Май тимеген күні

Бетер қалғыр, бетер емес-ау, бекер қалғыр. Мені бетер қалдырғаны несі-ей, алғаның ас болмағыр, езіңдікі өзіңе бұйырмай артыңда қалғыр. Оныкі бала да, менікі балпақ па екен?! Құдай бар болса, сол май ішіңнен жылмай аққыр.

Осылай аузынан ақ ит кіріп, қара ит шығып, әлде біреуді қарғап-сілеген қара келіншек аяғындағы біз екше қара туфлиінің өкшесімен жерді тесіп жібере жаздап, тепсініп кетіп бара жатты. Бірақ әлдеқашан қатып-сөніп қалған асфальт жолға ізін де түсіре алмады. Аяғына қатты тиген жол қара келіншектің жынын одан сайын қоздыра түсті.

— Бәрі де Шафиядай безірейіп қалыпты ғой, — деп ол аяғымен жерді теуіп-теуіп қойды. Бұған май бергізбей қойған нақ асфальт жолдай-ақ тепсінді. Бірақ асфальт Күлбет тепсініп келе жатыр деп ығыса қоймай, жансыз қалыпта Шафияның бетіндей жалпиған күйінде жата берді. Тіпті асфальт Шафияның бетін елестеткендіктен, оған қарағысы келмей, кезін кешенін; оң қанатына аударып әкетті. Өстіп хан түленіп, қара есекке теріс мініп келе жатып, аудандық тұтынушылар одағы қоғамының кеңсесіне келін қалғанын да енді ғана білді. Тіпті асасын жерге ұрып, жынын шақырған бақсыдай бұрқылдаған Күлбеттің бұл кеңсені басы емес, аяғы тапты.

Нақ осы бір сәтте бұл кеңседегілердің де мұрнына су жетпей, қатарынан облысқа түскен он домалақ арызды тексеріл бола алмай, оның ұшығына .шыға алмай естері кетіп отыр еді: Бірін тексерін бола бергенде, екіншісі, одан үшіншісі түсіп, содан оныншы домалақ облыстан домалап жеткенде мұндағы басшылар қайсысының соңынан ұстарын білмей сансырап жығылғандай жайы бар еді. Ұқыпсыз салынған жарма есіктің сыртқа ашылар сыңары дыр еткенде, өздері де арыздан ығыр болып отырғандар тегіс есікке кез екен. Есіктен көрінген алау-далау, ескі ауылдың байы қатындарынша шашын жалбыратып жайып жіберген шалғайы екі жаққа кеткен Күлбет кеңсеге айғайлай, есті ала кірді:

— Ойбай, неге отырсыңдар, ойбай! Отырсыңдар ғой бәрің омалып, ойбай неге ғана отырасыңдар. — Кеңседегі төрт үстелде отырғандар бұрыштағы өртке қарсы қолданар құм салған жәшікке тұра ұмтылысты. Бірі дәліздегі сүйменге, енді бірі өртке су шашар кеңірдекке жармасты. Бәрінің де үрейі ұшып, «қайда, қайда?» десіп сасып-салбырады. Нақ осы бір сәтте Күлбет қайнаған қазанға түсіп кеткендей баж ете қалды:

— Ойбай! — бір жақтан ерт шығып қалды ма деп бағанадан бері зәре-құты қалмаған кеңсе қызметкерлері қолдарындағы өрт өшірер құралдарды тастай салып, енді Күлбетке қайта жүгірді.

— Отырыңдар! — Күлбеттің берген бажылдақ бұйрығы табанда сөзсіз, көзсіз орындала берді. Күлбет бұлардың өзінің байбаламымен ырқына тез көндіріп, алдына салып айдап алғанын біліп, одан сайын ерекше түсер ме еді, қайтер еді. Осы бір сәтте бөлмеге кіріп келген тұтынушылар қоғамы одағының бас бухгалтерін көріп су сепкендей басыла қалды. Күлбет істейтін магазинді әлденеше тексеріп, заңсыз істерін талай кездеріне басып, апшысын қуырған бас бухгалтердің мысы басып кетті де, ол демнің арасында жынынан айырылған бақсыдай қылқиып қалды. Бағанадан бері Күлбеттің салған сүреңіне естері шығып, оның алдына түсіп жүріп берген кеңсе қызметкерлері ездерінің жоғары мекеменің қызметкері екенін енді-енді есіне алып, сабасына түсе бастады. Тіпті аты-жөні жоқ айқайдан естері шығып, Күлбеттің алдына түсіп жүріп бергеніне өздері іштей күліп те алды.

Бір жағынан алғанда, бұл отырғандарды Күлбеттің байбаламына бойсына салдыңдар деп айыптау да қиып еді. Өйткені аудан іргесіндегі тамақ магазинін олардың тексеруге бармағандары аз еді. Күлбет істейтін магазинге барып келгендердің бәрінің де артынан зықысы шығатын. Өйткені арада он шақты күн еткен соң-ақ жоғарыдан үстіне бірер жапырақ қағаз жапсырылып, талай бастықтың алдын көрген, талайының шым-шытырық шимай қолы қойылған арыз келіп, әлек салар еді. Сондықтан да Шафия істейтін магазинді тексеруге бар дегенде тексерушілердің аза бойы қаза болатын. Мұндайда магазин меңгерушісі Шафия мүләйімсіп келіп, мардымсып қайтатын. Әсіресе бас тексерушінің үстінен түскен арызды жоғарыдан келген адам тексергендегі Шафияның құлқы өзгеше болды. Отыз жыл саудада істеп отыз тиын алып көрмеген Әділбай байқұс үстінен кек қағазға жазылған үш беттік арызды естігенде есі кетті. Әділбайдың көлеңкесінен қорқатынын, ешқашан ешкімге жоламайтынын білетін Беріктай:

— Әдеке, ақ екеніңізді жұрттың бәрі біледі, несіне қысыласыз, сонша? — дегенде Әдекең уһлеп алып:

— «Ер жігітке мешкей деген жақсы атақ емес» деген. Оны тексеріп болғанша ел неше түрлі өсекке көшіріп, қондырады емес пе, содан өліп, ұялып барамын ғой, — деген-ді. Күлбеттің байбаламына басқа бөлмедегілермен бірге Әдекең де кіріп еді. Бас бухгалтер келгелі айтарын айта алмай сылқиып қалған Күлбетке жан кірді.

— Міне, міне, мына кісінің үстінен жазылған домалақ арызды мына мен мына қолыммен жазғанмын, — деп, ол оң Қолын жұртқа қарай көрсетті. — Үш бет кек қағаз болатын. — Жұрт тым-тырыс бола қалды. Бәрінің үндемей қалғаныма қарағанда бірі түсінсе де, бұл бетпақ Күлбеттің сөзіне кейбірінің «не сөйлеп тұр» деп таңданғаны анық еді. Тек бұрыштағы үстелге сүйеніп тұрған екі келіншек қана біріне бірі қарап бетін шымшысып еді. Бұлардың бет шымшығандарына қаны қайнап кеткен Күлбет оларға баж ете қалды.

— Немене, сонша, беттеріңді шымшысып. Тапқан екенсіңдер келекелейтін адамды. Мен жаздым, маған жазғызды. Сендердің анау бастықтарың жаз десінші, қалай жазбас екенсіңдер. — Ол иегімен бас бухгалтер Мақапты нұсқады. Бұл бір келеңсіз жайды басқалардан бұрын Манап түсінді. Бағанадан бергі қатулы қабағы жазылып Күлбетке тіл қатты:

— Кім жаз деді. Нені жаз деді. Қане, отырыңыз да, біртіндеп айтыңызшы. — Ол Келбетке ортадағы арқа тірері жоқ төрт бұрышты баттиған ескі орындықты ұсынды. Орындыққа жақындай берген Күлбеттің беті әлем тыпырақтанып, ойына бірдеңе түсіп кеткендей басын көтеріп, бас бухгалтерге қарады да:

— Мына орындық тура Шафия сияқты ботқа бет екен.

Жаңағы атаңнан жаңа-жаңа сабасына түсіп, енді-енді отыра бастағандар Шафия аты аталғанда бірдеме түсінгендей еді. Бірақ бірі де тіс жармады. Бас бухгалтер алдында сыпайылық сақтады. Манап орындыққа қарап шынымен одан Шафияның бетін елестетті.

Шафия аудан орталығы Терісбұтақ селосындағы азық түлік магазинінің меңгерушісі еді. Төртбақ, беті ауырып пятен сиырдың талағындай тарғыл, көк, қысық көздеу, қырықтың о жақ бұ жағындағы әйел еді. Түнеугі түні магазинді тексеріп қайтқан Әділбайдың үстінен арыз түсіп, оны шақырғанда, бекер обалы не, оны ақтап шыққан. Тіпті осы бас бухгалтер:

— Тексеруші деп қорықпаңыз, сіздің магазиннен не алды? — деп сұрағанда:

— Ойбай-ау, алған адам білдіруші ме еді, әйтеуір менен ештеме сұраған жоқ, — деп шыққан болатын. Бас бухгалтер өзінің ойын ірікті де, енді Күлбетке қайта оралды.

— Қане, аптықпай-саспай жайымен айтыңызшы.

— Ойбай-ау, мынандай жағдайда қалай ғана мұны ашуланбай айта аларсыз. Оныкі бала да, менікі балшық па екен? Кеше маған май тимей қалды. Екі жүз грамм маған тиетін майды Шафия өзінің үйіне алып кетті.

Бас бухгалтер ештеме түсіне алмай, сәл ойланып отырды. Өзі де қара кісі ашу буып, түтеңкіреп, ашуын ақылға жеңгізіп, бір ұрттам су ішіп Күлбетке қайта тіл қатты:

— Ол қандай май? Қайдан келген май?

— Кәдімгі күнде сатқаннан артылған май.

— Оны неге алып кетесіздер, ертең сатпайсыздар ма?— деп бас бухгалтер ойына бірдеме түсіп кеткендей аға тексеруші Әділбайға тіктеп қарап қалды. Күнде бірге жүрген, оның көп жайын көзқарасынан-ақ ұғатын Әділбай басын болар-болмас изеді де, өзінше жазған қағазын жаза берді. Күлбет шашын жөндеген болып, жайылған шашын самайынан алып, құлағының артына қайырған болды. Сонан соң қайта сөзге кірісті:

— Жоқ, бұл сатылған майдан қалған май, — деп түсіндірмек болды. Бірақ мұны отырғандардан Манаптан басқалары түсіне алмады. Әділбайға да түсінікті болуы үшін Манап қайта бір сауал қойды:

— Мысалы, — деді ол тағы да Әділбайға бір қарап қойды, — он килограмм май саттыңыздар... — деп келе жатыр еді. Күлбет сөзді үзіп жіберді:

— Екі жүз кило сатамыз. Содан қалғаны,

— Қош!

— Кассадағы ақшаны санаймыз да, сол ақшаға есептелгеннен артық қалған майды бөліп аламыз. — Бас бухгалі ердің терісі жадырай бастады. Тағы да Әділбайға қарады. Ол әлденені қоштағандық білдірді.

— Одан да, — деп күлген болды бас бухгалтер, — артық түскен ақшаны ала салмайсыздар ма?

— Оны мен білмеймін, Шафия осылай еткен қолайлы деген. Тек содан маған тиісті майды бермей кеткенін көрмейсіз бе? Енді маған жаздырып алар арызын, атасынын, басы. — Оған бас бухгалтер көңіл бөлмеді. Әділбай керек жері осы болғандықтан, ол оны тәпіштеп сұрамағанына Манапқа іштей ренжіп отырды. Күлбеттің барлық ойы майда болғандықтан, бас бухгалтер сұрақты тағы да май төңірегіне бұрды.

— Кеше қанша май саттыңыздар? — Күлбет ойланбастан:

— 210 кило, — деді.

— Одан қанша май қалып еді?

— 3 кило 200 грамм.

— Содан тиісті 200 грамм екен ғой.

— Иә, сол сыбағамның өзін ала алмай қалған жоқпын ба?

— Басқалар да ала алмай қалды ма?

— Ойбай-ау, бәрін Шафия өзі көтеріп кетіп, мысымды құртып отыр емес пе? Әнеугі күні, балық сатқан күні де аты-жөні жоқ, кешке жақын маған қатты ұрысты. — Бас бухгалтер тағы бірдеменің басы шығып келе ме деп елең ете қалдық да, Күлбетке ештеме болмағандай:

— Е, бастық болған соң ұрсады дағы, — дей салды. Нақ осы жерге келгенде Күлбет бар ашуына мініп, қатты селкілдеп, бұрқылдай жөнелді.

— Ол маған балықтың құйрығын неге таразыға шығарып саласың деп ұрысты. Сен құйрығын салбыратып қойып содан ұстап тұрмайсың дейді. — Нақ осы жерге келгенде осыны айтсам Шафияны біржола құртып аламын дегендей Күлбет екілене сөйледі. — Өйткені мен балықтың құйрығынан ұстап тартып тұрсам салмақ арта түседі ғой. Ол кезде сатып алушының көзі таразының екінші жағындағы цифрда болады. Сондықтан көбірек алатын болса екі-үш жүз грамға дейін басуға болады.

Бас бухгалтердің жүзі жылыған сайын Күлбет те жадырай түсті. Ал Әділбай керісінше қабағы түнеріп, онсыз да ала көзі шарасынан шығып кете жаздап, тұқырайып қағазын жаза берді. Бір шамадан соң бас бухгалтердің түсі бұзылып кетті. Оны Күлбет өзінше «мынау шамасы Шафияны жақтайтын пәле ғой» деп ұқты.

— Дайын болды ма? — деді бас бухгалтер басын көтеріп, Әділбайға қарап.

— Қол қоюдан басқасы дайын.

— Онда оқы! — Әділбай қағазды оқи жөнелді: —Акт. 1985-жылғы 15 шілде, біз акт жасаушылар...

— Кеңседе отырғандардың бәрі алты кісі тегіс к.ол қойды. Шафияны құртып жіберу үшін келген Күлбет те иректі аямай салды. Ол әлі екі жүз грамм майды ұмыта алмай тұрса керек, «Ботқа беттің қорлығы», — деп ернін жыбырлатып-жыбырлатып қояды. Ол шығып бара жатты. Өшін жерден алатындай қатты басқан оң аяқтың бұрын сылқылдап жүрген өкшесі бір жағына қиқаң ете түсті. Сәлден кейін Күлбет екі туфлиін шешіп қолына ұстап кетіп бара жатты.. Содан екі-үш күннен кейін аудандық прокуратураға сатушыларды біртіндеп шақыра бастағанда Күлбет есін бір-ақ жиды.

1987