Оқу бағдарламасына сәйкес оқу мақсаттары:

11.5.1.7 аминқышқылдарының жүйелі және тривиальді аталуын атау;

11.5.1.8 аминқышқылдарының құрамын, құрылысын сипаттау

11.5.1.9аминқышқылдарының  қасиеттерін түсіндіру;

Сабақтың мақсаты: Аминқышқылдарның құрамындағы функционалдық топтармен,құрылысымен, қасиеттері және қолданылуымен танысу. 

Бағалау критерийі:

• аминқышқылдарының тривиалды және жүйелік атауларын жаза алады
• аминқышқылдарының молекуласының құрамы мен құрылысын сипаттай алады.
• амин қышқылдарының қасиеттерін біледі (негіздік және қышқылдық)
• амин қышқылдарының қолданылуы мен маңызды өкілдерін ажырата біледі нәруыздарда α –қышқылдарынан пептидтік байланыстың түзілуін түсіндіре алады.

Сабақтың барысы:

1.Ұйымдастыру кезеңі

Сәлемдесу. Оқушыларды тексеру. «Жүректен жүрекке жылы сөз»

«Білімге апаратын жалғыз жол – бұл іс-әрекет»

Бернард Шоу

Бұл дегеніміз – құрметті оқушылар, бүгінгі сабақты меңгеру ол сіздердің іс-әрекеттеріңізге байланысты. Бүгінгі аминқышқылдар тақырыбының презентациясын «Химикон» фирмасы жүргізеді.

Онда келесідей бөлімдер жұмыс жасайды.

• «Өткенді еске түсіру бөлімі»
• «Тарихи бөлім»
• «Аминқышқылдарын басқару бөлімі»
• «Номенклатура және изомерия бөлімі»
• «Ақуыз бөлімі»
• «АҚ қасиеттері және қолданылуы бөлімі»
• «Тапсырмалар бөлімі»
• Дұрыс па, бұрыспа
• Формула құрастыру
• Аминқышқылдрын жіктеу
• Химик конверті
• Түзу ме, қиғаш па
• «Рефлексия бөлімі» (соңғы бөлім)

1.«Өткенді еске түсіру бөлімі»

• Қандай қосылыстар азотты органикалық қосылыстар деп аталады?
• 3-амин 3-этил бутан
• Аминдер деген не?
• 2-метил 4-амин пентан
• Аминдердің физикалық қасиеттері?
• 2-амин пропан
• Аминдерді қайда қолданылады?
• 3-амин 4-пропил бутан
• Бұл заттың құрамы келесі қатынастармен көрсетілген:

С – 46, 7% ,  Н – 8,7 %,  О – 31%,N – 1 3, 6%. Заттың формуласын анықтаңыз.

Біздің ағзамыз – өте күрделі жүйе, ол ұйқы кезіндеде  жұмыс жасап тұрады. Адамның қ.ж. өмір сүруі үшін 20АҚ керек, оның 12 организмде өзі синтезделеді, ал қалған синтезделмейтін АҚ тек тамақтан аламыз.

Ең бірінші аминқышқылдарын  1806жылы спаржа құрамынан алған, ал соңғы ашылған аминқышқылы треонин 1938 жылы  ақуыз құрамында ашылған. 1820 ж. француз химигі Анри Браконно жануар  терісімен тәжірибе жүргізді. Шеміршекті, сіңірлі теріні күкірт қышқылы ерітіндісімен ұзақ уақыт қайнату нәтижесінде, тәтті дәмі бар ақ кристалды зат глицин алған.

3. «Аминқышқылдарын басқару бөлімі»

        Аминқышқылдары деп– молекула құрамында көмірсутек радикалымен байланысқан амин тобы – NH₂ және карбоксил тобы – СООН болатын азотты органикалық қосылыстарды айтады.

Жалпы формуласы: Жалпы формуласы: (NH₂)_m R (СООН)_n. Оларды карбон қышқылдарының туындылыры деп қарастыруға болады, себебі молекула құрамындағы СН радикалдарындағы сутегі атомын аминтопшасы орнын басқан. Ең қарапайым өкілі аминсірке қышқылы -NH2 —СН₂ —СООН. Әлі күнге дейін алғашқы тарихи атауы аминсірке қышқылы- глицин деп аталады. Аминоқышқылдары белок молекуласын құрайтындықтан олардың маңызы өте зор. Аминқышқылдары – гетерофункционалды қосылыстар:

– NH₂ амин тобы

– COOH карбоксил тобы

– SН тиол тобы

– ОН гидроксил тобы

Амин қышқылдарының кейбір өкілдері.

3. «Аминқышқылдарын басқару бөлімі»

        Аминқышқылдары деп– молекула құрамында көмірсутек радикалымен байланысқан амин тобы – NH₂ және карбоксил тобы – СООН болатын азотты органикалық қосылыстарды айтады.

Жалпы формуласы: Жалпы формуласы: (NH₂)_m R (СООН)_n. Оларды карбон қышқылдарының туындылыры деп қарастыруға болады, себебі молекула құрамындағы СН радикалдарындағы сутегі атомын аминтопшасы орнын басқан. Ең қарапайым өкілі аминсірке қышқылы -NH2 —СН₂ —СООН. Әлі күнге дейін алғашқы тарихи атауы аминсірке қышқылы- глицин деп аталады. Аминоқышқылдары белок молекуласын құрайтындықтан олардың маңызы өте зор. Аминқышқылдары – гетерофункционалды қосылыстар:

– NH₂ амин тобы

– COOH карбоксил тобы

– SН тиол тобы

– ОН гидроксил тобы

Амин қышқылдарының кейбір өкілдері

4. «Номенклатура және изомерия бөлімі»

1.Көміртек қаңқасының изомерленуі:

3-аминбутан қышқылы, осы қышқылдың изомерін жазайық.

Дескриптор:Аминқышқылдарының изомерлерін жаза алады.

2.Функционалдық топтың орнына байланысты (тізбекті нөмірлеп, заттың атауын беріңіздер):

3) Функционалдық топтардың санына қарай жіктеледі

NH₂ – R – COOH  моноаминмонокарбон  қышқылы   

(NH₂)₂ – R – COOH      диаминмонокарбон қышқылы    

 NH₂ – R – (СООН)₂моноаминдикарбон қышқылы    .

5. «Ақуыз бөлімі». Организмде синтезделу қабілетіне байланысты аминқышқылдары алмасатын және алмаспайтын деп бөлінеді. Нәруыз құрамына кіретін 20АҚ 10-алмасатын қышқылдар, олар адам организмінде синтезделеді:
6. «АҚ қасиеттері бөлімі»

Алынуы: Практикада аминқышқылдарын көбіне белоктарды гидролиздеу арқылы алады, ал қоспадан бөліп алу үшін хромотаграфия әдісі қолданылады. Синтездік алыну әдісі органикалық заттар арасындағы генетикалық байланысқа негізделген:

КҚ галоген туындысын не олардың тұздарын аммиактың артық мөлшерімен өңдеу арқылы:

CH₃—CH₂—COOH + Cl₂  CH₃—CHCl—COOH + HCl

сірке қышқылы                        хлорсірке қышқылы
CH₃—CHCl—COOH + 2NH₃  CH₃—CH(NH₂)—COOH + NH₄Cl

хлорсірке қышқылы                    аминсірке қышқылы

Физикалық қасиеттері: Аминқышқылдары – суда жақсы еритін түссіз кристаллды заттар, жоғары температурада балқып, ыдырайды. Спиртте нашар ериді және эфирде тіпті ерімейді.Көпшілік α – аминқышқылдарының дәмі тәтті болады.

АҚ химиялық қасиеттері:

Аминқышқылдарыныңқасиеттері  амино- және  карбоксил топтарымен

анықталады.Олардағы  екі  топтың  өзара  әсерінен        тек

аминқышқылдарына тән қасиеттер көрсетеді. 

Негіздік-  қышқылдық  қасиет  көрсететін  реакциялар  бір  молекулада

қышқылдық топ (--СООН),  және негіздік топ(-NH2).

1.СООН тобының қатысуымен жүретін реакциялар (қышқылдық қасиеттері):

  NH2— CH2 —COOH+NаОН→NH2 — CH2 —COONа +НОН

2.АҚ негіздермен және тұздармен әрекеттеседі:

NH2— CH2 —COOH+Nа2СО3 →NH2— CH2 — COONа +СО2+Н2О

3.АҚ спирттермен әрекеттесіп, күрделі эфирлер түзеді:

NH2— CH2 —COOH+ СН3ОН→NH2— CH2 — COOСН3+ Н2О

4.Амин тобының қатысуымен жүретін реакциялар (негіздік қасиеттері):

Н₂N – СН₂ – СООН + НСI → [H₃N⁺ – СН₂ - СООН]СI^- 
5. АҚ өзара молекулаішілік реакцияға түсіп пептидер түзеді(аланин мен глициннің әрекетесуі):

Пептидтік байланыс деп  1 АҚ  альфа кароксил тобымен 2 АҚ α амин тобы арасында түзілген байланысты айтады.

7. «Тапсырмалар бөлімі»
8. Дұрыс па, бұрыс па?1

1.Аминқышқылдары дегеніміз құрамында амин және карбоксил топтары бар қосылыстар.

2. Амин қышқылдары метанмен әрекеттеседі.
3. Аминқышқылдары амфотерлі заттар болып табылады.

4.Ақуыздың құрамына 20 В аминқышқылы кіреді

5. Аминқышқылдары алмасатын және алмаспайтын болып бөлінеді.
6. Глицин - бұл МАМК.
7. Аминқышқылдары өзара әрекеттесе алады.
8. АҚ медицинада қолданылмайды
9. Соңғы ашылған аминқышқылы лизин
10. Пептидтік байланыс ақуыздың 2 реттік құрылымына жауап береді.

Дескриптор: АҚ туралы жалпы мәліметтерді біледі.

2. Формула құрастыру бөлімі

а) 2-амино  3-бутил  пропион қышқылы

б) 3-амино 4,5-дигексил  капрон қышқылы

в) 2-амино, 3-гептил  валериан қышқылы

г) 3-амино 4-декил,  5 нонил энант қышқылы

д) 2-амино 3-бутил  пропион қышқылы

е) 2-амино 4,5-дигексил  капрон қышқылы

ж) 2-амино, 2-гексил валериан қышқылы

3) 3-амино, 4-пентил 5 нонил энант қышқылы

Дескриптор: берілген формуланын құрылымдық және қысқартылған формуласын құрастыра алады.

3. «Аминқышқылдарын жіктеу»
4. моноаминомонокарбон: глицин, аланин, валин, лейцин, изолейцин, серин, метионин, фенилаланин, тирозин, треонин, цистеин.
   2. моноаминодикарбон: глутамин қышқылы, аспарагин қышқылы, глутамин.
   3. диаминомонокарбон: аргинин, лизин, аспарагин
   4. гетероциклді: пролин, триптофан, гистидин

Дескриптор: АҚ функционалды топтар бойынша жіктей алады

4. «Химик конверті»

1.Аминсірке қышқылының натриймен әрекеттесуі

2.Аминпропан қышқылының натрий гидроксидімен әрекеттесуі

3.Аминсірке қышқылының этил спиртімен әрекеттесуі

4.Аминпропан қышқылының Na₂CO₃ әрекеттесуі

Дескриптор: АҚ химиялық қасиеттерін жаза алады.

5. «Түзу ме, қиғаш па»

Қолданылуы: Аминқышқылдары тірі тіршілік үшін қажетті  полпептидтер мен белоктар бастапқы құраушы заттар ғана емес,өздерінің жеке алғанда физиологиялық маңызды  функциясы бар қосылыстар. Аминқышқылдары  мен оның қосылыстарын өнеркәсіптің көптеген салаларында қолданады: тамақ,медицина(глицин ағзғаға күш беретін,мидың жұмысын жақсартатын дәрі ретінде), микробиологияда,химияда. Жапондықтар кептірілген теңіз өсімдіктерін қосу тамақтың дәмін, иісін жақсартатынын байқаған.  1909 жылы жапон ғалымы Икеда   бұндай өзгерістің себебі глутамин қышқылында екенін анықтаған.

Бүгінгі тақырып бойынша қысқаша 5 сөйлем жазып шығыңыз

1.Аминқышқылдарының құрамында қасиеттері бір-біріне қарама-қарсы екі функционалдық (амин және карбоксил) топтары бар.

2.Амфотерлі органикалық қосылыстар.

3.Халықаралық, рационалды және тривиалды номенклатура бойынша атайды.

4.Гетерофункционалды қосылыстар.

5.Биполярлы иондар, күрделі эфирлер және полипептидтер түзеді.

6.Аминқышқылдарының тіршілік үшін маңызы зор