Ақабайдың ақшасы

Алғашқы кезде ақшаның қадірін ағаңыз білгенімен жеңгеңіз біле алмай жүрді. Еркек қанша ақша тапқанымен оның құнын біліп, құрап отырар әйел болмаған соң болмайды екен. Тұрмыс бірқалыптан өзгермей бұрынғысынша қала берді. Шіркін-ай дейтін бұл кезде ағаңыз, «мал таппас жігіт болмас құрарын айт» деген осы екен ғой, біріңді екі, екінді үш етіп жинап отыратын әйелге не жетсін.

Ағаңыздың тапқан ақшасын жеңгеңіз алып алғаш базарға шыққаннан соң-ақ ақшаның дәмін татып, жақсы екенін білгендей жайы бар-ды. Ақша шіркіннің өзі көзге ыстық қой. Ақшаға дүние сатып алған сайын жеңгеңіздің іші қуанса, қолынан ақшаны санап берген сайын іші ашып, ақшаның әжептәуір күші бар екенін бағалай бастады. Осыдан бастап жеңгеңіз де ақшамен дос болып кетті.

Ағаңыз болса баспада редактор болды. Өз қолында болған соң аясын ба, азды-көпті ақша дәмін татқан жеңгеңіз де оны табудың жөнін ұқты. Ол үйде аударма жасап, ақша табуға отырды. Сөйтіп түзден ағаңыз, үйден жеңгеміз екі жақтады. Екі бірдей адам ақша табудың қамына кіріскен соң кәне ақша қашып көрсінші? Қалай бұлтарса да қоймады. «Дәніккеннен кәніккен жаман» екен, ақша табудың соңына түсіп алған соң ағаңыз бен жеңгеңіз біріне бірі қарап жымыңдасып, ирек-ирек жолым түсті.

Бұл ағаңыз Ақабай, ал жеңгеңіз деп отырғанымыз оның зайыбы Ғалия.

Ғалия бір тәуір жері совет мекемесінің есігін ашып, жұмыс істеп көрмеген адам. Бірақ өзіне дегенде өгіз қара күшін көрсетіп, аударма жасады. Ел қатарлы атқарар сегіз сағатың не, сегіз минут та мемлекет үшін шөп басын сындырып көрген жоқ. Ойлағаны өз қамы, өз құлқыны болды. Алғаны алақанында, жұтқаны жұмырына, татқаны таңдайына. Ал Ақабай болса, Ғалияның аудармасына қамқорлық жасаумен, соның тілеуін тілеумен болды. Мекемеге келіп отыратын сегіз сағатынын көпшілік уақыты өзіне түсер пайданың ізін бағумен өтіп жүрді. Өйткені, қайдан болса да екеуінің тапқаны зат болса бір қапқа, ақша болса бір қалтаға түседі ғой. Сөйтiп қалай да болса ақшаны мыңдап болса да, ондап болса ала жүріп бірнеше жыл өтіп те кетті...

Өтіп кеткен нәрсенің қайбірін соз қыла берейік. Көптеген былықтар жасалып, буда-буда болып буылып архивке сүңгіп кетіп жатты.

Бірақ осы былықтың бірсыпырасы осыдан екі жыл бұрын ашылып, Ақан орнынан алынып, партиялық жаза алған. Бәріміз де іс осымен бітті деп білгеміз. Бірақ архив қайтадан ақтарылғанда оның қойыртпағы қопарылып, былығының беті ашыла берді. Ашыла берген сайын үңіле бердік, түңіле түстік. Қылғып қойған ақша, алысқа кеткен ақша, танысқа кеткен ақша, «досқа» кеткен ақша, мың-мыңдап босқа кеткен ақша. Қысқасы, Ақабайдың мемлекеттен шығарған шығынының түрі осындай, шұбалып кете береді. Атап айтқанда:

Ақаң жолдасы Ғалия почташыларға нұсқауды аударып тиісті ақшасын алған еді. Содан кейін бұл кітап ағамыздың столында айлап жатты. «Е несі бар, шартты ақшасын алған, шығардағы» десіп жүрді жұрт. Жоқ тіпті де олай емес екен. Ақаң Ғалия аудармасын шығармады. Оның да есебі бар екен. Кітаптың жарыққа шығатын мерзімін әдейі өткізіп жіберіп, ақшасын қайта даулап алу үшін кітапты әдейі баспаға жібермеген екен. Ақша табудың жолының көбі-ай, десеңізші! Сөйтiп, Ғалия ағаңызды сотқа беріп, 2500 сомды қайта соғып алды. Кітапты кешіктіретін күйеуі, ақшасын қайта алатын әйелі. Бірақ бәрібір қалай болса да «бидайдың барар жері диірмен» дегендей ақша бір-ақ қалтаға түсіп жатты.

Жеңгеңіз де жеудің жөнін біліп қалған, бір күні тағы бір кітап—«Бағбан туралы әңгімені» аударып бітірді. Бұл кітап нұсқау бойынша бес мың дана болып шығуы керек еді. Күйеуі мен әйелі он мың данаға шарт жасасты. Сонан кітап жарыққа шығарда Ақабай полиграфия өнеркәсібі, баспа және кітап саудасы басқармасына барып, шабуылдап жүріп, кітапты он бес мың тиражбен шығарды. Ғалия ертеңіне жүгіріп сотқа барып, артық тираж үшін 3315 сом ақша кестіріп алды. Үйіне келген әйеліне Адабай халыққа көп тараған Балуан Шолақтың Ғалиясының ізімен былай деп елеңмен сырғанатып қоя берді:

Ғалияның қолында бір буда ақша,
Жаям құшақ Ғалия ақша тапса,
Сауын сиыр емес пе баспа деген,
Сора бермей немене артын жапса,
артын жапса?!
Ойпырмай, Ғалия, ақшаңыз,
Ұнайсың ақша тапсаңыз,
Жақпайсың маған әрине,
Қалтаның түбін ой,
ой, оһо, ой қақсаңыз!

Ақабай мен Ғалиясы бір кітаптың ақшасын екі жеп қашаннан дәндеп алған соң, бұдан былай салымы соттан болды. Ебін тауып екі асап, «Мектеп» баспасын да сотқа беріп, он жеті мың сом кестіріп алды.

Осыдан үш-төрт жыл бұрын Томанов деген біреу портрет арқалап, Ақабайдын кабинетіне кіріп келді. Көтергені Жамбылдың, Абайдың, Ыбырайдың, Шоқанның «портреттері» екен. Дәл айтқанда портрет емес, бояу баттасқан бірдеме. Екі сағатқа созылған ерекше күбір-сыбырдан соң әлгі суретші тоғыз мың сомды алып тайып кетті. Кіммен бөліскенін өзі білсін. Әйтеуір сол сурет басуға жарамай баспаның қоймасында ұзақ жатып, ақыры жоқ болды. Тістегеннің аузында, ұстағанның қолында кеткен есіл ақша десеңізші. Тағы да көзтаныстарына көп нәрселер аудартып, оларға мыңдап ақша шашты.

«Көп асқанға бір тосқан» деуші еді халық, бірақ әзірге Ақабайға да, оның ақша тапқыш келіншегіне де ештеме жолайтын емес.

— Еш жерде қызмет істемейсің, партияның келесі жиналысында қалай есеп бересің?—деген екен оған бір коммунист, сонда Ақан:

— Жазушымын, профессионал жазушымын,—дейді. Профессионал жазушыңыз не жазды дегенге келсек ондай әзірге газет-журналға, баспаға түскен ештеме жоқ оның есесіне ол туралы заң орындарына көп қағаз түссе керек. Шынына келгенде жиырма жыл ішінде жиырма жолдың хабар жазбаған Ақаңның атынан жазушылар мынадай өлең шығарып қойыпты:

Есентайдың баласы Ақабаймын,
Пайда түспес жерлерді жақамаймын.

Қ а й ы р м а с ы:
Ойпырмай, Ғалия, ақшаңыз,
Ұнайсың ақша тапсаңыз...

1977