Мәдениеттің оңай жолы

«Ілгері кеткеннің иті оттайды, кері кеткеннің келіні ұрлық қылады» дегенді естіген менің бір қазақ тілінен мақрұм қалған інім айтады: «Немене сонда ит аузына келгенді айта бере ме екен, иттің сөйлегенін кім көріпті, ал жарайды, «келін ұрлық қылады» дегенді түсінелік, кері кеткені несі, о заманнан бұ заман артына қарай жүретін адам бола ма екен». Міне, бұдан артық тілдің тоқсан толғауын қалай біл демексің, оған! Білгіш-ақ емес пе?! Осылай қазақ тілін жасаушыларды — әлде Майқыны, әлде Төлені, Қазбекті, Әйтекені пора-порасын шығарып сойып тастаған інімнің өзі де, үйіндегі келіні де өздерін қазақтың маңдайына біткен жұлдызымыз деп есептейді.

Кім біледі, азды-көпті мен де он бес жыл оқып едім, мәдениетті түсіне алмай жүрмін бе, әйтеуір келініміз Бәтжан екеуміздің мәдениет жөніндегі түсінігіміз екі басты жыландай екі жаққа қарап айыр шыға келетін жайы бар. Бәтжан мысалы Сатанды ғана мәдениетті деп ұғады.

«Көрдіңіз бе,. — дейді ол, — шүмекті жуып, түбекті шайып, ішіне күл салып дайындап, баланы да тосып, темен жағын жуып, құрғатып тұрған еркекті — яғни біздің Сатанды мәдениетті демеген кісінің көзі шықсын». — Шынымен егер дүниедегі мәдениетті адам менің інім

Сатан болса, жанында отырған маған оның үлгісін үйрену қиынға соға қоя ма!? Өйткені алыстан мәдениетті арбалағанша, жақыннан, жанымнан — Сатаннан дорбалай бермеймін бе!? Сонда Сатаннан. үйренетін мәдениетімнің түрі сіздерді қайдам, маған ауыр болмайтын сияқты. Айтанжанның түбегіндегіні төгіп, жуып-шайып қойсам, сап-сары ала жөргекті жуып, әдемілеп өтектеп қойсам, бес түлейтін балама бесік жасай білсем (бесікке баланын. төсек орнын салуды айтамын), үйге келген кісіні тік тұрған қалпында әңгімелесіп, есіктен бері қарай жібермей, қайта сып беруін, яғни жотасын көруіме жағдай жасасам, ең болмаса өтірік те болса Төлеубай келгенде терге шық демесем, шөлдеп келгенде Мәжікүнге қасықты қара су тамызбасам (өйткені қалада суға да ақша төлейміз ғой), сонан соң құдай қосқан қосағым Бапашты қазан-аяқтан қуып шықсам, тамақты шегене бас Бапаш екеумізге ғана жететін жасап, шикі дәнін түсірмей, жіп-шырағасын шығармай, дастарқанға апарып қойып, оны асқа шақырсам, қысқасы асүйді түп-түгел жаулап алсам мәдениетті болып, адам қатарына қосылып шыға беретін түрім бар. Міне, менің інім Сатан осыны жасағандықтан, көк инені Бәтжанға көктетпегендіктен мәдениеттің төрінен орын алған екен. Сонда біздің Бәтжан келін әйтеуір «сабасымен көтеріп келе жатырсың ба?!» дегізбейтін болса керек. Онда да әйтеуір патша жаяу баратын жер үйде болғандықтан шығар. Басқаның бәрі Сатанжанның мойнында. Келіннің көзқарасынша ғафу етіңіз, Бәтжан келіннің) мәдениет дегеніңіз осы! Ал осыдан кейін саусағын қозғамайтын келініңізді мақтаулы қазақ аты көтере алар ма екен? Сонда Бәтжан келіннен менің ұққаным: әйтеуір әйелге жұмыс болмаса, ішсе, жесе, семірсе болғаны!

Байқап отырсам, Бәтжан келіннің мәдени етінің нақ осы бір кезеңде Сатанға тиер пайдалы жағы да бар екен. Мысалы тамақ істеген кісі, тамаққа керекті шикізатты магазиннен, базардан өзі әкелуі керек қой. Бәтжан келін ондайда қолының қарын талдырып, екі жағын теңдеп жүре ала ма? Машинамен баруы керек қой. Ал асүйді жауаптылығына алып, қазанның бір құлағы ғана емес екі құлағына ие болған соң базарға, магазинге машинамен Сатан өзі барады дағы. Сонда әйелін машинамен базарға жіберді деген жаман аттан Сатан да, егер шүмек жуып, түбек тазалай алсам, Сатан інімдей болу қолымнан келсе, мен де құтылып, Алматының ашық күніндей шайдай ашылып шыға келеді емеспін бе!?

Бір қалт еткенде Тынышкүлге кездесіп Мура екеуміздің есепқойлық, шылықтан дені сау, кеудесі таза, мәдениеті басым ойымызды айтып көріп едім, Тынышкүл:

— Қонақ ешкімнің ырысын ішпейді. Ондайды көтере алмайтын адам оңаша тұрсын, — деді күліп. Ал енді мұның қайсысы мәдениет екенін түсініп көріңіз. Менің келінім Бәтжан да Мураны қоштайды.

Әрине, Тынышкүл сөзінен «адам күні адаммен» дегенді ұғасыз. Ал адамнан аулақ болу деген де мәдениет бар екен. Мысалы тарбақ мұрын Тарғақ әйелі Қарға екеуі қыс кезі қырауда Тарғақтың әке-шешесін үйінен қуып шықты да, олар еңірегенде стегі толып, алыстағы еліне, Сұрша қыз қалған Көкшетауға тартты. Бұл жерде олар «кәрісі бардың кәпірі бар» деген мақалдан шықпаған, керісінше «кәрісі бардың әр ісі бар», келімді-кетімді кісісі бар, шалдың талысы бар, кісесі бар, оның бәрі үйдің сұрқын кетіреді дегеннен шыққан. Ал мәдениеттің атасы тазалық деген. «Тамақ болған жерде тазалық бола ма», — дейді Қарға. Сондықтан бұл екеуі үйлеріне келгендерді етке емес, кепке тойғызып шығарып салады. Шал-кемпір кеткен соң үйіне тамақ істемегендіктен, олардың үйіндегі тарақанның бәрі аштан қырылып қалыпты. Тарақан жоқ болған жер тазалық емей немене? Ал ендеше мәдениетке жетем десеңіздер үйге келгенді құры ауыз аттандыруға үйренгендеріңіз жөн болатын көрінеді. Осының өзі пайдалы-ау деймін. Нақ осы біздің әйелдің қолынан оңай келетініне менің шұбам жоқ.

Ал енді, менің тағы бір көршім Римманың мәдениеті — күшік күту. Не үре білмейтін, не иесін қорғай алмайтын мысықтай қара күшікті Римма қара тұмсығынан шөп-шөп сүйеді. Шамасы, бұл мәдениеттің мен өмірімде жете алмайтын ең жоғарғы сатысы болса керек. Етті өзіне, яғни адамға іздемей тайқар-есектей ала итіне іздейтін тасқұлақ көршім де бар. Не керек, мәдениет дегеннің бәрі біздің ауылда. Бірақ соның қайсысын қабылдарымды білмей қапыда жүрмін. Шынына келсем, бәрі де менің қолымнан келетін сияқты. Әсіресе есікті ішінен тарс бекітіп алу мәдениеті ойыма қона кетеді. Ал итпен құшақтасып жату ше? Егер мәдениеттің мықтысы осы екеніне көзімді жеткізсеңіз, оған көнбеске шара бар ма? Осы төңіректе маған мәдениеті айырып берер адам табылар ма екен. Гүл құшақта деген жөн, құшақтау қандай мәдениет болар екен, ә?!