Пәлеқор мен парақор

Бүтін бидайды бөліп жеп, жарты бидайды жарып жеп жүреді дейтін екі достың арасы бір-ақ күнде суысты да, аяқ-табақ ауысу, қарым-қатынас пышақ кескендей тыйылды. Тіпті айналдырған екі-үш күннің ішінде-ақ бұрын бірінсіз бірі шай ішпейтін екі достың жұбайлары Мазкен мен Кәрлен көшеде кездесе қалса, біріне бірі еріндерін шығарып өтісетін болды Әсіресе Мазкеннің көнтек еріні Кәрленнің өсек айтуға жаралғандай қаймақ ерінін басып кетіп, ананың мысын құртып жүр еді. Тіпті осындайда Кәрленнің оған көрінгісі келмеп еді, әлгі ауыл ортасындағы магазиннен кір сабын алып қайта қояйын деп бармасы бар ма, нақ сол жерде сатушымен есеп айырысып жатқан Мазкен көнтек ерінін бырт дегізгенде, астыңғысы шепті шайнай алмай қажалып тұрған кәрі сиырдың тіліндей болып салбырап, сүйриіп шыға кетсін. Әй, пәле-ай! Нақ сол жерде Кәрленнің ызадан жылап жібергісі де келіп кетті. Бірақ Мазкен сияқты аңдысқан пәле алдында осалдық көрсетуге бола ма, шілпиген жұқа ерін беріп, Мазкенге ақысын жіберткен құдайды қарғап кете барған. Көнтек ернінің артықшылығын осы жерде бір көрген Мазкен өзінің бір а5іғының ептеген сылтымасын да ұмытып, екі аяғы теңеліп кеткендей екі иығы екі жағына кезек ауып, масаттанып бара жатты. Бұрын Кәрленнің қаймақтай еріні оймақтай болып бүріліп, жігіттер сүюге дайын тұрғандай болып көрінгенде талай-талай-ақ назаланып еді, бүгін онысын ұмытып, көнтек еріннің пайдасын көріп, құдайға мың шүкіршілік етті.

Көбіне екі еркектің араздасуы екі әйелден болушы еді, бұл жолы, обалы нешік, әйелдерден кінә жоқ. Мазкен мен Кәрленнің көңіл кірбіңі екеуінің күйеулерінің араздасуынан болды.

Ферма бастығы Лақа үнемі Мазкенімен ақылдаса отырып, бекер обалы не, Кәрленнің қазанын үнемі-ақ майлап отырды. Кәрлен де олардың ерекше қызметін Мауызға уақыттысымен жеткізіп Лақаңның айдарынан жел ескізіп тұрды. Келімді-кетімді кісілеріңіз бар, бала-шаға болса да есіп келеді дегенді айтып, Лақа Мауыз үйіне сойыс жіберіп жатты. Лақаның жібергенін көзіне көрсетейін дегендей, Мауыз да алғаш колхозға келгендегі шелпек сарыдан бұл күндері іркілдек күбіжік торыға айналған. Қашанда кабинетіне Лақа кіргенде, ол оны жұтқынып қарсы алар еді. Шамасы Лақа беретін қойдың майлы құйқасының дәмі оның аузына дәйім келіп тұрса керек-ті.

Соңғы күндердің бірінде Лақа Мауызды аяқ астынан қонаққа шақырды. Осыдан бір апта бұрын ғана оның үйінде асықпай отырып, ішіп мас, жеп тоғайып кеткен Мауыз қайта-қайта бара береміз бе деген жоқ, келісімін бере салды. Кеңседен отырып Лақа үйіне осы жақтан бара салатынын телефонмен хабарлап, жұбайының да дайын болуын ескертті. «Ұрының қатыны өзіне лайықты» болатыны сияқты Кәрлен де дайын тұрған тамақты жеп, кигізетінін киіп келуге ерінсін бе, таңертең төсектен тұрғанда қанша ауыр қимылдаса, керісінше, қонаққа барарда барынша тез жиналды. «Бекерден көбін табылса өлмек керек» деген емес пе!? Мүмкін Лақа көңілденсе былтырғыдай «ат мініп қайтыңыз!» деп қалтасына конверт тығып жібермесін кім біліпті.

Лақа үйіндегі қонақ бұрынғыдай ағыл-тегіл болмады. Неге екенін кім білсін, бұрын мұндайда дастарқандағы тамақтан үстел қайысып, ортан белінен опырылып кете жаздаушы еді. Бұл жолы «саған осы да болады» дегендей. екі жерге қияр турап, көк пиязды ұзын сабағымен қоя салыпты. Майы шығып тұратын қызыл бауырсақ, сағырданып кепкен құрт. сары ірімшік ешқайсысы бүгін дастарқаннан орын ала алмапты. Мойындары қылқиып, мені қашан ашасың деп жұлдыздары жайнап тұратын коньяктар да жоқ. Оның орнында жалғыз шөлмек жамбылдық арақ тұр. Мауыз бен Кәрлен шешініп отырар-отырмастан әңгімені Лақа тіке бастап жіберді.

— Сізге арнап бір костюм тіктіріп едім, әнеугі күні бітпей қалып, соны бүгін кигізіп қайтарайық деп едік.

Бір ішкен тамақ деген не тәйірі. Егер барған жерің тамақ бермей-ақ бір костюмнен кигізіп отырса, сол тоя жеген тамақты кім жоқтай қойсын. Ықылық атып қайтқанша, иығың жарқырап қайтқаның жақсы емес пе!? Сондықтан да болу керек Мауыз бен Кәрлен дастарқандағы тамаққа көңіл аудармай-ақ, костюм қолдарына тиген соң күлмеңдеп-ақ қалған болатын. Сонда да олар алдындағыны ішіп-жеп асықпай отырып аттанды. Бұдан кейін де Мауыз қаладағы Қабанбайға, аудандағы Ағымтайға соғым жібер, сойыс жібер дегенін көбейте берді. Өзінің, әйелінің, балаларының туған күндеріне де Лақаны ерекше шақыртып, құрметті орынға отырғызып жүрді. Бекер обалы не, Лақа мен Мазкен бұл үйге құр қол келген жері жоқ, бастығының тамағының үлкенін білген соң оны тығындаймын деп әбден әлек болды. Үш жыл қатарынан кіші ұлының туған күніне олар бірде буыршын, бірде бүлдіршін, бірде тығыршын жетектеп келіп, Мауыз ауызынан маңызды сезді мол, емін-еркін естіп қайтып жүрді. Ет те уақтысымен жеткізіліп тұрды.

Бірақ Лақаның ет беріп жіберген адамы бұрынғыдай қара сақал Шөңкебай болмай, өзгере берді. Мұны Мауыз өзінше ұқты. «Әкесінің малы деймісің, сойылатын малды әр малшыдан алатын шығар»— деді де қойды. Бірақ Лақа бар болғыр жіберген кісілеріне сенбейді екен. Анада келген бір бадырақ көз қара бала «апай, Лақа аға менің етті бергеніме сенбейді, соған көрсету үшін мына қағазға қол қойып беріңіз»,— деп безірейіп кетпей отырып алды. Неге екені белгісіз, содан кейінгілердің бәрі де Лақа алдында сенімнен айрылған байқұс-мүскіндер болып шықты. Ет әкелген Тобатай да, Қоғажай да жылап-еңіреп отырып, етке қолхат алады. Кәрлен бір қой алып, бір сөз жазуға ерінсін бе, талайына-ақ көстеңдете қол қойып-ақ берді.

— Япыр-ай,— деді бірде Кәрлен Мауызына еркелей қарап,— Лақа бізді қатты құрметтейді-ау, тіпті ет жіберген адамдарын апарған, апармағанын білу үшін таптап жібереді екен-ау!

— Е, еһе,— деп күлді Мауыз,— бізді сыйламағанда кімді сыйламақ?

Ауатком председателі Төребек облыстағы беделді мекеменің біріне жазылған, өзіне тексеруге жіберілген арызды алып оқып, сенерін де сенбесін де білмей көп аңырып отырды. Сенейін десе, Мауыз бен Лақа арадан қыл өтпейтін тату екенін білуші еді. Сенбейін десе арыздың аяғына №4 ферманың меңгерушісі Лақа Жантықбаев деп тұрып, бақырайтып, жасырмай қолын қойған. Дегенмен арыз соныкі ме, жоқ па дегендей Төребек телефон соғып көріп еді: «Мен сізге арыз жазған жоқпын, жоғарыға жазғанмын»,— деді беті былқ етпестен Лақа. Сонан соң ойланып-ойланып Төребек бір тоқтамға келді: «Екі достың бірдемеден көңілдері шиткіп қалған болар, шақырып алып татуластырып жіберейін».

Сонымен екі дос — бірі колхоз басқармасының төрағасы, екіншісі оның қарауындағы ферманың меңгерушісі, екеуі де ауаткомге шақырылды. Сағат таңертеңгі онда ауатком төрағасы кабинетінің алдында. екеуі тоқайласып қалғанда Лақа тым-ақ қатулы көрінді. Мауыз тілдесуге мұрша таппай қалды. Төребек екеуін тез қабылдады.

Кең кабинетке шығыстан жарқырап күн түсіп тұр. Қоңыр күздің әлдеқалай ашыла қалған әдемі күндерінің бірі еді. Кабинеттегі барлық мүлік жайнап, айқын көрінді. Әсіресе Мауыз үстіндегі әнеугі күнгі Лақа өзі кигізген кек сүр костюм ерекше көз тартып, арагідік жүргізілген жылтылдақ жіптері айғайлап мен мұндалап тұр. Осындай талай асыл бұйымдарым кетті-ау саған деп Лақаның іші күйіп кетті.

Осы жолы да арызды жазайын деп пе еді, Мазкен Ташкент базарынан екі бағасына қолдан сатып алған дұқаба пальтоға жармасқаны өтіп кетті ғой. Бірақ астына ат мінгізіп, үстіне шапан жауып, жылтырағанын осыларға ұсынып мұны жаман үйретіп алған өздеріне де обал жоқ. Бірақ одан мына «дұқаба пальто біздің Кәрленге лайықты екен» дегені етіп кетті ғой. Сонда ол Мазкенді адам деп санамағаны ғой. Сонан соң барып костюм кигізуді ойлаған жоқ па, бұлар.

Лақаның бұл ойын ауатком председателінің жайдары қабақпен «отырыңыздар!» деген сөзі бөліп жіберді. Мауыз жалп етіп, Төребек алдындағы былғарымен тысталған күмпілдек креслоға сүңгіп кетті. Ал Лақа ауатком председателей қолқалағанына қарамай, Мауызға қарама-қарсы креслоға отырмай, сонадай барып тізілген орындықтың біріне бір қырын тізе бүкті. Екеуін татуластырып жіберермін деген Төребек мынаның отырысынан әлденені аңғарып, тіксініп қалды. Мынау қырын отырыс, келісімге келмеймін деп тұрау деген ой оған сап ете түсті.

— Екеуің арадан қыл өтпес дос едіңдер,— деп «ыз» деп ызылмай Төребек «сен» дей сөйледі.— Енді біріңнің үстіңнен бірің арыз жазып отырғандарың қалай? Бұларың ұят болған екен!

— Сіз,— деді Лақа шарт кетіп,— мәймөңкелегенді қойыңыз.Ауатком председателі ретінде тексересіз бе, жоқ па?— Осы жерде Мауызға жан бітті.

— Ay, Лақа, ойыннан өрт шығады ғой, қойсаңшы бұл ойыныңды,— деп күлді Мауыз. Жоқ, Лақаның күлкісі келмеді. Ол тіпті жаңағыдан да қатуланып, ауатком председателіне жабысты:

— Сіз мәймөңкелемеңіз. Мен татуласқалы келгенім жоқ. Мен арыздасып, араздасып келіп отырмын,— деді де, қайта басын көтеріп, түрегеліп сөйледі.— Сіз қазір осы жерге ауданның прокурорын, милиция бастығын. орынбасарыңыздың біреуін шақырыңыз. Олар келмесе, мен Сізге жауап бермеймін,— Әңгіменің беті өзгеріп бара жатқан соң Төребек ресми сөйлей бастады, ал Мауыз:

— Лақа, пәлен жылғы достығымыз қайда? Қалжыңды қойсаңызшы,— деп еді, Лақа Төребекке қарап тіке кетті:

— Шақырыңыз мен айтқан адамдарды. Әйтпесе тура осы жерден облысқа тартамын.

Енді ауатком председателі мұның ойнауға болмайтын, арты қауға тиген оттай лаулайын деп тұрған пәле екенін айқын аңғарды. Хатшы қызға тапсырмай жаңағы аталған үшеуді дереу әзі телефонмен шақырды. Екі-үш минуттың ішінде-ақ жаңағы үшеуі сау ете түсті. Жұмсарар ма екен деп Төребек Лақаның бетіне қарап еді, жоқ, ол бұрынғыдан да қатуланып, қабағына қар жауып, кірпігіне мұз тоңып, дүрдиіп алыпты. Олар кірісімен орнынан тұрып, қалтасынан дудыраған бір талай қағаз шығарып, жанындағы орындыққа қойып, оны біртіндеп алып, бетіне үңіліп қойып, Мауыз бен Төребекке кезек қарап сөйлеп кетті: Мынау қағаздың бәрі Мауыздың жеген к.ойларының қолхаты. Мына кек байталды Шеңкебай апарып сойып берген. Мына қойды Тобатай, мына кек қойды Қоғалай апарып берген. Қалада тұратын Қабанбай деген ағасына соғым бергізген, аудандағы... Жазда демалысқа бара жатқанында екі жүз сом бергем. Сен төрт ферманың бастығының бәрін сол күні шақырғансың...

Осы кезде Мауыз шылай алмай «ей, ей»... деп келе жатыр еді, ауатком председателі оны сөйлетпей тыйып тастады. Сонда да болмай ол бір сез айтып қалды:

— Сенің қалжыңыңды бұлар шын деп түсінер.

— Қалжың!?— деп шытынды Лақа,— қайдағы қалжың, парақорлық қалжың бола ма екен? Сен нағыз парақорсың. Менің үйімдегі жылт еткенімді маған бер дейді де отырады. Осындай дос болушы ма еді.

Бұдан әрі Лақа тағы да бергенін біраз санап барып тоқтап еді. Нақ осы жерде Мауыз дүрсе қоя берді. Тіпті бүгін сақалын алуға да мұршасы болмаса керек, жақ жүні үрпиіп, иегіндегі сақалдың әр талы Лақаны ататындай, таудағы тағыланның садағындай болып түрегеп кетіпті. Кезінің де і арасынан аласы көбейіп, езуінен көбігі бұрқырап тұр:

— Сек Лақа емессің, сен лақапсың, айтқаныңның бәрі өтірік. Саған әкең қазақ ардактайтын судағы ең дәмді балықтың атын қойған екен, сен оны былғадың.

Кабинеттегі қызметкерлердің бәрі де дүрлігіп кетті. Өйткені Мауыз қояншық болған кісідей қалшылдап-дірілдеп аузы көпіршіп, енді айтуға сөз таппай қалғандай, сылқ отырды. Лақа да есесін жіберген жоқ, ол тіпті анадан асып түсті.

— Сен парақор, менің әкем қойған атымды неге былғайсың. Олай болса сен Мауыз емес, нағыз тоймаған, толмаған жалмауызсың. Менің әкем атымды дұрыс қоймаса, олай шығар. Ал сенің әкең атынды Мауыз деп тұп-тура жегіш, жемір боларыңды біліп қойған.— Лақа зіркілдеген қалпында орнынан тұрды. Бұлар енді төбелесіп қалар ма екен дегендей милиция бастығы да Лақа жанына жетіп келді. Лақа бетінде жылымшы күлкі орнады. Ол ауатком председателі Төребекке қарап сөйледі:

— Мына үстіндегі костюмді шешсін, мен оны параға бергенмін.— Нақ осы бір сәтте Мауыз шошып кетті. Қап, сорлы басым, бағана бұл костюмді неге ғана киіп шықтым екен, бірнеше жылғы достығымызды есіне салсын деп едім,— деп ойлады ол. Бірақ пәле Мауыз ойлағаннан да терең болып шықты. Бұл тіпті отырған аудан бастықтары түгіл адам баласының басына үш ұйықтаса келмейтін нәрсе болды.

— Шешсін, мына кек сүр костюмді, мен бергенімді дәлелдеп берейін,— деді Лақа Мауызға жақындап. Ауатком председателі Төребек тіпті не дерін білмей сасып қалды. Көз алдынан әлдеқандай бір кинолентасы етіп жатқандай еді.

Шешкіз,— деді прокурор милиция бастығына. Лақа Мауыз жанына барса төбелесіп қалады деді ме милиция бастығы кек сүр қамзолды шешіп қолына ала беріп еді, тұлақ тартқандай Лақа оның қолынан жұлып алып орындық басына кигізе салды. Жалма-жан қалтасынан кәдімгі қауіпсіз ұстараның жүзін шығарып, қамзол жағасының жемке тігісін пытырлатып сөге бастады. Басқалар аң-таң жаға ойын тасынан бөлініп, түп жағы көтеріліп, ыдырады. Жағаның арасына қолын тығып жіберіп Лақа әлденені бір, ұзыны жиырма сантиметрдей-ақ пластмасса пластинканы жұлып алды.

— Міне, көріңдер,— деді ол, пластиканы нұсқап прокурорға. Төребек орнынан қозғалған жоқ. Басқалары ақ пластикаға үңілді. Тіпті бұл басқалар түгіл Мауызға да қызық көрінсе керек, ол да жетіп барды. Ал пластикада пышақ ұшымен тырнап жазылған мына сөздерді бәрі оқыды: «Мына көк сүр костюмді Мауызға 1974 жылдың 3-қазаны күні параға бердім. Лақа». Бұдан кейін барлық адам сөзден қалғандай тым-тырыс тыныштық орнай қалды. Сәл үнсіздіктен кейін ғана прокурор тіл қатты:

— Костюмді милицияға апар, бұл қылмысты дәлелдейтін зат. Қағаздарыңызды әзірге өзіңіз алыңыз! — Ол мұны Лақаға айтты.

Бес минуттан кейін мойны салбырап Мауыз машинаңа жейдешең отырды. Жеңіске ие болғандай масаттанып Лақа да меншікті машинасына шекесінен қарап жетті. Екеуі де аулына аттанды. Бірақ ертеңіне таңертең екеуі бір камерада тоқайласты.

Бірнеше күннен кейін Төребекке аудандық прокурор: «Мұндай сұмдықтарды ширек ғасырлық заң қызметінде түңғыш рет кездестірдім»— депті.

1985

---