың жетіспеушілігі, онымен байланысты «рухани» естеліктер, сондай-ақ, бұл көрінбейтін құбылыс емес, өйткені дайын адамның ойластырылмаған ассимиляциясымен қатар, ойлаудың тиісті сипатын өзіне сіңіру мүмкін. «Ойлау органын ажырату адам денесінің басқа органдарына қарағанда әлдеқайда жеңіл және оны емдеу өте қиын. Ал кейінірек мүлдем мүмкін емес. Мидың және ақыл-ойдың бұзылуының «дұрыс» тәсілдерінің бірі - білімнің ресми жатталуы» (Волков Г.Н.). Сонымен қатар, «балалық шақтың өте бай мүмкіндіктерін жібермеу үшін, мүмкіндігінше шығармашылық ойлауды мақсатты түрде ерте дамыту керек».

Бұл заманауи шет тіл сабағының әдістемелік мазмұны. Жоғарыда айтылғандардан көрініп тұрғандай, барлық негізгі ұғымдар бір-бірімен байланысты және бір-біріне тәуелді: олардың бірі сақталмаса, коммуникативтік оқытудың бүкіл жүйесін бұзады. Сондықтан негізгі міндет - коммуникативтік негізді оның барлық салаларында сақтау. Сабақтың мұндай әдістемелік мазмұны оның тиімділігін қамтамасыз ете алады.

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: