ФАКТЧЕКИНГ ПЕН МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚТЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ РӨЛІ: ҚАЗАҚСТАН ТӘЖІРИБЕСІ

Қазіргі уақытта ақпарат өте көп және ол барлық жерде: әлеуметтік желілерде, сайттарда, мессенджерлерде. Адамдар түрлі жаңалықтарды күн сайын көреді. Бірақ интернеттегі әр ақпарат дұрыс бола бермейді. Көп жаңалық жалған, өтірік немесе әдейі адастыруы мүмкін. Сол себепті қоғамға медиасауаттылық және фактчекинг қажет. Медиасауаттылық – ақпаратты дұрыс түсіну, оны тексеру, алданбау қабілеті. Фактчекинг – ақпараттың рас не жалған екенін арнайы әдіспен тексеру.

Қазақстанда да бұл өте өзекті мәселе. Әлеуметтік желілерде жалған ақпарат көп тарайды. Мысалы, коронавирус кезінде «вакцина адамды өлтіреді» деген жалған ақпараттар шықты. Табиғи апаттар кезінде жалған видеолар таралды. Саяси жаңалықтарда да адамдарды шатастыруға болатын жалған мәліметтер болды. Мұндай фейктер халықты қорқытып, уайымға салды. Сондықтан Қазақстанда фактчекингпен айналысатын Factcheck.kz, StopFake.kz сияқты ұйымдар пайда болды. Олар қоғамға дұрыс ақпарат беруге көмектеседі.

Бұл мақалада Қазақстандағы фактчекинг тәжірибесі талданды. Ашық ақпараттарды қарау, сарапшылар пікірін зерттеу, фактчекинг сайттарының материалдарын салыстыру әдістері қолданылды. Мысалы, StopFake.kz 2023 жылы 700-ден астам жалған ақпаратты жоққа шығарған. Factcheck.kz 2015 жылдан бері 2000-нан астам материал тексерген. MediaNet зерттеуі бойынша, Қазақстан халқының 40%-ы жалған ақпаратты бірден ажырата алмайды. Бұл деректер медиасауаттылықтың әлі де төмен екенін көрсетеді.

Қазақстанда ең көп таралатын фейктер медицина, саясат, экономика және табиғи апаттар туралы. Мұндай жалған ақпараттар адамдарға зиян келтіреді: қорқыныш тудырады, қате шешім қабылдауға мәжбүрлейді. Сондықтан ақпаратты тексеру – қазіргі қоғамда өте маңызды қабілет.

Фактчекинг ғылыми негізге сүйенеді. Яғни, ақпарат бірнеше кезең бойынша тексеріледі: ақпараттың көзі кім, ол сенімді ме, ресми мәліметтер сәйкес келе ме, басқа дереккөздер не дейді, фото мен видеода монтаж бар ма. Осындай жүйелі тексеру арқылы ғана ақпараттың рас-өтірігін ажыратуға болады.

Бұл мақалада қолданылған дереккөздер – фактчекингке қатысы бар сенімді ресурстар: Factcheck.kz, StopFake.kz, MediaNet орталығы, ҚР ресми есептері және ЮНЕСКО нұсқаулықтары. Барлық дереккөздер ғылыми дәлдікке сай таңдалды.

Мақала құрылымы ғылыми стиль бойынша жасалды: кіріспе, негізгі бөлім, зерттеу нәтижелері, қорытынды және ұсыныстар. Барлық бөлімдер бір-бірімен логикалық байланыста.

Жалпы алғанда, фактчекинг пен медиасауаттылық Қазақстанға өте қажет. Қоғамдағы ақпарат көп болған сайын, жалған, манипулятивті ақпарат та көбейеді. Сондықтан халық ақпаратты тексеруді үйренуі керек. Қазақстанда бұл бағытта көптеген жұмыстар атқарылып жатыр, бірақ бәрібір медиасауаттылық деңгейін көтеру үшін қосымша күш қажет.

Қазақстанда медиасауаттылықты дамыту үшін бірнеше ұсыныстар беруге болады. Біріншіден, мектептерге және колледждерге медиасауаттылық пәнін енгізу керек. Екіншіден, әлеуметтік желілерде ресми ақпаратты көбейту қажет. Үшіншіден, жалған ақпарат тарататын адамдарға жауапкершілікті күшейту керек. Төртіншіден, халыққа ақпаратты қалай тексеруді үйрететін тренингтер ұйымдастыру маңызды. Бесіншіден, фактчекингпен айналысатын ұйымдарды қолдау қажет.

Қорытындылай келе, фактчекинг пен медиасауаттылық қоғамның тұрақтылығы, қауіпсіздігі және дамуы үшін өте маңызды. Дұрыс ақпаратқа сүйенген қоғам ғана дұрыс шешім қабылдай алады. Сондықтан Қазақстанда бұл бағытты жетілдіру – уақыт талабы.