Интернетке тәуелділіктің оқуға әсері және оны жеңудің тиімді педагогикалық тәсілдері

Интернетке тәуелділіктің оқуға әсері және оны жеңудің тиімді педагогикалық тәсілдері

 

Аннотация: Мақаладаи интернетке тәуелділіктің оқушылар мен студенттерді оқытуда әсері қарастырылады, отандық және шетелдік зерттеулердің деректері келтіріледі, студенттердің интернетті шамадан тыс пайдалануының себептері мен салдары ашылады. Автор интернетке тәуелділіктің алдын алу мен жеңудің педагогикалық тәсілдерін талдайды және тұрақты оқу дағдыларын қалыптастыруға, цифрлық мәдениетті дамытуға және білім беру процесіне қатысушылар арасындағы ынтымақтастыққа бағытталған практикалық шаралар кешенін ұсынады.

Кілт сөздер:Интернетке тәуелділік, оқыту, цифрлық гигиена, білім беру процесі, мотивация, педагогика, алдын алу

 

ХХІ ғасырдағы білім берудің цифрлық трансформациясы білім алушыларға ақпарат алу, өзін-өзі дамыту және коммуникация үшін шексіз мүмкіндіктер берді. Алайда цифрландырудың оң жақтарымен бірге елеулі проблема — интернетке тәуелділік пайда болды. Мінез-құлыққа тәуелділіктің бұл түрі, анықтамасы бойынша Кимберли Янг (1998), интернетті интрузивті қолданумен, желіде өткізілетін уақытты бақылаудың жоғалуымен және өмір сапасының төмендеуімен, соның ішінде білім берумен сипатталады[1]. "Жоғары Экономика мектебі" ұлттық зерттеу университетінің (2022) зерттеулеріне сәйкес, 12-17 жас аралығындағы жасөспірімдердің шамамен 31% интернетке тәуелді мінез-құлық белгілерін көрсетеді. Цифрлық белсенділік деңгейі жоғары елдерде (Оңтүстік Корея, Қытай, АҚШ) бұл көрсеткіш 12-14% - ға жетеді.

Қазіргі таңда интернетке тәуелділік мәселесі жаһандық сипатқа ие болды және оның білім беру процесіне әсері тек академиялық жетістіктердің төмендеуімен шектелмейді. Сандық кеңістікке қатысудың жоғарылауы сонымен қатар мазасыздық, депрессия және әлеуметтік оқшаулану сияқты бірқатар психоэмоционалды бұзылулармен бірге жүреді. Бұл факторлар мектеп оқушылары мен студенттердің білім беру ортасына бейімделу процесін едәуір қиындатады. Сонымен қатар, оқытуға ақпараттық технологияларды белсенді енгізу мұғалімдерден интернеттің білім беру мақсатында пайдаланылуын бақылауға және оның оқушыларға шамадан тыс әсер етуінің алдын алуға жаңа тәсілдерді талап етеді.

Осылайша, білім беру жүйесінің алдында оқушыларды цифрлық дағдылармен қамтамасыз ету ғана емес, сонымен қатар интернетке тәуелділіктің алдын алуға, оқушылардың психоэмоционалды денсаулығын сақтауға және олардың оқу мотивациясын ынталандыруға бағытталған стратегияларды әзірлеу міндеті тұр. Бұл мәселені шешудің маңыздылығы барған сайын айқын бола түсуде, әсіресе онлайн білім берудің танымалдылығының артуында және педагогикалық қоғамдастыққа жаңа қиындықтар туғызатын қашықтықтан оқыту форматтарында.

 

 

Интернетке тәуелділік білім алушының жеке басының танымдық, эмоционалдық және мінез-құлық салаларына кешенді әсер етеді, бұл оқу қызметінің тиімділігінің төмендеуіне әкеледі.

Біріншіден, шамадан тыс желіде болу зейінді шоғырландыру қабілетін төмендетеді. Әлеуметтік медианы, бейне мазмұнды немесе онлайн ойындарды көру сияқты цифрлық тапсырмалар арасында үнемі ауысу "алаңдаушылық әсері" деп аталатын нәрсені тудырады, мұнда студент немесе оқушы бір тапсырманы 15-20 минуттан артық орындауға назар аудара алмайды. Андерсонның зерттеулері интернетті оқу тапсырмаларынан тыс күніне үш сағаттан артық пайдаланатын балалар мен жасөспірімдердің математика мен оқу нәтижелері айтарлықтай нашарлайтынын көрсетеді.

Екіншіден, интернетке тәуелділік қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді жадтың бұзылуымен байланысты. Розен және әріптестер (2013) желіде үнемі ақпарат іздеуге дағдыланған оқушылар дәстүрлі оқыту әдістерін қолданатындарға қарағанда әлдеқайда аз есте сақтайтынын дәлелдеді. Бұл "Google эффектісі" деп аталатын нәрсеге байланысты, онда адам ақпараттың өзін емес, оны іздеу әдісін есте сақтайды[2].

Үшіншіден, интернетке тәуелділік пен оқу мотивациясының төмендеуі арасында тікелей байланыс бар. Интерактивті мазмұн мен цифрлық ойын-сауық жасөспірімдерде жылдам ләззат алуды қалыптастырады, бұл дәстүрлі оқытуды олар үшін тартымды етеді. Сонымен қатар, интернет-белсенділікке деген құштарлық көбінесе созылмалы ұйқының болмауына, шаршауға және жалпы психофизиологиялық жағдайдың нашарлауына әкеледі, бұл оқу іс-әрекетінің өнімділігін төмендетеді.

Соңында, педагогикалық бақылаусыз интернетте ұзақ уақыт болу мазасыздық жағдайларының, агрессияның, әлеуметтік оқшауланудың дамуына және қарым-қатынас дағдыларының төмендеуіне ықпал ететінін атап өткен жөн.

Қазіргі қоғам интернет өмірдің ажырамас бөлігіне айналған қарқынды технологиялық өзгерістер дәуірін бастан кешуде. Алайда, сөзсіз артықшылықтармен қатар, цифрландыру үлкен қиындықтар туғызады, олардың бірі-оқушылар арасында интернетке тәуелділік[3]. Бұл проблема барған сайын өзекті сипатқа ие болады, оны жеңу үшін кешенді педагогикалық шараларды енгізуді талап етеді. Қазіргі педагогикалық тәжірибе мен ғылыми зерттеулерді талдау негізінде келесі практикалық шараларды ұсынуға болады:

Интернетке тәуелділіктің алдын алудың жергілікті бағдарламасын әзірлеу.

Әр мектепте сабақтар, сынып сағаттары, семинарлар мен ата-аналардың кездесулерін қамтитын интернетке тәуелділіктің алдын-алудың жергілікті бағдарламасы жасалуы керек. Мысалы, Ұлыбританияда интернетті қауіпсіз пайдалануды үйретуге, оқушылардың өзін-өзі бақылау дағдыларын дамытуға және ата-аналарға балалардың тәуелділігімен қалай күресуге болатынын түсінуге көмектесетін мектептің цифрлық сауықтыру бағдарламалары сәтті жүзеге асырылуда. Мұндай бағдарлама білім алушылар мен олардың ата-аналарын тәуелділік тәуекелдері туралы хабардар етуге және цифрлық технологияларға жауапкершілікпен қарауды қалыптастыруға бағытталуы тиіс. Зерттеулер көрсеткендей, ата-аналарды осындай бағдарламаларға тарту тәуелділікті жеңуде тұрақты нәтижеге ықпал етеді.

"Сандық детокс күндерін" енгізу.

Мектеп кестесіне "цифрлық детокс-күндерді" енгізген жөн, оның барысында мектеп аумағында ұялы телефондар мен интернетті пайдалану шектеледі, ал оқушыларға қызметтің балама түрлері — үстел ойындары, спорттық іс-шаралар, үйірме жұмыстары ұсынылады. Оңтүстік Кореяда жүргізілген зерттеулер мұндай іс-шаралар жасөспірімдердегі стресс пен мазасыздық деңгейін төмендететінін көрсетті, бұл өз кезегінде олардың оқу үлгерімін жақсартуға ықпал етеді. Швеция тәжірибесінен мысал: " Сандық детокс күндерінде " балалар мәдени және спорттық іс-шараларға белсенді қатысады, бұл олардың әлеуметтік дағдыларының дамуына оң әсер етеді[6].

Оқушылардың интернет белсенділігін үнемі бақылау.

Сауалнама және психологпен әңгімелесу арқылы оқушылардың интернет-белсенділігіне тұрақты мониторинг жүргізу қажет. Мысалы, Германияда мектеп оқушыларының интернетті пайдалануын бақылау үшін арнайы сандық күнделіктер қолданылады, бұл тәуекел тобындағы оқушыларды анықтауға және оларға уақтылы көмектесуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ, Ресейде мониторинг жүйесін енгізуге болады, ол интернетте өткізілетін уақыт мөлшерін ғана емес, сонымен қатар балалар тұтынатын мазмұн түрін де ескереді[4]. Бұл ата-аналар мен мұғалімдерге интернетке тәуелділік белгілерін жедел анықтауға және оның алдын алу үшін шаралар қабылдауға мүмкіндік береді.

Педагогтар үшін біліктілікті арттыру курстарын ұйымдастыру.

Оқытуда цифрлық педагогика, интернетке тәуелділіктің алдын алу және ақпараттық-коммуникациялық технологияларды тиімді қолдану мәселелері бойынша педагогтар үшін біліктілікті арттыру курстарын ұйымдастыру ұсынылады. Мысалы, Финляндияда мұғалімдер оқытуда технологияларды қолдану бойынша арнайы курстардан өтеді, олар студенттерге шамадан тыс тәуелділікті тудырмай, интернет-ресурстарды оқу процесіне қалай тиімді біріктіруге болатынын үйретеді. Мұғалімдерді осы әдістерге үйрету оқушыларда Интернетке тәуелділіктің пайда болу қаупін азайтуға көмектеседі.

Мектеп, ата-аналар мен мамандар арасында тығыз ынтымақтастық орнату.

Мектеп, ата-аналар және психология және медицина мамандары арасында тығыз ынтымақтастық орнату өте маңызды. Мұндай өзара әрекеттесудің сәтті жұмысының мысалы ретінде ата-аналар мен мектеп психологтары үшін цифрлық қауіпсіздікке арналған бірлескен іс-шаралар жасөспірімдер арасында Интернетке тәуелділікті жеңуде тиімді екендігі дәлелденген АҚШ тәжірибесі бола алады.[7] Салауатты цифрлық мінез-құлықты сақтау әдістері талқыланатын ата-аналармен бірлескен кездесулер өткізу маңызды. Тығыз ынтымақтастық үшін мектептерде консультативтік қызметтер құруға болады, онда ата-аналар Интернеттің балалардың психоэмоционалды жағдайына әсері туралы Білікті көмек ала алады.

Қазақстанда бұл шараларды ұлттық бағдарлама деңгейінде енгізу де маңызды. Соңғы жылдары елімізде білім беруде цифрлық технологиялар белсенді дамып келеді, сонымен бірге оқушылар мен педагогтар арасында цифрлық сауаттылық деңгейін арттыру қажеттілігі туындап отыр. Сондықтан педагогтар үшін мамандандырылған курстар құру, оқушылар мен ата-аналар үшін ақпараттық-ағарту іс — шараларын өткізу, сондай-ақ оқушылардың интернет-белсенділігіне тұрақты мониторинг жүргізу-бұл Қазақстанға білім беру процесінде интернет-тәуелділік проблемасымен тиімді күресуге көмектесетін қадамдар. Сондай-ақ, Қазақстанда цифрлық гигиенаны мектеп бағдарламаларына одан әрі интеграциялау қажеттілігі бар екенін ескеру қажет, бұл тәуелділіктің алдын алуды ғана емес, сонымен қатар жастар арасында Цифрлық мәдениеттің жан-жақты дамуын қамтамасыз етеді.

Қорытындылай келе, интернетке тәуелділік-бұл тек педагогикалық мәселе емес, оқушылардың психологиялық және әлеуметтік әл-ауқатына әсер ететін бүкіл білім беру жүйесіне үлкен сынақ[5]. Қарқынды дамып келе жатқан технологиялар жағдайында ол барған сайын өзекті болып келеді және оны жеңу кешенді тәсілді қажет етеді. Бұл тәсіл тек білім беру мен алдын-алуды ғана емес, сонымен қатар мотивацияны дамытуды, салауатты цифрлық мінез-құлық пен өзін-өзі бақылау дағдыларын қалыптастыруды қамтуы керек.

Қазіргі мектеп цифрлық технологияларды қабылдамауы керек, бірақ оларды ақылға қонымды және қауіпсіз пайдалануға үйретуі керек. Бұл тұлғаның толыққанды және үйлесімді дамуына негіз болатын цифрлық сауаттылықты қалыптастырудың маңызды аспектісі. Білім беру мекемелерінің Интернетке тәуелділік тәуекелдері туралы хабардарлықты арттыруға бағытталған бағдарламаларды белсенді түрде енгізуі және оқушылардың цифрлық технологияларды жауапкершілікпен пайдалану қабілетін дамытуы маңызды.

Сонымен қатар, ата-аналардың, мұғалімдердің және мамандардың қолдауы қажет, бұл оқушылардың алдын алу мен қолдаудың тиімді жүйесін жасайды. Цифрлық дәуір жағдайында тек жүйелі жұмыс кезінде ғана жас ұрпақтың денсаулығы мен оқу жетістігін сақтауға, сондай-ақ цифрлық және дәстүрлі оқыту әдістерінің үйлесімді үйлесімін қамтамасыз етуге болатындығын түсіну маңызды.

Қазақстан сияқты елдер үшін бұл үдеріс әсіресе өзекті, өйткені ел білім беруді цифрландыруды белсенді дамытуда. Интернетке тәуелділіктің алдын алу бойынша практикалық шараларды енгізу, педагогтердің біліктілігін арттыру және мектептерде қауіпсіз цифрлық ортаны құру жаһандық өзгерістер жағдайында оқушылардың психоэмоционалдық денсаулығы мен табыстылығын сақтаудағы маңызды қадам болады.Білім беру процесінің барлық деңгейлерін қамтитын кешенді тәсіл ғана ұзақ мерзімді нәтиже бере алады және жастарға физикалық және психикалық әл-ауқатты сақтай отырып, цифрлық ғасыр талаптарына тиімді бейімделуге көмектеседі.

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Жүнісбекова, А. К. Интернет-зависимость және оның білім беру процесіндегі ықпалы. – Алматы: Білім, 2018. – 220 б.

2. Әбдіманап, М. Т. Цифрлық тәуелділіктің жастар психологиясына әсері. – Алматы: Ғылым, 2020. – 300 б.

3. Тұяқбаева, М. Ж. Қазіргі білім беру жүйесіндегі цифрлық технологиялардың ықпалы. – Алматы: Мектеп, 2019. – 250 б.

4. Құлсейітова, А. Қ. Интернетке тәуелділіктің алдын алу шаралары: теория және практика. – Астана: Елтаным, 2021. – 180 б.

5. Сейітқазина, Ж. М. Әлеуметтік желілер мен интернет тәуелділігінің жастарға әсері. – Алматы: Қайнар, 2019. – 230 б.

6. Кәрімова, А. К. Психология және интернет-зависимость. – Алматы: Жастар, 2022. – 210 б.

7. Нұрпейісова, Г. Т. Жастардың интернетке тәуелділігі: әлеуметтік және психологиялық тұрғыдан. – Алматы: Білім, 2020. – 245 б.

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: