М. Ю. Лермонтов

Бұдан жүз қырық жыл бұрын, 1814 жылы, орыстың ұлы ақыны Михаил Юрьевич Лермонтов дүниеге келді. Құнары мол, мейірімді орыс топырағы адам дүниесіне тағы да бір ұлы ойдың, жалынды жырдың болашақ данышпан тұлғасын келтірді.

Лермонтовтың балалық шағы орыс поэзиясының көгінде, Пушкин жырларының шалықтап тұрған кезінде, бұл күнде бүкіл советтік Россия әдебиетіне үлгі, бастаушы болып отырған орыс поэзиясының жаңа бетке, жаңа өріске басқан кезінде өтті. Ол кезде данышпан Пушкиннің өлмес жырларымен қатар, Россия даласына өз заманының мақтаулы азаматы болған Рылеевтің жалынды азаматтық жырларының да таралған кезі болатын.

Сол кезде патшалы Россияның түнерген сұр аспанында нажағайдай жарқ еткен декабристер көтерілісінің жеңіліс табуы, оның Пистель, Рылеев сияқты басшыларының жазалануы Лермонтов ойына әлдеқандай қозғау салар жәйт болды. Бұл кезде ересек тартып қалған бала — Лермонтов Рылеев жырларын жасырын оқып жүрді. Он бес жасар Лермонтов декабристер сарынымен үндес өзінің алғашқы өлеңдерін жаза бастады.

Лермонтов жүрегінде жастай ұялаған бекзадалар (светский) қауымына наразылық үні Пушкин өліміне байланысты бұрынғыдан гөрі нығая, бұрынғыдан гөрі ұштала түсті. Ол ақын өліміне арнаған алмас қанжардай өткір, удай ащы өлеңінде Пушкин өліміне тікелей себепші болған I Николай мен оның маңын қоршаған жексұрын бекзадалар тобын әшкереледі. Өз тілінің ащы зәрін соларға төгіп, жалынды жырының өткір жүзін соларға сілтеді, ақын өліміне ызаланған халық наразылығының жаршысы болды. Қолдан-қолға тарап кеткен осынау жыр патша жүрегін дір өткізді, бар күшімен саңқылдай жырлаған ақын даусы қалың бұқараны революцияға шақырып тұрғандай көрінді, патша 22 жасар Лермонтовты айдауға жіберді, ақын өмірі осылайша қыспаққа түсіп, осылайша қуғынға ұшырады. Өткір, ойлы Лермонтов өлеңдері әрқашан да патша жүрегіне садақ оғындай қадалып ақынның көздеген нысанасына дәл тиіп отырды. Өшпенділік билеген патша Лермонтовтан өзінің қанды көзін айырмады, торлап, шырмай түсті, ұлы Пушкиннен кейін орыс поэзиясының ардақты туын құлатпай асқар биігінде ұстаған данышпан Лермонтов ақындық күшінің дер шағында, адам айтқысыз қаулап гүлдей өсіп келе жатқан кезінде дұшпан қолынан қаза тапты. Оның күндей нұрлы жүрегіне патша өз жендетінің улы оғын қадалтты, сөйтіп Россияны тағы бір керемет азаматынан, кемеңгер ақынынан айырды.

Жиырма жеті жасқа жаңа ғана аяқ басқан жас Лермонтов айдауда, қыспақта жүргеніне қарамастан артында, адам айтқысыз көптеген асыл еңбектерін қалдырды. Лермонтов өмірі, оның еңбек сүйгіштігі керемет үлгі боларлық жәйт. «Өлді деуге сия ма ойлаңдаршы, өлмейтұғын артына сөз қалдырған» деп біздің Абай сүйікті Лермонтовты айтып отырған тәрізді.

Тынымсыз еңбек етіп, өмірге берерім көп деп, сол берерін асқан шеберлікпен дамылсыз кестедей тігіп отырған Лермонтов менің көзіме ұзақты күн бал жинаған еңбек сүйгіш бал арасын елестетеді. Туған елі алдында өз жауаптылығын әрдайым сезіну, туған еліне жан-тәнімен адал қызмет ету — міне, данышпан ақынның мақсаты, арманы осы. Осы жолда ол көп үлгіріп, көп еңбек сіңірді.

Лермонтов өлеңдерінің қайсысын алсаң да ол сол кездегі патшалы Россияның ауыр халін, қатал шындығын айтады. 1812 жылғы Отан соғысына арналған «Бородинодан» бастап ақынның талай шығармаларында бекзадалар қауымына, оның шіріген пасық дәстүрлеріне қарсылық, наразылық лебі тынымсыз соғып отырады. Кейде ақын өз тұсындағы жоғарғы топтардан, сол топтар арасынан шыққан жас тұстастарынан түңіліп, өткен өмірге — орыс халқының сонау бір алыстап кеткен көне тарихына көз жіберді, ол кездегі орыс адамдары «біздің тұстағы» адамдардан батыр еді, ер еді» — деп айта келіп, соларды жоқтап, өкіне жырлайды. «Бородино» мен «Иван Васильевич патша мен ержүрек көпес Калашников туралы жырында» Лермонтов осы ойларын мадақтап, осы арманын жырға қосады.

Лермонтов шығармалары «Теректің сыны», «Қазақтың бесік жыры», «Ой», «Қанжар», «Демон», «Мцыри», «Қашқын» тағы басқалар ақындық шеберліктің биік сымбаты, асқар шыңы тәрізді. Бұл шығармалардың бәрі де (тіпті Лермонтов шығармалары тегісімен дерлік) ұлы ақынның өз шығармаларын еркіндік пен ойға, күш пен махаббатқа толы, мінсіз сұлу жырлайтынына ұлы айғақ. Лермонтов шығармаларының негізгі қасиеттері тұр әсемдігі мен тіл байлығында, сезім мен идея биіктігінде, мазмұн кеңдігінде образдарының ашықтығында жатады.

Лермонтов шығармаларының тақырыбы алуан түрлі, ол өмірді мейлінше кең қамтып, терең толғайды, айдауда жүрген кездерінде ұлы ақын қарапайым адамдар өміріне көз жіберіп, олардың ішкі сырларын жүрегімен сезінеді, сондықтан да Лермонтов өлеңдері өзінің тамырларымен халық шындығына байланысып жатады. Он тоғызыншы ғасырда орыс әдебиетінің атасы болған ұлы демократ — данышпан Виссарион Белинский Лермонтов шығармаларына жоғары баға бере келіп, оны орыстың халық ақыны деп атау себебі де осыдан Лермонтов ойларының орыс шындығымен біте қайнасып, тамырласа біткендігінен.

Ақын деген аттың өз заманының адал азаматы, қасиетті ұлы болуымен байланысты екендігі, өз отанының, өз жұртының жыршысы болуы керек екендігі Лермонтовтың ой, санасынан ешқашан да кеткен емес. Ол сол зор атаққа кір келтірмеуді өзіне бір де бір қағида санаған. Сол жауаптылық сезімінің күші оны көпке дейін өзін «ақынмын» деп түсінбеуіне дейін апарғанға ұқсайды. Соның нәтижесінде ол көп өлеңдерін өз атын қоймай жариялап отырған.

Өзінің толып жатқан өлең, поэмаларымен бірге Лермонтов қарасөз де жазған ақын, оның «Біздің заманның геройы» атты романы орыс әдебиетінде үлкен орын алады, сонымен қатар бұл роман орыс әдебиетінде психологиялық романның басы болып есептеледі. «Біздің заманның геройы» — сол кездегі үстем қоғамның жиренішті мінездерін әшкере еткен роман. «Роман геройы Печоринның басына сол кездегі өз тұстастарымның бойындағы бар кемшілігін жинап бердім, бұл образ солардың жиынтық образы» деп Лермонтов өзі жазған сөз басында дұрыс және ашық айтқан. Бұл күнде советтік Россияда Пушкин, Некрасов, Толстой, Гогольдермен қатар Лермонтов шығармаларын сүйсініп оқымайтын бір де бір халық жоқ. Совет Одағындағы бар халық Лермонтов шығармаларын әлдеқашан өз тілдеріне аударған. Лермонтов шығармалары барлық ұлттардың қымбатты әдебиет қазынасына айналған.

Қазақ еліне Лермонтов аты Пушкинмен қатар революциядан бұрын ұлы ақын Абай арқылы келді. Абай Лермонтовтың көптеген өлеңдерін аударды. Оның неміс ақыны Гете ізімен жазған тамаша жыры «Қараңғы түнде...» деген атпен Абай аудармасы арқылы бүкіл қазақ еліне әйгілі әнге айналып кетті. Естіген жанның жүрегін бірден-ақ билеп әкететін осы бір шумақты:

Қараңғы түнде тау қалғып,

Ұйқыға кетер маужырап.

Ыңырсып әнге салып айтпайтын қазақ бар ма! Бұл сөз, бұл жыр қазақ жүрегіне де қона кететін, қазақ ойына да сап ете қалатын тума жыры, тума әні секілді емес пе!

Октябрь революциясынан кейін әсіресе Пушкин мен Лермонтов шығармалары қазақ тіліне көп аударылды. Отызыншы жылдардың арғы-бергі жақтарында Лермонтов поэмалары мен Лермонтов өлеңдері кітап болып басылды. Ол кездегі аудармалар, толып жатқан кемшіліктеріне қарамастан, негізінен Лермонтов шығармаларын қалың оқушыға дұрыс таныстырып, дұрыс жеткізе білді. Осыған байланысты Лермонтов шығармаларының бірінші аударушысы болған Тоғызақов Қасым жолдастың еңбегін айта кетпеске болмайды. Қасым аудармасы тап сол кездегі Лермонтов аудармаларының озығы, жақсысы еді. Қазір Лермонтов шығармалары қазақ тілінде басылып жатыр. 1953 жылы Лермонтов шығармаларының (өлеңдері) бір томы шықты. Оған көрнекті ақындарымыз Ғали Орманов, Қалижан Бекхожин, Қасым Аманжолов, Тайыр Жароковтармен бірге талантты жас ақындар С. Мәуленов, Ғ. Қайырбеков, I. Мәмбетов тағы басқалар белсене қатысты. Мұнымен қатар сол 1953 жылы «Біздің заманның геройы» қайта аударылып, жеке кітап болып басылды. Қазір көркем әдебиет баспасы Лермонтов поэмаларының жаңа аудармасын қолға алуда. Бұл аудармаға ақынның басты-басты поэмалары тегіс кірмек. Дегенмен аударма, әсіресе классиктердің еңбегін аудару ісінде біраз кемшіліктер байқалады. Лермонтов, Пушкин шығармаларының аудармасын қарауға жауапты адамдардан (әрине белгілі жазушылардан) арнаулы редколлегия құрылмайды, аудармалар бір ғана редактордың қарауымен басыла береді. Сондықтан да кейбір аудармаларда елеулі кемшіліктер кетіп жүр. Оның үстіне баспа орнындағы жолдастардың талғаусыз, кім көрінгенге аударманы бере салатындарын да айта кету қажет. Міне, бұл кемшіліктер тезінен жоюды керек етеді.

Қазақ совет әдебиетінің, әсіресе советтік поэзиямыздың өркендеп өсуіне Лермонтов жырларының сіңірген еңбегі ұшан-теңіз. Қазіргі орыс совет поэзиясымен қатар Пушкин, Лермонтов жырлары біздің таусылмас жан азығымыз, ақындық шабытымызды қанаттандырып отыратын сарқылмас қазынамыз болды.

Терең мағналы Лермонтов жырларының күшті лебі, әдемі әуезі, қазақ ақындарының әрқашан да көз алдынан кетпейді, еңбекке, шеберлікке, советтік Отанына дамылсыз қызмет етуге шақырады.