Эволюциялық теорияның философиялық мәселелері

Табиғаттағы барлық нәрсе өзара байланысты. Бұл идея мүлдем жаңалық емес. Ежелгі заманнан бері адамдар айналадағы және ішіндегі барлық нәрселер мыңдаған көрінбейтін жұмбақ жіптермен астасып жатқанын байқаған. Сондықтан әр іс-әрекеттің әр түрлі салдары болуы мүмкін..

Жердегі тіршілік эволюциясы ақыл-ойды тартады, өйткені ол дүниетанымның негіздеріне әсер етеді. Чарльз Дарвин «Бигл» кемесімен саяхаттап бара жатқанда, жануарлар мен өсімдіктер әлеміндегі біртіндеп өзгерістер туралы куәландыратын көптеген фактілермен кездескенде, ол Құдайға деген сенуден бас тартуды қажет деп санады, оған дейін ол діндар адам болған. Енді шіркеу эволюция идеясын Жазбаларға қайшы деп санауды тоқтатты, бірақ Дарвиннің әрекеті бәрібір табиғи болып көрінеді.

Табылған қалдықтар зерттеушіге эволюцияны күрделі, қарама-қайшылықты процесс ретінде көрсетеді. Бір жағынан, «қарапайымнан күрделіге» айқын бағыт бар; құстар, сүтқоректілер және адам сияқты жоғары ұйымдасқан организмдер кездейсоқ мутация мен сұрыптау нәтижесінде бактериялардан дами алады дегенге сену өте қиын. Бұл белгілі бір Тәңірлік жоспардың - жоғары ақылдың үнемі «басшылығымен» болмаса, даму бағдарламасының болуын болжайды. Екінші жағынан, эволюция, «сынақ пен қателік» әдісімен жүреді: оның ішінде көптеген «тұйық бұтақтар» болды, олар із-түзсіз өліп, ұрпақ қалдырмады. Олар не үшін қажет болды, егер жоспар болса, олардың жоспардағы рөлі қандай? Ұқсас сұрақтар мен қайшылықтар өте көп.

Ұлы философтардың заманы өтті. Қазіргі ғылыми ақпарат теңізінде негізінен тар мамандар «жүзеді». «Теоретик» сөзі модадан шығып, ғылыми ортада  қарғыс сөзге айналды. Осыған байланысты білімнің әртүрлі салалары арасындағы алшақтық артып келеді, нәтижесінде ыдырау, әлемнің ғылыми бейнесінің ғана емес, сонымен бірге жеке адамдардың дүниетанымының ыдырауы – бағдарлардың толық жоғалуына дейін әкелді. Биологиялық эволюцияны зерттеу мен адамның рухын, мәдениетін, этикасын дамыту арасындағы алшақтықтың кеңеюі әсіресе қайғылы. Екіншісі, сөзсіз, біріншісінің табиғи жалғасы екенін қазір аз адамдар түсінеді, дегенмен бұл туралы керемет еңбектер жазылған.

Жалпы, эволюцияны зерттеудің екі түрлі тәсілі бар: «элементарлы» және «тұтас». Біріншісі бүтіннің элементтерге ыдырауынан тұрады (тіршілік үшін күрес, кездейсоқ мутациялар, жеке гендерді таңдау); екіншісі - интегралды жүйелер (организм, онтогенез, экожүйелер, биосфера) дамып келе жатқан объектілер ретінде қарастырылады. Ал осы екі тәсілден шыққан философиялық тұжырымдар мүлдем басқаша. Бірінші жағдайда, адам өзінің парасаттылығымен, гуманизмімен, адамгершілігімен табиғаттың барлық заңдарына - аяусыз, соқыр, өзімшілдікке қарсы тұрады екен. Екіншісінде, керісінше, адамдағы ең жақсы нәрсе эволюцияның жалпы сызығының жалғасы мен дамуы болып шығады, ол селекция мен күрестің тұрақты әлсіреуінде, жеке тұлғаның құндылығы мен қауіпсіздігінің жоғарылауында көрінеді.

Эволюциялық процесс белгілі бір философиялық қағидаларға, заңдарға, категорияларға бағынады. Оларды білу даму процесін басқаруға және оның нәтижелерін болжауға мүмкіндік береді. Әлемнің бірлігі қағидасына сәйкес эволюция - бұл оның жеке бөліктеріне емес, бүкіл Космосқа тән процесс. Эволюция - бұл даму принципінің нақты көрінісі - заттардың қайтымсыз, бағытталған, сапалы өзгерістер жасау мүмкіндігі. Эволюция сонымен қатар детерминизм принципінде де, әртүрлі стохастикалық процестердің жиынтығында да көрінетін әр түрлі жүйелер мен құбылыстардың өзара байланысын қамтамасыз етеді.

Эволюциялық теория әр түрлі философиялық принциптерді, әдістер мен ілімдерді біріктіре отырып, философияда интеграциялық рөл атқаруы керек. Ол қоршаған әлем туралы ғылымдардың ең жақсы жетістіктерін бойына сіңіре алады және оларды бүкіл адамзаттың пайдасы үшін заманауи философиялық көзқарастармен тығыз байланыста дамыта алады.

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің 1-курс магистранты Нурмаганбетова Динара. Жетекшісі:Данат ЖАНАТАЕВ, ф.ғ.к.  Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ доценті

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: