Ауылым

(ПОЭМА)
1967 ЖЫЛ
Бірінші бөлім
ТАҢ ATАРДА
Кіріспе

Торғайдың сонау көне қаласынан
Көп емес, он шақырым шамасынан.
Шығатын Қостанайға қара жолдың
Сағымды орын алған сағасынан.
Ауыл бар Шұбалаңның Қопасында,
Көгерген Көкпекті қыр жотасында.
Қаланың түбіне кеп қазір бейбіт
Қайырған қашқан құлын, ботасын да...
Бұл күнде шағын ауыл шаруа жайлап,
Жаңғырған жаңа нұрмен жайнап аймақ.
Тек қана бұрынғыша ерке Торғай,
Аунатып толқындарын салған ойнақ...
Бір кезде тентек ауыл — ала тасқын,
Жүзіндей аударылған ақ алмастың.
Сан ғасыр cap садақты мөңіреткен
Сабылып барымтасы мал мен бастың.
Соққанда революция дауылы үдеп,
Жеткенде Амангелді дабылы кеп.
Аспанға ойнап шығып асау бұлттай,
Атанған «Большевиктер ауылы» деп.

Осы ауыл
Аңыз етіп мұның даңқын
Көп жылдар көне шалдар жыр қылатын.
Көз жұмып, шарт жүгініп соғушы еді
Сұңқылдап сұр көмекей сұңғыла ақын.
Біз сонда тыңдаушы едік жата қалып,
Аңыз ел, арбап көңіл ата даңқ.
Қиялда қиян-кескі ұрыс жүріп,
Қан майдан, елестейтін қатал халық.
Аяғын азаттық – деп бітіретін,
Күрсініп көзбен көрген жұрт білетін.
Бас изеп, бәрі рас — деп тараушы еді,
Атқан таң ақ самалын жұтып еркін.
Енді жоқ ол жыршылар, көшті жерден
Ел ада елу жылда ескілерден.
Ер ауыл ерте күнгі сол тарихын
Егіліп ең соңғы рет естіп ем мен.
Қазірде барған сайын елімді аңсап,
Ағайын, алыс-жақын мені қоршап.
«Алдында ата-баба борыштысың!» —
Дегенді қояды ылғи есіме сап.
Ол жолдан талай-талай шаң басылды,
Бала күн, ертіп алып жолдасымды.
Үйіліп қалған ескі обалардан
Етектеп кеп теруші ем қорғасынды.
Көктемде су жүгірсе сай-жырадан,
Соғыстың жаңбырынан айнымаған.
Осынау қой құмалақ қорғасындар
Шығатын жер үстіне жайнап әмән.
Мен соған ғажап тарих табылғандай,
Жаутаңдап қараушы едім жаным қалмай.
Солардың қарауытқан дақтарында
Бабамның кеуіп кеткен қаны бардай.
Сонау бір айыр көмей жыршылардың
Ізіне өскен мен де гүл шығармын.
Солардың сортаң тартқан топырағында
Жайқалып өскенімді білсін әркім.

Торғайға шабуыл
«Лә илаһа, илалла,
Лә илаһа, илалла,
Лә илаһа, илалла!!!
Басталады бір майдан,
Төгіледі қызыл қан,
Кеш пендеңді жасаған,
Шаһит, шаһит — бұл құрбан!
Лә, илаһа, илалла!..»
Салауат бітті, қағылды дабыл,
Қара түн быт-шыт шыныдай қирап,
Ұйтқыды қала — қалың бір дауыл
Қалшылдап көктен шуылдай жылап.
Шаңқылдап мылтық, жалтылдап жалын,
Көк түтін кеше от құсап ойнап,
Самсаған тірлік сап қылмақ бәрін
Алапат ажал ақ тісін қайрап:
Қаптады-ай келіп қалың бір жылқы,
Шұрқырап, шулап, кісінеп атқып.
Айқұш та ұйқыш зеңбірек, мылтық
Белгісіз жатқан кімді-кім атып.
Азан да қазан ақ шіркеу қырда
Ұлиды қоңырау құлақты мүжіп.
Жағалай атыс анда да, мұнда
Қарғыған аттар қақпаны бұзып.
«Ой, бауырым!»,
«Өлдім!»,
«Кім барсың, кім бар?..»
«Қайт кейін, шегін!»,
«Тарт аттың басын!»,
«Басты ғой мынау!»,
«Аман бол, ұлдар!»,
«Ал кеттік!»,
«Алла, тасаттық алсын!»
— Сарбаздар алға!
Казарма жаққа! —
Ащы бір айқай алдыңғы тұста.
Жарылады аспан қараңғы шақта:
— Ұр итті! Бастыр!
Қу, жетіп ұста! —
Деген сан дауыс сатырлап жауған
Қорғасын селмен борайды тынбай.
Төгіле салған жанар бір таудан
Аяқтың асты оқ айдынындай.
Жөңкіген жылқы иесіз, ерсіз
Алаптан қуып айдап кеп тыққан.
Есірік жануар бағытсыз, ессіз
Бағанның шапшып басына шыққан.
Ал, анау шеттен лаулады оттар,
Аспанға мінді ақ ала жалын.
Аңырады қайта, ағылды доптар
Көрсетіп көзге самала бәрін.
Іңірден халық арбалап тасып,
Әкелген шөп пен қу қамыс, қурай.
Төрт жақтан бірдей от сәуле шашып
Көтерген көкке күп-күрең тудай.
Қап-қара түнді сап-сары мыстай
Пісіріп жалын жалмайды таусап.
Қан соқта қала үйітілген құстай
Күмбезді үйлер қирайды қаусап.
Алып бір шамдай майданның төсін
Жаңалаш көр деп көзге әкеп тосқан.
Қазаны соғыс қайнады сосын
Азалы түнге ащы айқай қосқан.
Көрінді жаулар, көрінді қастар
Бетпе-бет келіп шекпен мен шинель.
Ақырғы дауыс, қиылған бастар:
«Қайтпа да қайтпа!»,
«Жөнел де жөнел!».
...Кей-кейде жалын кең түскен жерде,
Қызады майдан қап-қара шоғыр.
Бір сәтте күл боп ұшады желге
Жаңағы аман тап-тамаша өмір!
Қос ақ боз мінген қос батыр сонда
Жарқылдап кіріп, жаусатып шығып,
Болады ғайып, қайтадан қолға
Төнеді шапшаң, шекпенін сығып
Кілкіген қаннан сорғытып зорға.
Шапшиды жалын ерлерді көзге
Ап-айқын етіп таңбадай басып.
Ұшады-ау енді деген бір кезде
Сіңеді түнге қайтадан қашып.
...Өртенді Торғай, енді үйлер жанып,
У-шуға толды сұмдық бір маңай.
Қаланың төсін зеңбірек жарып
Тоқтайтын емес «құлдық, құл» дамай.
Шегінді сарбаз, сырымды ғаскер
Қап-қалың өрттің қанатын сүйреп.
Манағы қою қорғасын нөсер
Бірте де бірте барады сиреп.
Әлі де сонау жоғарғы жақта,
Шықпайды топтан шығар ма — десең.
Қос батыр мінген ақ арғымаққа
Ойранды бастап жүр аман-есен.
...Қап, әне, тиді біріне оқ тажал!
Еңкейді аттың ақ жалын құшып.
Жарықтық жануар сытылып азар
Келеді құстай бер қарап ұшып.
Шегінген халық өзенді кешіп,
Көпірде тақ-тақ тұяқтар мың сан.
Жанады лаулап өрт әлі өршіп
Секілді мәңгі өшпейтін бір шам.
Ал әлгі тұлпар қиғаштай шауып
Ышқынып, ырғып келеді зулап,
Алды-артын оның оқпенен жауып
Жете алмай қалды әлдекім шулап.
Сәулесі өрттің алысқа кеткен
Босатпай атты табады келіп.
Ал қызыл отты шымылдық еткен
Тамаша таңның сағымы керіп.
Есінен ауған есіл ер сабаз,
Саурында аттың салбырап басы.
Келеді түспей ілініп сәл аз
Майысып ердің қалтырап қасы.
Көрінді ауыл. Көк-жасыл қамыс.
Қалды ма артта, япырмау, қауіп!
Жеткізді жануар көзіне таныс
Жасынан шапқан жайлауын тауып!
Бұлдырап сонау алыста, белде
Жанады Торғай жарқырап, лаулап.
Өртеніп батқан кемедей бейне,
Бүйідей толқын бүйірден саулап,
Тоқтады тұлпар. Ыңыранып ер де
Сылқ ете түсті атынан аунап...

Хакімбек Токин
Жарасын жалап жазылған
Жолбарыс тектес мынау ер.
Алмайды көзін боз қырдан,
Түтіндейді анау құба бел.
Құба бел асты кешегі
Майданның жұрты бықсыған.
Жарадар бүгін көсемі,
Қалың қол кейін лықсыған.
Хакімбек қалай? – Сұрау сап
Сардардан келген шапқын бар.
Айнала сарбаз тұр қоршап,
Азынап шетте ақ тұлпар.
Түркпен түстес — қоп-қоңыр
Қыр мұрын, ат жақ, қою қас.
Қой көзі ғана мөп-мөлдір,
Шағындау, әттең, бойы рас.
Жайдағы бейбіт күндерде
Жайдары жайсаң түрі бар.
Өйткені кейде күлгенде
Сәбидей сүйкім ұғылар.
Қозғалды ол. Оң жақ қолтықтан
Қолдауды бұзып шыққан оқ.
Күйдіріп басқан шоқпыттан
Өзге бір ем де шипа жоқ.
— Жігіттер! — деді ол саңқ етіп,
Тісінде сықыр, көзінде от. —
— Байладық басты ант етіп,
Ол анттан әсте безу жоқ!
Басталды сойқан. Бастаған
Сабаз ер сонау Сардардың
Кегі үшін сұрар патшадан
Садаға болсын қалған күн!
Кеш мені қайран ауылым,
Азапқа салсам сені мен,
Күнде естіп қырдан жау үнін,
Қаптаған оқтың селімен.
Дамылың қалмас енді алар
Қара жол үсті, қала анау.
Азамат басы жер болар,
Барымта — қатын, бала — дау!
Өшігіп алған жау қырсық,
Өлтірмей сені өзі өлмес!
Жатқанша күнде қан құсып,
Ата бір мекен жерден көш!
Арғы бет қалың ел қыпшақ,
Ар жағы дала ен қоныс.
Тартыңдар соны бетке ұстап,
Сияды соған бір болыс! —
Заман жоқ бөтен сөзге енді! —
Денесі толқып кетті оның.
Жаутаңдап тұрған көздерді
Жанары шарпып өтті оның.
Тосылды тұлпар көлденең,
Ырғыды батыр бұлқынып.
«Осынау сөзге көн!» — деген
Үкімді бірақ ұқтырып.
* * *
Қырық тоғыз үйлі Баймырза,
Алты ата мерген рудан.
Қайдағы мақұл, қайда ырза,
Сұраған болмай тірі жан.
Көкем айтты бір-ақ сөз,
Көктегі жайдан ол қиын.
Таң жаңа қылаң берген кез,
Секілді түйдек жел құйын.
Торғайды кешіп жөн тартты,
Буылған жасқа бір бұлттай.
Бала да шаға, салт атты
Оқтаулы тұрған мылтықтай.
Шықпаған шашау шың-дыбыс,
Қарайып артта көң-қоқыр.
Иттер де аң-таң, тым-тырыс
Шығысқа қарап, жолда отыр.
Жиырмадан астам көк арба,
Пар-парлап жеккен арғымақ.
Сықырлап жолға толғанда,
Аттылар кетті алды ұзап.
Сонда тек маңғаз төбеттер
Қозғалып көштің соңынан.
Бізге де сөйту керек пе? —
Дегендей жалап қоңынан.
Есіней жортып ерді олар —
Ып-ыстық жұртқа көз тастап...
Кәрілерді артқан арбалар
Жөнелді қиыр жол бастап.
Сау желген төрде жүз шақты ат
Жүз жігіт сарбаз — жер шолар.
Маңдайдан тері бұршақтап,
Кеше аман келген ер солар!
Ақ таңның шығы жалтылдап
Аттардың жалын сулаған.
Алыста, жұртта қарқылдап,
Қарғалар қалды шулаған.
Алдағы сұмдық айқастың
Айқайын қаны сезгендей.
Ақ боз ат — бейне ақ тасқын,
Тұяғы жерден безгендей.
Сағым боп ойнап барады,
Самалға терін кептіріп.
Хакімбек таңға қарады
Кеудеде қалың кек тұнып...
Даланы шолу
Күңіренді қазақ даласы,
Күмпілдеп піскен сабадай.
Қарсақпай, Торғай арасы
Қайнаған сарбаз жағалай.
Шығыста тулап көк Есіл,
Батыста Шалқар шамданған.
Көкшетау жағы көл-көсір
Көк найза басы қанданған.
Түстікте сонау Бекболат
Түмендей қолын шұбыртқан.
Қан майдан жүгін арқалап
Қасқырдай жауын ұлытқан.
Теңселді қазақ даласы,
Телегей судай көкке атып.
Арқа мен Сырдың жағасы
Ат басын жауға тоқтатып.
Амангелді сарбаздың
Аруағы түспей аспаннан
Сандаған болыс-ояздың
Ойраны бүгін басталған.
Айбалта басы ақ жалын,
Таң атса күнмен шағылған.
Жалаулы найза жан-жағың,
Сахара Сарбаз сабылған.
Торғайдан шыққан қалың өрт
Жүзіне күн мен ай тұнған.
Азамат ант пен ардақ серт
Азаттық үшін айтылған.
Жаңғырды байтақ кең дала,
Тарихты басқа көтеріп,
Басталды шарт-шұрт зіл-зала
Зеңбірек тынбай жөтеліп...
* * *
Қалды артта Доғал айқасы,
Күйіктің басы көк жанжал.
Үрпектің үйдей әр тасы
Омырып кеткен оқ дал-дал.
Жазалаушы әскер қаптады,
Жазықта бойы сорайып.
Торғайдың тоқсан қапталы
Түтін мен ыстан қарайып.
Жылаған ауыл, босқан мал.
Үйітілген кигіз, от-шаңырақ.
Қарамай артқа қашқандар,
Қашанғы мекен бос қаңырап.
...Хакімбек аулы — боз қамыс,
Көк жасыл жайлау
Бал өзен.
Көрінуші еді-ау көзге алыс,
Қара жол асу — cap кезең.
Қап-қара көмір дәл қазір,
Алдымен сол жер үйітілген.
Бар ауыл — түгел сарбаз бір,
Тек қана жонда иті үрген.
Ызалы ояз, кекті әкім,
Иттерді қырып ит-әуре,
Қарайды көзін тоқтатып,
Солардың сойқан жұрты-ау, — деп
Тақсырлап анау жандайшап,
Нысана қоймай тауып жүр: —
Иттердің жұртын жаудай шап,
Топырағы бұзық ауыл бұл!
Осы ауыл өткен ғасырда
Оязды басқа сабаған.
Тұрып ап таяу қасында
Қаланы талай қамаған.
Осы ауыл — кеше шөп тасып,
Торғайды түнде өртеген.
Тобырын жиып, топтасып
Егеске шыққан ертемен! —
Содан соң тағы зеңбірек
Қыстауды көздеп зәр шашып,
Жөнелді маңай, төңірек
Күйік бір сасып, күл сасып.
Қашанғы қилар шыжылдап,
Ыстығы бетке ұрғандай.
Азалы алқап ызыңдап
Ауылды жоқтап тұрғандай.

Татырдағы айқас
«Қос Татыр — бала Татыр, аға Татыр,
Қостанай арасында жолы жатыр.
Су түссе жазға салым — егіз көздей,
Болады су туспесе айдай тақыр.
Айқасқан ата жаумен сол арада
Кешегі Амангелді қайран батыр ».
Ел өлеңінен
* * *
Күн шықты әне — ал қызыл қанат —
Болашақ майдан туындай жайнап.
Әскерге мынау сыймайды алап
Ызындап жазғы шыбындай қайнап.
Төбелер басы — қарауыл ноқат,
Төбелер асты — төгілген тас бір.
Ұйысқан Сарбаз — ұйлыққан көп ат,
Секілді бейне ордалы қасқыр.
Жүз-жүзден бөлген әр төбе сайын,
Асылған құмға аша бұт мылтық.
Далаға шөккен ажал бір жайын
Жөнелтпек қазір асап ап қылқып.
Шөгерген түйе үстіндегі иттей
Тұмсығы көкке созылып сәл-сәл.
Қазақы пушка — зеңбірек титтей
Сәлден соң ол да ұлуға басар.
Мергендер алда — кешегі бейбіт
Күндерде көзден құралайды атқан. —
Қайда бұл иттер! — деседі кейіп,
Көздерін алмай Қостанай жақтан.
Оң қанат бір сәт шиырға қалды,
Шалқасқа мінген Сардарды танып.
Алдыңғы шепке құйғыта барды
Алыпты ақпен шекесін таңып.
Қозды бір арқа алласын көріп,
Арыстан шапшып кіргендей ішке.
Ажалға кірер осылай сеніп,
Сыйынса пенде тәңірдей күшке!
«Жан көкем!» деген дабырлар шығып,
Басыла қалды су сепкен оттай.
Жөнелді Сардар қалыңға сіңіп
Көзден бір ұшқан көк жасыл шоқтай.
...Ал шықты атыс. Бір, екі...төрт...бес...
Ізінше ұран: Ия, сәт! Ұшты!
Шаңқылдап аспан, сампылдап картечь,
Жөнелді жердің дөңгелеп үсті.
Қаптады жан-жақ қап-қара селдей,
Көкпеңбек түтін, қызды бір майдан.
Ақ алмас қылыш айқара сермей
Құйылды шабыс қыр менен ойдан.
Шыңғырып аттар, шаншылып құлап,
Шатынап көздер, шайқалып бой, бас!
Жатқан бір қасап шапшаңдап тұрап,
Кімді кім соқты байқалып болмас!
Түседі баудай қас қағып алмай,
Ажалға тура ашылып есік.
Қаптаған «бауырым», қаптаған «ойбай»
Басылып өршіп, басылып өршіп.
Шайқалып милар, көз қанданғандай
Алласын ауыз қос-қостан қосып,
Жап-жаңа шыққан күн жынданғандай
Атылып ойнап, аспанда шоршып.
«Аттан да аттан.!». Алдан да арттан,
Қанды ауыз дүние қақсайды жар сап.
Әлде бір әлем аспанда жатқан
Жерге кеп құлап қалғандай қаусап.
Мыңдаған бастар домалап сөйлеп,
Жаңбырдай жауған секілді сұмдық.
Ала бір жындар ал қызыл көйлек
Жүргендей үсте секіріп, ырғып.
Алапат мынау созылды жылдай,
Адамның басын секундтар жалмап.
Ал анау жақта ақ толқын судай
Тозаққа біреу кіреді самғап.
Шығады жайнап, қайтадан ойнап
Бар тірлік соған берілген сыйдай.
Алайда, аман қалай жүр бейбақ
Қарасаң үсті қып-қызыл шимай?
Түйе жүн шекпен түтіндеп кеткен
Іштегі бу мен айқасып тер, қан.
Соғыс бір теңіз түбіне жеткен
Не деген көзсіз, не деген ер жан!
Шап-шағын құстай — денесі балғын,
Нәзік жан екен — алақанға ұстар.
Апырай, мынау ажал бір шалғы
Қай жерде қиып, лақтырып тастар!
Дейтіндей тірлік аяп бір тілеп,
Көрді ол сонда, таныды түстей,
— Қара бір жерді аяқпен тіреп,
Барады Сардар әзер-ақ түспей.
Ұмтылды мынау жолбарыс сынды
Ышқынып ақтық қайратын айдап.
Зуылдап келіп, үйірілді, тұрды
Үйренген сабаз үзеңгі сайлап.
Атылып Сардар ұштаса берді,
Маңдайдан тері бұршақтап атып.
— Хакімбекпісің? — деп тілге келді
Омырауын төсеп құшақтап жатып.
Бір полк жауға сегіз мың қол кеп,
Тигенде дұшпан құзғындай шошып,
Үріккен қойдай, жылқыдай желдеп,
Шашылды солдат ызғындай босып.
Жөнелді ерлер бір бүйір тартып,
Ұзады майдан жон-жонды қуып.
Ұрандап сарбаз тасиды шалқып,
Жеңістің сәтті сағаты туып.
Қуанған халық мерейі үстем,
Сардарын көріп бер қарай шапты.
Шағылып күнге көрінеді үстен
Қалың бір найза қарағай сапты.
Көк орай шалғын, көкпеңбек сайда,
Түсті аттан ерлер, қоршады сарбаз.
Самалын тосты туған жер майда,
Дегендей дем ал, шаршадың, сабаз.
Шекпенін шешті Хакімбек сонда-ақ,
Сауылдап оқтар төгілді төмен.
Ішінен киген сауыты қорғап,
Қалыпты-ау аман қайсар бір емен!
Жымиды Сардар көрді де жайлап,
«Ерлер-ай десей дос тату-тәтті».
Десіп бір шулап, сарбаздар ойнап,
Аттардың ерін босатып жатты...
* * *
Жаркөлдің Татыр беткей қабағында,
Тәуіштің Торғай құяр сағағында,
Жағалай нар қамыстар қоршап тұрған
Саумалкөл, екіндінің самалында.
Қалың қол қара құрым жатыр жусап,
Табанға, көк танапқа атын тұсап.
Күндізгі жан есірік — өмір-өлім
Айқасы әупіріммен басылды шақ.
Генерал Лаврентьев полкі қазір
Алыста, әлдеқайда жортуда жүр.
Қаусаған қанды соғыс алаңынан
Қаңғы топ енді оралмас қайтып әзір.
Өз басын әрең алып қашқан оның
Бастықтар іле-шала басқан орнын.
Сонау жан, cap адырда жатыр жайрап,
Татырдың қан сасытып қасқа жолын.
* * *
«Ең ауыр, ең сұрапыл болды майдан,
Кездесіп ерлік ерден, жол құдайдан.
Қар талып қара қылыш сермеуменен
Қалжырап шықты Сардар қанды лайдан.
Сол жолы Төкеұғлы Хакімбектен
Болмады жолы қатты батыр өткен.
Сардарды самсаған оқ сарайынан
Сол еді Ақбұршақпен алып жеткен.
Ер еді бапты құстың баласындай,
Базарлы қыз, жігіттің таласындай.
Дариға, кең тыныштық заман болса
Қазақтың соларменен даласы бай!
Кісі еді-ау, асыл еді-ау ардақтаған,
Қол дарып, жағасына жан батпаған.
Аузымен құс тістеген ақын еді,
Дәл сондай сөз білетін қалмапты адам».
Жырлайтын Күдері ақын осыны айтып,
Көзіне келген жасы кері қайтып.
Күрсініп, басын шайқап қоюшы еді,
Алқа топ арасында еріп, балқып.
* * *
Сонымен дем алысты қалың әскер,
Қанменен қатып сіңген ащы жас, тер.
Шайылып көк Торғайдың толқынымен,
Қайтадан саулық айтып хал сұрасты ел.
Не боздақ көзін жұмып кеткен ерді
Ақ жуып, ару қойып, жерге берді.
Дауыс жоқ, көкірек қана қақ айрылып
Ып-ыстық кезде жастар дөңгеленді.
Жарадар жайсандардың бәрі осында,
Саулардың, сәләмат жанның арасында.
Тіршілік қуанышын бірге кешіп,
Жан сауға шүкір еткен жарасына.
Ал анау орта тұста нарындай-нақ,
Жеңістің құдіретімен жаны жайнап.
Саңқылдап Сардар отыр сөзі базар,
Қараған қанша көздің бәрін байлап.
Қоштайды өңшең бөрі дүрілдеген,
Қанды кез енді қазір күлімдеген.
Сар сауыт шығыршығы кеуде тұста
Ойнайды күннің соңғы нұрыменен.
Орнаған кең иыққа қазандай бас,
Шағын мұрт, шоқша сақал, қанжардай қас.
Бәріне ие соның отты көзі —
Қараса, деп тұрғандай қасымнан қаш!
Алайда, жаны самал екпендей — нақ
Досындай әзілдесіп кеткенде ойнап.
Жап-жаңа қыс ауысып, ызғар көшіп
Қасыңа орнағандай көктем жайнап.
— Сарбаздар, сайрандаңдар, сой қасқаны,
Асау той жан түршігер айқастағы.
Мың тойдан қызығы оның болар тәтті,
Туған жер жаңғырықсын айлы аспаны.
Мен қазір рақатқа батқан есеп,
Сен мұхит — мен лақтырған жалғыз кесек.
Сендердің жеңістерің маған жастық,
Сендердің қуаныштарың маған төсек.
— Хакімтай, баста бәрін, баста, баста,
Бір қызық дастан айтшы, доста, қаста
Осы кеш, осынау жат мерекені
Өлгенше естерінен тастамасқа! —
Деп мойнын бір жымиып қойды бұрып,
— Көке, біз шыққан жоқпыз қойды қырып,
Адам ғой қырғанымыз,
— Қайран бала
Қалмады-ау сол мінезің! — дейді күліп.
— Әр нәрсе тағдырға сай — сен мерт болсаң,
Жасайды осы тойды жауың шапшаң.
Әрқашан жеңген бақыт, жеңілген сор,
Тойла, күл - бақытыңды тауып жатсаң!
«Дұрыс-ақ! Көкем дұрыс! Кәне, азамат!»,
Жату жоқ, жалбарынып жан азалап! —
Дуылдап кетті сарбаз. Қызды мейрам —
Күн батты қызыл тілі қырды жалап...
Аңқиды шалғын иісі мұрын жарып,
Көптен соң қалың сарбаз тынды барып.
Қалжырап шомды ұйқыға қайран Сардар
Ақынын, Хакімбегін баурына алып...

Таңға сапар
«...Құлады патша!» — Сол хабар
Құлағын Торғай тұндырды.
Шіркеуде шулап қоңыраулар.
Мешітте имам шыңғырды!
«Ақ патшам менің,
Ақ ием!» —
Азанның тілі, аза үні:
«Әуселем биік, әулием —
Жасаған, қандай жазығы?!» —
Қашанғы тақтың қазасы —
Тастаған зілдей тасты үйіп.
Қалғандай Торғай қаласы
Тал түсте кезі бақшиып.
Бұл — сонау астам өмірдің
Қамалы қырда салдырған.
Қатыгез, қаншыл дәуірдің
Дүресі күнде жаңғырған.
Қақсайды қазір тірі өлік,
Қамшысы кектің батқандай.
Тұмсығы көкке тіреліп
Мың қасқыр ұлып жатқандай...
* * *
Ал мынау шұбалаңның жағасында,
Торғайдың Теке суат сағасында
Атылып ақ шабақтар аспан-көкке
Өзеннің той жасайды сабасында.
Шұрқырап бие, құлын желісінде,
Татулық тай-құнанның тебісінде,
Шалқар кеш, шағалалы шаңқан шілде,
Шырлаған шегірткелер шөп ішінде.
Пай-пай, пай ауыл самсап қонысын-ай,
Жарқырап Ай мен Күннің тоғысындай.
Кешегі қайран мекен қайта тапқан
Сағынбай, кім кетіп ед сағы сынбай.
Жүректің у жайлаған дерті көшіп,
Қайтадан бой кесіліп, еркін өсіп,
Боз қырды толтырды ғой бозбалалар,
Жайсандар бір-біріне еркелесіп.
Өркенде жайқалады бала шалғын,
Тиме, көз, сұқтанба, тіл — тамаша күн!
Қатындар ақ жаулықты биік салып,
Кір жуып, қайнатады қара сабын.
Жігіттер аспандатып ән-өлеңін,
Арулар иыққа асып ақ желеңін.
Балалар балтыр түріп, суды кешіп
Айтады ай жарықта «айгөлегін».
Сонымен ауыл қонды қайта жұртқа,
Бай қоныс, бағзы мекен, байтақ ұлтқа.
Орнады Қостанайда қос үкімет,
Басылмай ала жанжал, айқай сыртта...
* * *
Түс болды, қала беті күнге қарап,
Ақ шіркеу алтын айдар нұр жағалап.
Көк үйлер аман қалған асау өрттен
Тағы да мұнартады «мен мұндалап».
Тарихта «Тоңқайма» деп көп аталған
Бұл қала айнымайды ақ атаннан.
Торғайдан мойнын созып су сіміріп
Ерініп тұрған жерге шөге салған.
Өзеннің арғы беті алып аймақ.
Көрінер алақанда бәрі жайнап,
Содан соң барып-барып жазық бітіп,
Көк жиек көтерілер тағы жайлап.
Осынау қазан шұңқыр көк кенере,
Жатыр деп айту қиын текке неге.
Телегей-теңіз болып толады аңғар
Кеткенде Торғай тасып көктемеде.
Ал бүгін ұлы жиын, бір ғаламат,
Тастаған шымқай қызыл туды қадап.
Өзеннің бергі беті, арғы беті
Қалың қол қарақұрым тұнған алап.
Жаңағы алып теңіз құрғап қалып,
Жатқандай бейне сансыз тулап балық.
Көпшілік сыймай көздің шарасына,
Аспанды теңселтеді шулап халық.
Ғажайып бір қуаныш бәрін билеп,
Биікке тосып құлақ, талып иек.
Бірінен бірі қағып әкетіп тұр: —
Анау сол сөйлеп жатқан Әліби! — деп.
«— Жолдастар! — деген тұңғыш шықты бұл сөз,
Тастады таңырқатып жұртты бұл сөз»
Жалма-жан жалпақ дала: «Жолдастар» — деп
Жаңғырып жаппай айтып тыңда бір кез.
Кім білсін, осы сәтте байқады ма ол,
Мәңгілік мынау сөзді айтарын ол.
Бірлікке куәліктей бір ауыздан
Әйтеуір әдемі айтты қайтарып ол.
Аспанды қол шапалақ кетті жарып,
Құламай қуаныштан ел шайқалып.
Көзде жас, көкіректе сол әсем күй
Жаңғырық бір әкетіп, бір қайтарып.
Дуылдап кетті Торғай өлкесі кең,
Аспанда алыс күннің өршесінен.
Қол жетіп, еркін қазына түсіргендей,
Батқандай бақытқа жұрт белшесінен.
Ғасырлар келген іштен шыдап, тынып,
Азаттық дауысынан құлақ тынып,
Теңсіздік деген қырсық темір бұғау
Тістеніп, теуіп үзіп, лақтырып.
Тебіреніп теңіз халық кетті қайран,
Не байдан қайыр көрмей не құдайдан.
Қасиетті қанын төккен қара кедей
Қаһарлы кешіп бастан не бір майдан.
Қасқайтып қамшыменен бір ышқынып,
Тымағын көне заман түсті ұшырып.
Жалмауыз, жауыз көмей қалды қырсық
Опырылып, отыз бірдей тісі сынып.
Жайнады жаңа заман күні көкте,
Өзі би, ұқсап өзі құдіретке.
Қарады кедей қазақ тұңғыш рет,
Төрт бұрыш мынау дала, төңірекке.
* * *
Тарады сарбаз тарқаған елдің кегіндей,
Үш жылдай айқас үш күндей болып көрінбей.
Жорықта туыс, жолдас та болған сабаздар
Көздегі жасы әзер де әзер төгілмей.
Барады сыңсып шашылып қазір жан-жаққа,
Бір уыс болған сыйынса кешке аруаққа,
Азаттық олжа,
Азамат қию сол ауыр
Көмілді Торғай тұяқтан шыққан шаңдаққа.
Жеңімпаз халық разы боп осы жауапқа
Тарады жайлап тараған селдей алапқа.
Қошемет тұтып ойнайды күннің шұғыласы
Айбалта, қылыш асынған қару-жараққа.
Төбеде сонау шеңгелдей қалың ұйысқан
Қол басы ерлер,
қойындас бауыр туысқан.
Қоршайды бәрі Шалқасқа атты Сардарды
Қанкөйлек кеше толқынға бірге жуысқан.
Қимайды Сардар көзімен көпті ұзатып,
Көтерген қолы қиядан сонау мұнартып.
Жөнелтіп тұр ол әскерін күннің астына
Байламын ақтық,
ризалық сөзін шын айтып.
Әлі де әлі үзілмейді әскер әндеткен,
Ендігі алды есепсіз асу-бел кеткен.
Жауы да оның дейтіндей қазір:
«Пай-пай, пай,
Өңшең бір ерді жинаған екен жер-көктен!»
Қимайды Сардар бәрі де соның ұлындай,
Қарайды ұзақ көреген кезі бұрылмай.
Күркіреп тасып,
күркіреп тасып барады
Қалың қол сарбаз Торғайдың тентек суындай...
Қимады Сардар,
таратты қолын ақыры,
Құлақтан әлі кетпеген жаудың жат үні.
Дабылын қағып даланы басқа көтерген
Даңқты сабаз, қазақтың абзал батыры.
Қолында жалау —
Хакімбек, сонау
дос жолдас,
Қанды жол асу, көк тайғақ мұзда
қосқан бас,
Әлекең кеше осыған сеніп тапсырған
Батырға серік ер еді серттен қозғалмас.
Сонау бір топыр,
қым-қиғаш шабыс
қыраңға,
Қарайды көзін алмастан ұзақ бұлар да.
Сарқылды сарбаз көптен соң барып,
соңғы аттың
Шаншыла шауып аспанға шаңы шығарда.
Артында аз қол, үш бірдей сосын
салт атты,
Алған бұл ерік, азаттық дәмі сол тәтті.
Кеудені билеп,
келешек шіркін шақырып,
Ақжолға, таңға, заманға мынау жол артты.

Бірінші бөлімнің соңы

Екінші бөлім
БҰЛЫҢҒЫР ТАҢ
Мерген ауылы

Торғайда Совдеп. Қызыл ту
Ең биік үйдің үстінде.
Толастап айқас, ызың-шу,
Білінді қазір күш кімде.
Өңкей де қызыл комиссар,
Үлкені соның Иманов.
Жаңа бір тұрмыс жан құштар,
Бетіне нұры жиналып.
Өркендеп жатқан кез еді-ау,
Болашақ қамын ойлатып.
Болмасқа қамсыз — келсе жау,
Үйретіп әскер ойнатып.
Кигізіп әсем формасын,
Самсатып сапқа тұрғызып.
Кешкілік кернеп қала ішін
Әндетіп өтсе бір қызық.
Жарқылдап қару-жарақтар,
Арындап аттар ойқастап.
Дегендей бізге қарап қал,
Қаланың халқы көз тастап.
Хакімбек Токин комиссар
Жер бөліс ісін бастаған,
Мауыты киім жарасар
Алтынмен зерлеп тастаған.
Баяғы тұлпар Ақбұршақ
Әскери ермен үйлескен.
Ол барған жердің бәрі шат,
Жиналып жалпы гулескен.
Асығып әсем ертеңге,
Аптығып айтып арыз-мұң,
Бәрі де шығып бекерге
Қашанғы байға қарыздық.
Байлаудан шыққан малдай-ақ
Босанған кедей мінезі.
Қандай бұл заман, қандай бақ
Бәріне қожа бір өзі!
Басталды тағы дүрбелең,
Бастырды тозаң бұл елді.
Азамат соғыс күн деген
Астан да кестен жыл келді...
Ал міне төңкеріске төнді қауіп,
Сыртқы жау елге кірер жолды жауып.
Қоршауда қалды жап-жас қала мына
Ішкі жау іштен талап, иттей қауып.
* * *
Торғайды басты келіп атты қазақ,
Батырдың қарауында әсер аз-ақ.
Қалаға кіре алмай жау жанталасты
Келгенде жасаймын деп ақтық азап.
Жағалай өртенді ауыл маңайдағы,
Жазықсыз төгілді елдің талай қаны.
Адамның адамға істер айуандығын
Арқалап аза кіндік жер айналды.
Бірауық зеңбіректер қаланы ұрып,
Арада өкіл салып ала күлік.
Ала алмай бітім сұрап арпалысты
Аттатпай тұрды батыр табалдырық.
Барлығы үш жүз әскер кескілескен,
Жалғайды танды таңмен,
кешті кешпен.
Көбісі комиссардың далада жүр
Бұл жайдан ешбір хабар естіместен.
Ызадан булықты жау тілек болмай,
Күтпеген мықты қамал, тірек сондай.
Түйілген тас жұдырық секілденіп
Тұр қатып Торғай қала, жаңа
Торғай!
* * *
— Қайда ауыл?
Қайда ауыл мергендердің
Ордасын көрсет бізге өңшең иттің!
Деді жау.
— Әне! - деді опасыздар.
Сол үннен дір еткеңдей сескеніп түн.
Бір. Екі. Үш. Ұшты доптар жалын сүйреп,
Шу етті қалың қопа қамыс күйреп.
Жөнелді аза бойды тік тұрғызып
Күңіренген төңіректі дауыс билеп.
Ұйлығып отырған ел бір уыстай,
Қанатсыз ұша алмаған тірі құстай.
Үйітіліп от ішінде қала берді,
Ақ үйлер күтір-күтір шыны ыдыстай.
Азамат бәрі де әскер қала ішінде,
— Жау жендет ал да тала, ал ішіп, же! –
Омырауын ашады оққа бір ақсақал —
Жалаңаш жан есірік хал үстінде!
Жанады өрт — жан-жақ енді самаладай,
Сан түрлі үнмен ажал салады айғай.
Ішінен от дозақтың зар шығады
Басылмай бала шырыл, анада «ойбай».
Жас сәби өлген ана сүтін еміп,
Жарыққа жалт қарайды бетін беріп.
Ызындап нар қамыстар өртенеді,
Ажалдың сыбызғысы секілденіп.
Бір кезде қалың жылқы дүр ете қап,
Жосылды жонға шығып күрең қабақ.
Кісінеп, шұрқырасып, кетті заулап
Соңынан түскендей-ақ біреу сабап.
Тағы да зеңбіректер қоса аңырап,
Болды ауыл жер мен жексен,
күл шаңырақ.
Қазаға жаназашы секілденіп
Үй қалды қара күйік бос
сандырақ.
— Қой, жетер! — деді қолын бір-ақ сілтеп,
Жау бастық көзін басып, құлақ бітеп.
Содан соң қара жолмен қайта жосып,
Дыбысы жаңғырықты тұяқтың тек...
...Таң атты. Сорлы ауылды жалаңаштап,
Жел сұмпай сұмдық хабар ала қашпақ.
Адамның айтып аузы шыдамайтын
Ауыл бір күйік қазан, қара қаспақ.
Жат көріп, жауға жорып, бір бөлектеп,
Қарамен өлген есеп дөңгелектеп.
Әр жақтың азғындары күлді алыстан
«Ауылына мергендердің сол керек!» — деп.
Әнекей, түнде қашқан жылқы құлап,
Келеді суат бойлап ұбақ-шұбақ.
Құраулап көзінде жас жұрт барады,
Жаңғырып жағадағы жасыл құрақ.
О, ғажап, үн келеді жылқы жақтан,
Сәбидей жамырасып жылап жатқан,
Әр аттың бауырында бір-бір бала
Таңулы, қалған аман бұл апаттан.
Ауыл-ай, қайран ел-ай, қан айқаста,
Мынау ой келе қалған қалай басқа!
Білгізіп елдігіңді, ерлігіңді
Сақтапсың ұрпағыңды жоғалмасқа!
Қалдырып қайран жұртты тағы да бір,
Арттағы тау төбенің бәрі қабір.
Ауылы мергендердің көшті алысқа
Боларын білді дағы әлі дауыл.

Қапы күн
Атысты Торғай
атысқан сайын бір күйреп,
Қырдағы қоңырау
өзінен-өзі күмбірлеп,
Көшенің іші секірген доптан көрінбей,
Жортады жалаң тақырда
оқтар бүлкілдеп.
Қаланың халқы
қалмастан қару асынған,
Асынбай қайтсін, ажалмен ойнап ашынған.
Бәрібір өлім жастығын алып
жатпақ ол,
Кету жоқ әсте бораған оқтың астынан.
Көктемнің күні шыға сап жайнап шығыстан,
Кірмейді шапшаң кілкіген түтін, кіл ыстан.
Қан күрең көйлек ол да бір батыр
секілді
Жап-жаңа кіріп, жыртылып шыққан ұрыстан.
Шаршады батыр жалғыздық, демеу жоқтықтан,
Шаршады дұшпан жауы оңай болмай
соқтыққан.
Алынбай қала, адырда тұрды түтіндеп,
Айнымай үйлер қап-қара күйе
шоқпыттан.
* * *
Айлаға басты енді жау,
Алмасын біліп қырғынмен.
«Соңыңнан ерген ел мынау
Қажыды майдан сүргіннен.
Ақ әскер кете жөнелді,
Тұрақтап байыз таба алмай.
Адасқан біздей пендеңді,
Қалаға кіргіз, қамамай!
Ағайын, бауыр, туысқан,
Аз ғана топпен біз қалдық.
Арамыз азып суысқан,
Абыройыңды сенің қызғандық.
Бар билік сенде, соңыңнан,
Қарашы болып ердік біз.
Қисаймай жақсы жолыңнан,
Өзіңе ғана сендік біз.
Қырылыса бермей өзді-өзің,
Қадірлі Сардар, қолыңа ал!
Көремін десе өз көзің,
Шолушы жібер, шолып ал!
Маңайда дұшпан жоқ қазір,
Алдасақ, бізді бауызда!
Ағайын басы оққа әзір,
Ағайын сөзі ауызда.
Бітімге, батыр, батаға
Шақырдық сені құранмен.
Жайсаң ер сабаз, жақсы аға
Жасайық жалғыз ұранмен!».
* * *
Осынау сәлемді алып салтанатпен,
Ақ сәлде, аппақ желең шапағатпен.
Көтеріп төбесіне қалың құран,
Кілең бір үкілеткен ақ боз атпен.
Қалаға «игі жақсы» кірді шалдар,
Атанған қадірлі елге қажы-ишандар.
Сақалы белдеріне түскен өңшең,
Аузында: «Әлей, Сардар, Әлей, Сардар!»
Аттарын алаңға әкеп қатар байлап,
Жаяулап, бас иісіп, басып жайлап.
Тізілген әскерлердің арасымен
Қозғалып келе жатыр «А, құдайлап!»
Қабағын қалың түйіп, ауыр оймен,
Қарайды қарауылшы тағы үреймен.
Тоқтатты қақпадан кеш үш қадам жер,
Мүләйім кіл әулие сүмірейген.
Іш жақтан келді бұйрық кірсін деген,
Сырттағы жан болмады күрсінбеген.
Жөнелді қалбалаңдап қайырсыз топ,
Адам жоқ жол бойында тырс үндеген.
Қоршаған жан-жағында комиссарлар,
Жарқылдап отыр екен арыс Сардар.
Бір шолып өткір көзбен өте шықты
Бәрі де кешегі би, таныс шалдар.
Бәрі де маңдайымен сүйкеп еден:
– «Уа, Алла, қадір Сардар, уа пәуеден!» —
Тәңірім, азаматқа таупық бер,
Арыл күл, ада нәубет, бұ пәледен!»
Қарайды бас комиссар көзін алмай,
Бұл кезде абжыланның өзі бардай.
Қас қақты, жетіп келді қос адъютант,
Батырдан бас изесе сөз ұғардай.
Шалғыншы кетті аттанып, суыт жүріп,
Шалдарды бөлек үйге тынықтырып.
Кеңесті комиссарлар бұл күн ұзақ,
Айласын азар жаудың біліп тұрып.
Амал не ойланбасқа, сарқылды әскер,
Жан-жақтан еш хабар жоқ —
ақылдас! — дер.
Тым-тырыс бұл не ғажап?
Бар — дей ме екен
Батырда таусылмас қан, таусылмас тер?
Шолғыншы келді қайтып ертеңінде:
— Бос қалған жүз шақырым өлке мүлде,
Босқан жұрт бозға шығып мал іздеп жүр,
Ауыл жоқ шұбалаңның өртеңінде!
Бас шайқап қойды батыр мол күрсініп,
Деді ме сорлы тағдыр,
сор тіршілік!
Шекесін жырта қарыс қос қолымен
Аямай әлсін-әлі отыр сығып.
Десе оған: — Сенбе, көкем, сенбе,
көкем! —
— Қашанғы қайран жұртты сенделетем?
Бір тыным болмады ғой,
болмады ғой! —
Дейді ол, байлай алмай белді бекем.
Дариға. оның осы мұң-зарында
Бар еді-ау нәлет-қарғыс кіл залымға.
Еш болып кеткені ме, есіл енбек,
Оны ұғып, оны аяйтын кім бар мұнда?! —
Тұрды ол, дүниені басқа тепкендей-ақ,
Бір сұмдық тәуекелге кеткендей-ақ.
Кезінде жанды сол кез ғажап жалын,
Сол жалын байтақ жұртын әпкендей-ақ.
Арыстан ақырғы рет ақырғандай,
Ащы үні асау мылтық атылғандай.
Шайқалтып қабырғаны шаңқ ете қап:
— Бар, кірсін!
Кірсін дереу қапы қалмай! —
Өкініш өзекті өртеп барады улап,
Жүгірді «А, құдайлап» шалдар шулап.
Қақшиып қақ ортада қалды батыр
Жүрегі бір шайқалып, кетті тулап.
Дәуреннің көзден ұшып бір мұнары,
Достары құшақтасқан құрбылары.
Бетіне жан келмеген көкесінің
Қасында үкім күтіп тұрды бәрі!
Бір өзі елдей ойлап, ес білетін,
Ер еді, оңай мұнша түсті дер кім.
Жеңбеді ол — алдау, арбау, опасыздық
Дүниенің қаптап тұрған ескі дертін.
Бұл жалғыз, осы сәтте бұл мықты емес,
Жалғызға жауыз жалған құлдық — демес.
Адамға соңғы сенім арналды да,
Жүректе бітім ұйып, тұншықты егес...
* * *
Күн батты, дүниені артқа тастап,
Ал қазір қала қақпа айқара ашпақ.
Тіршілік дірілдейді сұм күдікпен
Тағдырдан, тас талаңнан қайда қашпақ?
Соңғы рет бекінді штаб түнді тістеп,
Жұлдыздар ағып көкте,
жүгіршіктеп.
Қалтырап алыс жолда Ай келеді
Зорға деп шығарғандай біреу күштеп.
Алдына Алашты ұстап,
құранды ұстап,
Ылғи бір ала сирақ,
күрең қасқа ат,
Дутовтың жендеттері жедел шауып,
Қалаға қатар-қатар кірді ойқастап.

Қайғылы хабар
Жүр еді ол Бағаналы, Найман жақта,
Ұлытау, Сарымойнақ, Сайқалмақта.
Торғайдың топырағы қанға бөгіп,
Батырдың бастан бағы тайған шақта.
Тал түсте келді хабар Құмкешуде,
Таянып қалған мезгіл күн бесінге.
Үш атты аппақ сабын ала құйын,
Тоқтады ақ боз үйдің іргесіне.
— Хакімбек, көке! – деген бір дыбысқа
Елеңдеп шыға келді бұл да тысқа.
Еңіреп құшақтады келген үшеу,
Күн жылап қосылғандай күн батыста.
– Өртенді, құрыды ауыл, күл боп ұшты,
Олардың сүйектерін түн кемісті.
Қалмады қадірлі әке, аяулы ана,
Қанданды асыл бесік, жөргек үсті.
Бәрінен ұлы қайғы жанға батқан,
Сардарды тас түрмеге жау қаматқан.
Алдады арсыз, тексіз сұм азғындар
Ант соққан, құдай қарғап, құран атқан.
Ала алмай атты қазақ ай бойында,
Ала аяқ, айла түлкі салды ойынға.
Қалжырап, қару бітіп, адам бітіп,
Сардардың қамалады қайғы ойында.
Сүйеу жоқ, сүйемел жоқ есіл батыр,
Сұмдардың сұм кінәсін кешірді ақыр.
Қараса, Қарасайдың табанынан
Бұлттай боп қалың әскер көшіп жатыр.
Бармағын алды батыр сонда тістеп,
Қайт деуге қарсыласар қолда күш жоқ.
Аздан соң туды басқа заман ақыр,
Бітімнен айнып шықты алдамыш топ!
Тұмандап көздің алды, айналып бас,
Шымырлап төбе құйқа, байланып жас.
Әп-сәтте қан салқындап, тамыр құрғап,
Секілді тұрып қалды ол – бір құлпы тас.
Бар дәурен, бар өткен жол тасыр, тайғақ
Бір сәтке ауыр бұлттай басында ойнап.
Көңілінің көк аспанын көшіп келіп,
Лay етіп, жанып жерге түскендей нақ.
Селк етіп, түстен шошып оянғандай,
Онысын жүрек айтып, ойы аңғармай.
Қапы өмір, қара қанат құзғын қайғы,
Бұған да шулап ұшып оралғандай.
Үн-түнсіз кетті өкініш өлкесіне,
Асылып ауыр басы ер төсіне.
Сан жорық қуғын-сүргін кешкен бастан
Түсті ауыл, түсті қайран еркі есіне.
Осының ақырғы ойран сыбағасы,
Туды деп қуанғанда бір ағасы.
Сенгенде қырып берген серісі өзі,
Бар ауыл тек өзінің садағасы.
«Жоқ! — деді ол, осы ойынан үріккеннен, —
Күн құрсын, құрсын тірлік бүйтіп көрген.
Барам мен, қазір барам, өлем бірге,
Әуелде-ақ бұл басымды бір тіккем мен.
Азы не, өкініштің көбісі өткен,
Бір жалын қалмас оқшау тегіс өрттен.
Соншама ауыр бейнет солай бітсе,
Қас тағдыр, мен жеңілдім, сені сөкпен!
«Ежелден қанталаған көзіміз көп,
Өзіміз, бәрін құртар өзіміз!» — деп.
Сан жылап, айтушы едің Сардар сабаз
Қалыпты-ау бізде сөйтер кезіміз көп.
Жә, солай, барам қазір қасыңа мен,
Жан-жағын өрт қамаған асыл емен.
Сөкпе сен, сенен қалып жұрт құра алман,
Демеймін әм далада қашып өлем! —
Қоштасып осылайша қалың елмен,
Үш бауыр азаматы жанына ерген.
Күн бата шығып кетті Торғай беттеп,
Қол бұлғап, күңіреніп ел қалды белден...
* * *
Қаладан он шақырым баян суат, —
Тынықсын қажу дене, жайыжын ат! —
Десті ерлер. Хакімбектің көзі ілінді
Аз жатып азалы ауыл жайын сұрап...
Бір шақта сатыр-сұтыр көмді мылтық,
Зұлымдар жүрген ұдай жолды күтіп.
Қуып кеп, аңдып басқан жері осы еді
Атысты ер, аңтарылды оғы бітіп.
Жалма-жан Ақбұршаққа аяқ артып,
Жөнелмек болған еді, қалды тартып.
Жұлынып қайран тұлпар тілерсегі,
Жығылды дүрс құлап, омақатып.
Алысты ол олжа болмай он-жиырмаға,
Қапы жау, қаптаған жау оңдыра ма? —
Әлдекім «әп, бәлем!» деп жатыр байлап,
Қос-қостан мылтық аузы төнді жана.
Соңғы рет жоғалды үміт көзден ұшып,
Өкініш өзекті өртеп, кеуде қысып.
Қапыда, қара түннің ортасында
Қайран ер жау қолына кетті түсіп...

Ақырғы түн, азалы таң
«...Достың жатыр кәззәптардың қолында,
Ауыр жаза, ақтық үкім мойында.
Он жеті адам атылуға бұйырылды
Жүргені үшін азаттықтың жолында.
Қош, әжеке, қолыңды бер, есен бол!
Бұзылмайтын тас болаттай біздің тор.
Құрып сапар кеткен мендей қозыңа
Ақ сүтіңді мойныңа артпай,разы бол!»
Хакімбек өлеңінен
* * *
Келді де кірді, тас есік қақпа
Адамдай сөйлеп айтты да мұңды.
Сарт етіп тістей жабылды қайта,
Әлдене іште сыңғырап сынды.
Қараңғы түкпір, сызды бір ызғар,
Шіріген иіс мұрынды қауып.
Әп-сәтте кісі сүйегі мұздар,
Қақсатып бойдан қаныңды сауып.
Аздан соң ар жақ ала бір сәуле,
Төбеден, сонау ернеуден түскен.
— Кім барсың мұнда? — Кім болсаң, төрле
Деген бір дауыс естіледі іштен.
Бір бөлме толы ұйлыққан адам:
— Көкем ғой мынау!
— Ойбай-ау, сұмдық!
Не — дейді, кәне!
«Жан бауырым!» даған
Айқайдан кетті айнала тұнып.
«Қап!» — деді бірі ышқынып ұшып,
Сөйткенше құшып құлады жерді.
Тастаған шайнап бармағын қыршып
Тынымның ұлы Омарды көрді.
Жатты сол бармақ еденде аунап,
Жаралы ердей жер қауып түскен.
Өкініш сорлы — қан болып саулап,
У болып тамып өртеді іштен.
Күңіренді жан-жақ, боздаған нарлар
Арысын танып аңырады-ай келіп.
Ақырғы үміт, ақырғы арман
Үзілді бырт-бырт жалғана беріп.
Айтылды сабыр, сүртіліп көз жас,
Қайнаған ыза біртіндеп суып.
Әйтсе де әлі іркіліп болмас
Әлдекім жасы омырауды жуып.
Қараса туыс — осында бәрі
Іні де туған, аға да туған.
Нарымбай шалдың үш бірдей нары,
Беліне бір кез ақ алмас буған.
Бір туған бауыр Мағау мен Ысқақ,
Әлгі де шықты көзімен тізіп.
Құртыпты-ау жауыз санаумен ұстап
Ауылдың жайсаң гүлдерін үзіп.
— Жауларың қойды сыртыңнан соттап,
Алаштың соты — қан ішер сұмдар.
Қанша күн іздеп, өзіңді жоқтап
Сұрайды жиі — білетін кім бар?
— Әй, қырсық тәңірі-ай,
Тәңірі-ай шебер,
Неге де келдің, неге де келдің?
— Аман ең, көкем, келмесең егер,
Не болды халі еңіреген елдің? —
Қайта да кайта солқылдап ерлер
Ет жүрек еріп, шомылды жасқа.
— Батыр мен Таран бір бөлек жерде.
Аман да жаман — хабар жоқ басқа.
— Қойындар енді!
Қоймысың өңшең,
Бауыздап жатса бақырып қалар!
Нешеуміз мұнда?
— Он тоғыз.
Ертең
Біреулер елге құтылып барар.
— Кім білсін...
Енді дыбыс жоқ қайтып
Басылды ерлер сәл тыныс алып!
Тұрғандай сөйлеп, басулық айтып
Тірліктей сонау әлсіз бір жарық...
* * *
Әсем мамыр атты таңы, құлпырып күн,
Білдіріп тәттілігін тіршіліктің.
Аспанның хабары жоқ жердегіден
Жатыр, — деп иман айтып, түршігіп кім?
Сонау бір қызыл үйде көк төбелі
Соңғы рет соғып қорлап, зерттегелі.
Алдырды Хакімбекті алаш соты:
— Сен едің енді бізге жетпегені!
Қара мұрт, аппақ семіз, қушық маңдай,
Тілінен сөйлегенде у шыққандай.
— Айт! — деді ер, айтарыңды арсыз мұңдар,
Қуланып, құр мысқылдап, құйыршықтанбай!
Сен итті жолдас қылды-ау бала жасым,
Арамдап ата-бабам адал асын.
Қанымды енді менің көксеп тұрсаң
Жауыңның тын, зәнталақ, ал да, басын!
— Ол рас, жиен едің, құрдас едің,
Досын жоқ менен басқа мұнда сенің.
Жүзіңді ақтық рет көрейін деп
Шақырттым — әйтпесе әуре қылмас едім!
Айтпақшы Амангелді болды қаза,
Жаныңа жара салар ол бір аза.
Қайтесің, қайыр тіле қалғаныңа,
Мойнына асау батыр қонды жаза! —
Мырс етті...
Ұмтылғанда ышқынып ер
Терезе сыңғыр ете түсті бірер,
— Уа, жауыз!
Жауыз! — кеуде кең жарылып,
Сындырып жібергендей тісті жігер.
Тулады ол тұла бойын бұғау қысып,
— Иттікке, қорқаулыққа туған күшік.
Оллаһи, ант етемін, ертең, ертең
Қаныңды сенің дағы тынар ішіп.
Бәріңнің сүйегіңді өртеп отқа,
Сенемін, тастайды олар көр тамұққа.
Сенемін келеді олар, келе жатыр
Өлсе де, батыр өшпес бар тарихта!
Ал тездет, опасыз оқ мені жұтсын!
Қанды кек іле-шала сені күтсін! –
Соңғы сез, ақырғы айқай даусымен
Жаңғыртып етті сабаз жердің үстін.
* * *
Жылжиды баяу, түн баяу,
Жылжыған сайын қалтырап.
Арқалап ауыр мұң-қаяу,
Жылайды үнсіз атырап.
Түрменің іші жолаушылар
Ақырғы сапар жиналған.
Дәмі жоқ жолға ап шығар,
Дәм біткен, жадау күй қалған.
Іңірде шешкен аяқтан
Бұрышта жатыр кісендер.
Бұғаулар қолды қанатқан
Құлаған жерде түсем дер.
Соңғы сөз жиі айтылып,
Сүйіскен дыбыс тынбайды.
Ащы жас кезде сарқылып,
Ауызда таңдай құрғайды.
Мекенін тастап байырғы
Оршиды жүрек, ойнайды.
Жатырқап дене жаюлы
Төсекке жуи қоймайды.
Тік тұрған яки сүйенген,
Бауырға басқан бір-бірін.
Айнымас тірлік сілемнен
Соңғы ұшы қолда құрғырың!
Жібермей соны тырмысып,
Сіңір боп бітті бар дене.
Миды бір ыстық бу қысып,
Секілді кескін әлде не!
Хакімбек қана жарға бір
Жазады жазу шегемен.
Құсамен өткен бар дәуір
Көлденең түсіп, көлденең.
Жазбасқа және қоймайды
Арттағы арман, мол қайғы.
Бар тұтқын үшін ойлайды.
Бар тұтқын үшін толғайды.
Ақын ед сабаз, ол сарқып
Айтуға мұрша жетті ме?
Қан майдан жорық жол тартып,
Оқпенен айтып өтті де.
Қанымен бармақ жазылған
Жарда бір өлең жол қалды,
Осы сөз кейін табылған,
Осы сөз кейін атадан
Балаға мирас болған-ды.
* * *
Мына сәт қараңғысы еді таңның,
Ұйқыда жатқан кезі тірі жанның.
Он жеті, қолмен санап шығарды айдап
Өңшең бір тілсіз солдат, түрі малғұн.
Жөнелді кісен бұғау шылдыр қағып,
Иісі май түнінің мұрын жарып,
Қашанғы қапас кеуде жанталасып
Жұтады таза ауаны жұлып алып.
Барады баяу жылжып қырға беттеп,
Сылдырай су ағады жылғада ептеп,
Баяғы еркін тірлік, ерке шабыс
Керемет кездерің де біз бар ек деп.
Бәрі де куә соның, бар аймақтың
«Бұл алқап, бұл даламен талай шаптың.
Күткенің осы ма еді сенің сонда
Бақытсыз сырлы иесі Ақбұршақтың!»
Дегендей көңілге ауыр жара салып,
Торғайдың енді үйлері аласарып.
Батады қыр басына бірте-бірте,
Ақ шіркеу секілденіп аласа бұлт.
О дағы баяғыдай қоңыраулатпай,
Биікте байлаулы бір қалған аттай.
Қарайды мына мылқау қара топқа,
Қоя ма соның бәрі жанға батпай.
Күрсініп, келеді ол жалын құшып,
Өмірде қанша у болса, бәрін ішіп.
Үш ұлы Нарымбайдың қол ұстасып,
Бір-бірін жібермейді сағынысып.
Қарайды, қарайды бұл қан жұтқандай,
Бұл сурет, аяныш хал қажытқандай.
«Бір туар, бірге өлу жоқ! - деген қазақ
Қалады мұны көрсе қажып қандай!»
«Сұм тағдыр!» - деді даусы шығып кетіп,
Қайтадан алды бойын жинап бекіп.
Үнсіз жау екі бірдей желкесінде,
Келеді тоқтағанда мылтық жетіп.
Ұқты ол әдейі арнап тапсырғанын,
Соларға өзің ал — деп ақтық жанын.
Өзі емес, бой шымырлап келеді естіп
Ұлдардың өксігенін, ah ұрғанын.
Тоқтады. Бір терең сай бас айналар,
Еңіреп сол арада босады Омар.
Жауларға өз тілімен айтты Хакім —
— Мұрсат бер, басың әзір боса да алар.
Басталды күңіреніс «Қош бол!» даған,
Ажалдың қан шеңгелі қос қолдаған.
Айқасып келе жатты әне, міне...
Таң тұрды жаңа ғана аспандаған.
Қарады ол осы таңға биіктеп бір,
Сонау от жанарымен сүйікті, өткір.
Алыстап арман өмір, аяулы таң,
Қасына қырсық өлім күліп кеп тұр.
Кеудесін соңғы өкініш қақ тілгендей
Қабағын болды дағы шарт түйгендей,
Бар қаны ақырғы рет бетінде ойнап,
Дүниеге ақтық сөзін айтты именбей:
Ол сонда:
«Мен не дейін, меңіреу жалған,
Ақырғы рет не дәметтің?
Сау күнімде сайран салған
Ұстай алмай сен қор еттің!
Сен қор еттің, сен ылайлап
Тұнық ем-ау, бүлдірген сен.
Үлкен көрсем ағатайлап,
Қалқам дедім іні көрсем.
Мен сені бір жақсылықтан
Салған сарай үй — деп келгем.
Дос жүректен, дос қылықтан
Ән арқалап, күй бөктергем.
Бар тумысым, бар тұлғамнан
Сенің көңілің қалмасын — деп.
Менің атым айтылғаннан
Тек алғысын арнасын деп.
Қалып па еді қимаған жан,
Қалып па еді төкпеген тер,
Кетті бәрін жиналған аң,
Кетті жалмап көк төбеттер.
Менің абзал арманымды,
Отқа жақты-ау сатырлатып,
Ат-жөнімді аруағымды
Аямады-ау атып жатып.
Жақсы бір таң өзім күткен
Осынау елең-алаңдағы.
Көр соқырлар кезі біткен
Қарамады-ау саған дағы!
Саған неге қарасын ол
Қасиетсіз қара беттер.
Атып жатып баласын ол
Анасына қарар ма иттер?!
Жайна, асыл таң! Шұғылаңа
Толсыншы ақтық маңайым бір.
Ең болмаса жығыларда,
Мен сүйеніп қалайын бір!
Саған сүйеп атты-ау мені,
Асыл арман, арқалаған.
Тек сонысы батты-ау, тегі,
Тек сонысы батты-ау маған.
Он жеті адам, он жеті өмір
Ауылдастар, бауырластар.
Сұм дүниеден суыт көңіл,
Түсер ұшып ғазиз бастар!
Бауырластар бітпес бірақ,
Біз емес тек жеке батыр!
Анау қызыл таңнан құлап
Арыстандар келе жатыр!
«Қош!» — деді.
Азан-қазан болды жан-жақ.
Құлады көз алдында дүние аунап.
Өзі ме, дүние ме кеткен құлап,
Енді ол ойын жұмсап білмеді аңдап.
«Көкежан!»
Ақырғы рет деп тіл қатып,
Сонау ел, сонау ауыл, еркін уақыт.
Көзінің алдына кеп жарқ ете қап.
Қара түн мұнарына кетті батып.

Азат ауыл
Ап-ауыр дүниенің бір обалы
Жасалды, жаһан қарап тұра қалды.
Көрмеген көптен бері мұндай сұмдық
Басылмай байтақ дала жылап алды.
Күңіренді өзен арна, көл сабасы,
Жұмылып көк жиектің көз шарасы.
Алаптың әр шөбінен жас тамшылап,
Соғылды бәйтеректің тасқа басы.
Күйіктен күйреп дала күмбездері,
Жоқтады бүтіндігін бір кездегі.
Ат шаппай, адам жүрмей аза тұтты,
Көктегі ұстап жиі күн безгегі.
Білді жау енді ғана не істегенін,
Жаңылып жанталасты түс пен өңін.
Қалшылдап қаһарлы кек, қанды үрейден
Тіл бүктеп, тітіренді тістеп ернін.
Қорқаулар бірін-бірі шайнап асап,
«Сен, сен!» деп, алдап ұрып айлаға сап.
Менің атым айтылғаннан
Тек алғысын арнасын деп.
Қалып па еді қимаған жан,
Қалып па еді төкпеген тер,
Кетті бәрін жиналған аң,
Кетті жалмап көк төбеттер.
Менің абзал арманымды,
Отқа жақты-ау сатырлатып,
Ат-жөнімді аруағымды
Аямады-ау атып жатып,
Жақсы бір таң өзім күткен
Осынау елең-алаңдағы.
Көр соқырлар көзі біткен
Қарамады-ау саған дағы!
Саған неге қарасын ол
Қасиетсіз қара беттер.
Атып жатып баласын ол
Анасына қарар ма иттер?!
Жайна, асыл таң! Шұғылаңа
Толсыншы ақтық маңайым бір.
Ең болмаса жығыларда,
Мен сүйеніп қалайын бір!
Саған сүйеп атты-ау мені,
Асыл арман, арқалаған.
Тек сонысы батты-ау, тегі,
Тек сонысы батты-ау маған.
Он жеті адам, он жеті өмір
Ауылдастар, бауырластар.
Сұм дүниеден суыт көңіл,
Түсер ұшып ғазиз бастар!
Бауырластар бітпес бірақ,
Біз емес тек жеке батыр!
Анау қызыл таңнан құлап
Арыстандар келе жатыр!
«Қош!» — деді.
Азан-қазан болды жан-жақ.
Құлады көз алдында дүние аунап.
Өзі ме, дүние ме кеткен құлап,
Енді ол ойын жұмсап білмеді аңдап.
«Көкежан!»
Ақырғы рет деп тіл қатып,
Сонау ел, сонау ауыл, еркін уақыт.
Көзінің алдына кеп жарқ ете қап.
Қара түн мұнарына кетті батып.
Азат ауыл
Ап-ауыр дүниенің бір обалы
Жасалды, жаһан қарап тұра қалды.
Көрмеген көптен бері мұндай сұмдық
Басылмай байтақ дала жылап алды.
Күңіренді өзен арна, қол сабасы,
Жұмылып көк жиектің көз шарасы.
Алаптың әр шөбінен жас тамшылап,
Соғылды бәйтеректің тасқа басы.
Күйіктен күйреп дала күмбездері,
Жоқтады бүтіндігін бір кездегі.
Ат шаппай, адам жүрмей аза тұтты,
Көктегі ұстап жиі күн безгегі.
Білді жау енді ғана не істегенін,
Жаңылып жанталасты түс пен өңін.
Қалшылдап қаһарлы кек, қанды үрейден
Тіл бүктеп, тітіренді тістеп ернін.
Қорқаулар бірін-бірі шайнап асап,
«Сен, сен!» деп, алдап ұрып айлаға сап.
Куәні, көз көргенді санап іздеп,
Ант алып, ізінше тез атып тастап.
Бұлардың көріп тұрып мына түрін,
Сезді де суық кектің сұрапылын.
Дутовтың қалың қолы қашты дереу
Естімей енді ешкімнің «тұра тұрын».
Қаңқайып, қала тағы қалды қаңырап,
Жалт беріп шыға келді тағдыр аунап.
Шашылды нәлет соққан сойқанды топ,
Жолшыбай бір-бірінің жанын жаулап.
Жиналды азалы ауыл, қалың құрбан,
Ерлердің сүйегі де сағындырған.
Келді олар, кескінінде кек жалындап,
Қайысып, қаулап шығып қара қырдан.
Алдында ақ шашты ана алпыс асқан,
Қайғының көкірегін даты басқан.
Жарқырап маңдайына күн жығылып,
Жатқандай өз көңілін айтып аспан.
Тоқырап қайырсыз сай сағасына,
Тірідей қарады ол баласына.
Таныды көк мауытын қылыш кескен
Қып-қызыл шұға тұтқан жағасына.
Қалтырап әлсіз аппақ саусақтары,
Еңкейді, сабырын-ай сол шақтағы!
Оятып алмайын деп айқайламай,
Аңырап кете жаздап, сәл тоқтады.
Содан соң аппақ жібек масатымен,
Құндақтап, баяғы асыл сол салтымен.
Көтеріп ақ сәбидей алды жерден,
Бір атап, өзі айтатын жақсы атымен.
Тағы да жиылды ерлер тірі күндей,
Салмағы ел қолында бір білінбей.
Жаңа таң, жомарт күнді бетіне алып,
Ақырын қозғалды топ, көп кідірмей.
Көк Торғай, көне Торғай, өмірлі өзен,
Бар еді иығында қоңыр кезең.
Көктемде шуы естіліп жатар еді,
Аппақ сел, асау толқын, жөңкіген сең.
Арулап, ақ жуылып, қос обаға,
Қойылды қайран алтын босағаға.
Тұншыққан күні бойы улы жасқа,
Асыл ар аңырады осы арада:
Сұлтаным, менің сұңқарым,
Армандай ыстық аяулым.
Тәтті бір сүттей іңкәрім,
Самсаған топта санаулым,
Көп үшін туған көсемім,
Көгеріп өскен терегім,
Көрерің бұл ма ед көз сенің,
Осы ма тәңірім, берерің?
Жарылқап едің жасаған,
Баяны қысқа дерт болды-ау.
Жаныма біткен жас орман,
Басылмас мәңгі өрт болды-ау.
Жойқын ер басы жойылып,
Жоқтауға туған сорлы екем.
Найзағай соғып, жай ұрып
Таптауға туған сорлы екем.
Арыстан ерім, арысым,
Таусылған Күн мен біткен Ай,
Мендей бір бейбақ жан үшін
Қазаңның ауыр, үлкені-ай!
Қайтейін, әже-ау, жыламай,
Қайысып мынау жеткен ел,
Жарқ етіп, қайтып жоламай,
Маңдайға сыймай кеткен ер,
Анау бір тұлпар Ақбұршақ
Алтындап ерін соқтырған,
Көзімнен тамған жас құсап
Оны да тағдыр жоқ қылған.
Қош, жаным, құлын күнімде
Қалдырдың мені, қош, ұлан!
Мақшарда сонау, түбіңде
Маздап бір қайта қосылам!
Тынды ол, шек үзіліп тынған күйдей,
Қасіреттен әзер-әзер тұрған күймей.
Сабырдың салмағына шыдай алмай,
Ананың кетті жасы тимей-тимей.
— Құлындар, беу боздақтар, қайтейін мен,
Самсатып бір шығарып, қайта өлімнен —
Құтқарып алмаған соң ана бейбақ,
Көз жастан не пайда бар жай төгілген!
Қош перзент, кешілді сүт, кешілді еңбек,
Жұбанам ел баласын өсіргем, — деп,
Көп қуған арманыңды, рақатты
Арттағы туған ауыл — көшің көрмек! —
Деді ана, ақылды өңін сабыр билеп,
Ақ шашын асыл таңның самалы үрлеп.
Сол үнді қағып алып, қайтара айтып,
Жаңғырып бара жатты дала гулеп.
— Ол рас, ол рас!!! — деп айтты жан-жақ:
Ауылдың мерген деген аты қалмақ.
Қан сіңген қасиетті бұл топырақ
Ұл туар ерлеріңнің даңқын жалғап!
Гүлденер, күйге басар дала шырқап,
Күңіренбес бала жылап, ана сықтап.
Азат таң, ақ әділет келер заман
Ертеңге өсер қайта тамаша ұрпақ!
Жалма-жан жалт қарады жабырқау ел,
Дегендей кереметті таңырқа, көр,
Тірілді бұлдыр тұман дала үстінен,
Самсады көзге келіп сан қырқа, бел.
Сол жомарт мол сәуленің арасынан,
Ал қызыл ту шыға кеп жар астынан,
Артынша жер қайысқан қаптап әскер, —
«Уралап», жаңғырығып жалғасты ұран.
Салтанат, ғажап келіс, әсем екпін,
«Мен сендім, қайран жеңіс, бәсе, жеттің
Деді де, қасіретті сілкіп тастап,
Қасқайып шықты ауылы сарбаздардың.

Эпилог
Елу жыл, жарты ғасыр содан бері,
Тамаша ылғи мейрам, той күндері.
Торғайдың алаңына жиналып жұрт
Еңбектің аты азамат, әйгілі ері.
Жас ұрпақ ту көтерген, дабыл қаққан,
Сондағы аман қалған шаң-бұрқақтан,
Ақ шашты партизандар, қаһармандар
Баяғы ескі күндей салып аттан.
Ғажайып салтанатпен тұрып сапқа,
Бар қала туы қолда, гүл құшақта,
Келеді туысқандар моласына,
Асыл салт, аппақ ізет, ғұрып сақтап.
Сөйлейді партизандар жорықты айтып,
Қиялмен алыс күнге барып қайтып.
Артынша ант береді оқушылар
Астында жалаулардың жанып, шалқып.
Сол шақта мергендердің аулынан,
Жетеді тағы бір топ, салып ұран.
Алдында баяғыдай абзал ана,
Жай тапқан жана күннің жарығынан.
Қосылып Азат, бақыт ән кетеді,
Сонау ән аспан-жерді тербетеді.
Сонау ән естен мәңгі бір шықпайды,
Еселеп талай ұрпақ ер жетеді.
«Біздің көкем айтпайтын,
Айтса, серттен қайтпайтын,
Команда берсе мың қолға,
Тізгінін ешкім тартпайтын,
Тізгінін ешкім тартпайтын!».

---