Сөз Асқар туралы

Бүгінгі таңда партиямыз, бүкіл совет халқы саяси-әлеуметтік, экономикалық дамуымызға байланысты болашақ мүдделеріміз жайлы ақылдасып, таразыға салған үлкен тарихи құжаттарды талдау үстінде. Мұнда ішкі-тысқы саясатты ескере отырып рухани мәдениетіміздің ата қазығы әдебиет пен өнердің бағыт-бағдарын белгілеуге де аз орын берілмеген. Бұл салада қол жеткен табыстарды бұдан былай да жалғастыра, жандандыра берудің жол-жобасы көрсетілген. Сол жақсыны жалғастыру көпұлтты совет қоғамының мызғымас салтына айналған барды бағалау дәстүрінен басталатыны мәлім. Кеше совет театрын, өнерін дамытуға сіңірген еңбегі үшін, «Халықтар достығы» орденімен 70 жасқа толуына байланысты марапатталып отырған Асқар Тоқпанов сол мызғымас салт-салтанаттың тағы бір көрінісі. Бұл награданы тек Тоқпановқа тартылған сый емес, партиямыз бен өкіметіміздің бүкіл қазақ театр өнеріне көрсеткен зор ілтипаты, биік бағасы деп білсек керек.

Өздеріңіз дидарласып отырған білгір режиссер, ғұлама ұстаз, талғампаз тәржіман Асқар Тоқпанов сонау Сүйінбай, Жамбылдан бастап жыр дауылы толас таппаған Жетісудің Іле ауданына қарасты 2-ауылының Қарақосым деген жерінде 1915 жылы дүниеге келді. Асқар жасынан-аң айдарынан жел есіп, асығы алшысынан түсіп өсті десек, шындыққа қиянат болар еді. Асқардың тұсауы кесілмей тұрып дүниеден көшкен Тоқпан шал кедей болған екен. Бірақ кедей атаулының бәрі байға, биге, болысқа қол қусырып, қошемет ұрып өтпегендігін Балуан Шолаң, Мәди, Сегіз сері секілділердің өмірінен байқасақ, осылар рәуіштес өмірді Тоқпан да басынан кешкен екен. Асқар мінезіндегі кейбір өрлік, қайсар, өнерге ынтызарлық қасиеттің түп төркінін іздегенде Тоқпан шал басынан кешірген бір эпизодтарды еске ала кетуді жөн көрдік. Жасынан серілік өрлікті ұстанған Тоқпан тапқан-таянғанын басына балап, бір бәйге атын мінеді екен. Мылтық асынып, семсер байлап жеті шапанды Тоқпан атаныпты. Бір жолы генерал-губернатор Эфельбаумның баласындай күтіп салтанатқа мінетін қара қасқа атын ұрлап, оның қасқасын қазанның түп күйесімен бояп, алты айдай баптап көкпарға салыпты. Ақыры өзі сіңіре алмайтынын білген соң, осы төңіректің азуы алты қарыс, отыз бес жыл болыс болған Жайнақ ханға тартуым деп әкелген екен. Жайнақ: «Кімсің, шырағым?» дегенде, Тоқпан тұрып:

— Өзіңіздің егіншіңіз, Құнантайдың кенжесі Тоқпан ұры мен болам, депті. Губернатордың атын алып Жайнақты жын ұрып па, «Сен берген жоқсың. Мен көрген жоқпын, шырағым», деп Тоқпанды шығарып салыпты. Жайнақтың Тоқпанды губернаторға ұстап бермеуінің тағы бір себебі бар екен. Тоқпанның әкесі Құнантай өзі болыстың егінін егеді. Қарулы ірі кісі екен. Содан Жайнақтың шабармандарымен бір жолы суға таласып, ақыры оларды көк ала қойдай қылып сабап жіберіпті. Оған хан Жайнақ шыдасын ба, естісімен Құнантайды келе қамшының астына алады. Шыдамы таусылған Құнантай болысты аттан жұлып алып, саптама етіктің өкшесімен ауыздан бір теуіп, екі күрек тісін сындырады да:

— Мына екі тісіңнің құнын менен ал, деп жүре беріпті. Құнантайдан таяқ жедім деуге намыстанып, «Жорғам сүрініп жығылып, содан болды», деп Жайнақ алтын тіс салдырған екен.

Екінші бір эпизод. Тоқпанның жасы қырықтардың о жақ, бұ жағына келгенде әйелі өледі. Қалық беріп, қыз алатын шама жоқ. Содан осы өңірге белгілі отыз ұлды Кененбайдың Шымырбай деген баласының оң жақта толықсып отырған, Асқардың шешесі Қамыржанды алып қашады. «Жарымаған, жалшымаған Тоқпан ұры кәдесіз, қалыңмалсыз қызымызды алып кетті. Шаңырағын ортасына түсірем!» деп Кененбайдың зіркілдеп жатқанын естіген ағасы Құлтайды ертіп, Қырғыздың Шөңкебін деген жайлауынан бір үйір жылқы айдап келе жатады. Алдарынан Верныйдан Пішпекке беттеген бір топ қырғыз көрінеді. Сонда Тоқпан ағасына: «Мен бұлғын ішікті жамылып, дәрет сындырған боп отырам, сен анадай жерде қолыңа шүберек алып тұр. Қырғыздар жақындай беріп, кім деп сұрағанда: «Ташкен, Қоқан, Самарқанға барып, сауда жасап келе жатқан атақты саудагер Ысқақбайдың үлкен баласы» дегейсің,» деп ішігін жамылып отыра кетеді. Әлгі қырғыздар жақындай беріп сұрағанда, Құлтай осыны айтады. Сонда қырғыздар: «Атаңның гөрі, Шоңболбай ма, отырысты көрмейсің бе, болса болад та, жігіттер, тартқыла алға» деп, бұларға қайырылмастан жүріп кеткен екен. Бұл қимыл қазіргі ұғымдағы актерлік пен режиссерліктің ескі болса да тапқырлық элементі. Содан бір үйір жылқыны әкеп Шымырбайдың шалына қосып: «Қамыржанның қалыңмалы осы, енді менен еш нәрсе сұрамасын», депті Тоқпан.

Ал енді елімізге ұлы өзгеріс әкелген Ұлы Октябрь болмағанда, осы Асекең екі ауылдың ғана ермегі сергелдең сері болар ма еді, әлде сойылын серік еткен баукеспе ұры болар ма еді, ол жағын тап басып айту қиын. Бірақ сол әкелерінің бойындағы өнерге құштарлық, тапқырлық, зорлыққа мойынсынбау, жалғандыққа жаны қас мінез-қылықтар Асқарға да мол дарығаны анық. Жеті жасында жалғыз панасы апасы да көз жұмды. Ежелден жетімдіктің адал жолдасы жоқшылықпен қол ұстасып, Асқар қой да бақты, от та жақты. Есіктен қуса, тесіктен сығалап жүріп сауатын да ашты. Көрші ауылдың қойын бағатын кәрі құлақ Естемес қарт халық қазынасына бай, қиялы ұшан-теңіз кісі еді. Қой жусап жатқанда қозы бағатын бала серігі Асқарға құдайдың құтты күні қазақтың ертегі, аңызынан бастап, «Мың бір түн» хикаяларын шертеді. Естеместен «Сейфүлмәлік», «Таһир Зуһра», «Ләйлі Мәжнүн», «Сал-Сал», «Төрт дәруіш», «Тотының тоқсан тарауы», «Қобыланды», «Алпамыс», «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш Баян сұлу», «Бозжігіт» дастандарына қанады. Мұндағы қым-қиғаш оқиғалар бала қиялын тербейді. Сол өңірдегі Тәжіби, Құтымби дегендер ауылдарына бәсекемен ақын-жырауларды шақыратын әдет бар-ды. Оларға арнайы жайлау төрінен үйлер тігіледі. Бірде Жамбыл келсе, бірде Үмбетөлі, Сәтібек, бармағынан күй, өңешінен ән сорғалаған аруақты Қамшыбайлар жайлаудағы елге бірінен соң бірі келіп, кетіп жатады. Бұлар келгенде еңкейген кәріден бастап, еңбектеген балаға дейін шұбырып таң атқанша көз ілмейтін. Сонымен, бұл ауылдар жазда жырға бөгіп, күйге ұйып, әнге өртеніп жатады екен. Осы ду-дүрмек, мәз-мерекенің бірде-бірін Асқар жіберген емес. Табиғатынан зерделі, құймақұлаң бала жыр құдіретін, күй киесін ерте таниды. Жыр жаттау мен күй қайыруға құштарлық Асқар талантының алғашқы тұтатқышы болды. Қамшыбайдан үйренген әндерін Асекең осы күнге дейін жатқа біледі. Бірақ тағдыр Асекеңнің талант-қырының басқа жақтарын мол пішіп, жомарттық көрсеткенмен, онша берекелі дауыс бермеген тәрізді.

Бұл кезеңдер Ұлы Октябрьдің нұрлы жаңбырынан кейін тусырап жатқан қазақ даласы дүр сілкініп, рухани өміріміздің бар саласында тарихи өзгерістердің аса жауапты, аса күрделі шаруаларын шешуге талантына қайраты сай, біліміне парасаты сай адуын азаматтар, үлгілі ұрпақ, бүкіл бір буынның тұтас қанаттаса келген шағы еді. Сол аруақты, бүгінгі біздерге жасаған ата буынның көп игілігінің бірі бұрын театр атаулы түсіне кірмеген халықтың ортаң сахнасы, өнер ордасы ұлттық театрдың қабырғасы қаланып, шаңырағы көтеріліп, шымылдығының ашылуы болды.

Қазақтың кең даласының шартарабынан ғасырлар бойы халық қазынасын арқалана келген Қалыбек, Елубай, Серке, Күләш, Құрманбек, Жұмат, Қапан, Жүсіпбек, Манарбек, Әміре, Иса, Ахмет, Шара, Сәбира, Жамал, Рақия сынды ұлттық өнердің ұйтқысы болған, бағын ашып, баянды өмірін бастаған біртуар текті талант, арыс азаматтардың жаңа астанада өнер сайысының қазаны қайнап жатқан шағында он бес жасар Асқар Алматының тәжірибелі, үлгілі интернатына келіп, оқуға түсті. Іздегенге сұраған дегендей мектептегі оқумен қатар Асқардың екінші мектебі театр болды. Сол кезде құрылғанына бес-ақ жыл болған театр сахнасынан «Еңлік Кебек», «Түнгі сарын», «Шекарада», «Арқалық батыр», «Майдан», «Түркісіб», «Сүңгуір қайың», «Бүліншілік» спектакльдерін бір емес, бірнеше қайтара көрді. Талантты драматург, шебер режиссер, әрі артист Жұмат Шанин, әрі биші, өрі артист, көкірегі өнге, күйге толған, табиғатта өте сирек кездесетін «сегіз қырлы, бір сырлы» дегендей, қазақ сахнасының найзағайы Құрманбекпен, ағыл тегіл-ақын Исамен танысты. Театрға ден қоя жүріп табиғатынан алғыр, зерек Асқар интернатты үздік бітіріп, қазақ ғылымының тұңғыш ошағы ҚазПИ-дің бірінші курсына отыз үшінші жылы түседі. Қазақ совет әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі, революционер ақын, өрі ғалым Сәкен Сейфуллин, атақты тарихшы Санжар Аспандияров, сұңғыла ғұлама Құдайберген Жұбановтардан дәріс алады. Оған қоса көркемөнерпаздар үйірмесінің белсенді басшыларының бірі әрі артисі болады. Талант тегін жазбай танитын Жұмат Шанин Асқар бойынан болашақ театр қайраткерінің нышанын бірден таниды. Өнерге баулып, ақыл айта жүріп, ақыры келер жылы Москваның мемлекеттік театр институтының, қазіргі А.В. Луначарский атындағы ГИТИС-тің режиссерлік факультетінің бірінші курсынан бір-ақ шығарады. Бұрын Жұматтың аузынан естіген сол кездегі театр алыптарын енді көзбе-көз көріп, сабақ алады. Асқардың негізгі ұстазы аса ірі ғалым, режиссер, өнер жайлы бірнеше теориялық кітаптардың авторы Василий Григорьевич Сахновский болады. Сол кездегі Станиславский, Немирович-Данченко, Тайровтардың дәрістерін тыңдап, репетидияларына қатысады. МХАТ, Кіші театр, Вахтанговтың айтулы спектакльдерін көреді. Орыстың классикалық әдебиетінің, Батыс әдебиетінің мамандары мен айтулы жүйріктерінен сабақ алып, құныға оқиды. Сонау аңызға айналған Хакім Лұқпан, Кутайбиден бастап, баяғы Гете айтқан Рудаки, Фирдоуси бастаған Шығыстың жезтаңдай жеті жұлдызынан тапқан-таянғаны Гомер, Эсхил, Софокл, Аристофан қазыналарымен ұштасады. Шекспир, Шиллер, Пушкин, Лермонтов, Достоевский, Островский, Толстой тұнығынан сусынданады. Игорь жасағы жайлы жырланатын орыс халқының бай фольклоры Қобыланды, Алпамыс, Ер Тарғындармен төркіндеседі. Дерясавин, Сумароков, Тредиаковский мақтау-мадақ жырлары Қазтуған, Асан қайғы, Ақтамберді, Бұқар жырау толғауларымен көрші қонады. Философияның арғы-бергі тарихымен қоса маркстік-лениндік эстетиканың негізгі принциптерімен қаруланады. Театр өнерінің теориялық негіздеріне түбегейлі өзгеріс енгізген Станиславский жүйесін сарыла зерттеп, санасына сіңіреді.

Әсемпаз болма әрнеге,
Өнерпаз болсаң, арқалан.
Сен де бір кірпіш, дүниеге
Кетігін тап та, бар қалан, —

деген Абай ақынды жасынан өмірінің құбыланамасындай ұстанған Асқар мол білім, өнегелі өмірдің тәрбиесін көріп, өнердегі өзінен гөрі өзіндегі өнерді қасиеттеп, қадірлеудің қағидасын ұғынып, бүкіл жиған-тергенін халқының игілігіне арнауды мұрат етіп, қазақтың тұңғыш білімдар режиссері болып оралады.

Асқар арқаланып келген, шын мәнінде ұлттық театрға ұлттық бояуын тауып ендірген, еккен, өндірген, өркендеткен, өзінің режиссерлік, ұстаздық творчествосының қайнар бұлағы болып келе жатқан Станиславский системасы, яғни Станиславский жүйесі дегеніміз не? Өзінің өзегін, XIX ғасырдағы орыс өнерінің үлгілі дәстүрінен сабақтаса туған Станиславский жүйесі дегенді қазақша қысқаша қайырсақ, былай болып шығады екен. Сахналык творчество сәтінде актерден тек өмірде осылай болатын көшірме (представление) жасандылық емес (ол ескі мектеп), әрбір спектакль сайын кейіпкерінің алдын ала ойластырған өмір логикасын тап қазір бастан кешіргендей өсерде болуын талап етеді. Мұны Станиславский «искусство переживания», яғни толғаныс өнері деген. Енді көз алдыңызға сонымен сабақтаса тебіреніс өнерінің, яғни «воплощениенің» жемісі келеді. Осы екеуі сахналық өнердегі реалистік бағыттың теориясы болып табылады екен. Орындаушы өзі немесе режиссердің көмегімен шығарманың негізгі мүддесін (дәнін-зерно) ашып жеткізуді ол алдына идеялық творчестволық мақсат етіп қояды. Станиславский мұны «сверхзадача», яғни «биік мұрат» деп атады. Осыған жетудегі әрекетті, талап-ұмтылысты, ол актердің және рөлдің жұлынды әрекеті, яғни «сквозное действие» деп белгіледі. Осы биік мұрат пен жұлынды әрекет туралы ілім Станиславский жүйесінің негізі болып саналады. Мұның өзі суреткердің дүниетанымын басты орынға шығарып, өнердегі эстетика мен этиканың өзара байланысын айқындай түседі. Актердің автор шығармасында берілген жағдайға (предлагаемые обстоятельства) байланысты жасаған мақсаты, органикалық әрекеті актерлік өнердің бірден-бір негізі.

Сахналық әрекет дегеніміз Станиславскийдің «творчестволық элемент» деп атаған актердің бүкіл ақыл-ойы мен қайрат жігерін, сезім-түйсігі мен оның ішкі болмыс-бітімін түгел жұмсауды қажет ететін психо-физикалық процесс. Бұған актердің сахнада әріптесімен қарым-қатынас жасау қабілеті, қиял-зейіні, ритм мен шындықты сезінуі, эмоциялық жадта (эмоциональная память) сақтау мен сөз техникасы, пластикасы, тағы басқалар жатады. Станиславский жүйесінің « актердің рөл үстінде жұмыс істеуі» дегені осыдан келіп туындайды. Осы тұста Станиславский жүйесіне жүгіну драматургтерімізге ауадай қажет екенін ескерте кеткім келеді. Өйткені біздің шығармаларымызда әне жерін кес, мына жерін піш деп, режиссерді де, актерді де машақатқа салатын бөгде оқиға, бос сөздердің балақ баулары шұбырып жүретіндігі осы жүйеге зейін қоймағандықтан деп білеміз. Кейбір актерлердің аузынан сөзі өліп, үні шығып, ойы өліп, күлі шығып жататыны да Станиславский жүйесіне бойламағандығының белгісі.

Асқар келгенше буыны бекіп, бұғанасы қатқан, он бес жылдай творчестволық, дәурен кешкен бүгінгі Мұхтар Әуезов атындағы театрда аянбай еңбек еткен Соколов, Танеев, Насонов, Боров сынды орыс режиссерлері көбіне аударма пьесалар үстінде Станиславский жүйесін уағыздағанмен, біздің театрға ол бекіне, сіңе қойған жоқ-ты. Өйткені драма өнерінде мінез-құлық, ұлттың психологиялық ерекшеліктер тіл арқылы ғана қалыптасады. Сөздің мәнін, нәрін, дәмін, иісін сезбей ақыл айту, әрі барса, құранды жатқа соғып, бір ауыз сөзіне түсінбейтін дүмше молдалар кепешін киюмен бірдей. Солай бола тұра олардың жанқиярлық еңбегін жоққа шығаруға ешкімнің дәті бармайды. Олар сахнаға шығарған классикалық шығармалар біздің театр үшін Станиславский жүйесін алғаш тани бастаған әліппе мектебі болды. Театрдың төл драматургиядан сәтті сағаттары көбіне тума таланттардың Станиславский жүйесінің негізіне сүйенуі емес, өмірді табиғи тануынан туындап жатты.

Асқардың суреткерлік келбетін, режиссерлік құдіретін, білім-парасатының биіктігін танытқан ұлы Мұхтар Әуезовтің «Абай» трагедиясы. Әр стильде еңбек еткен режиссерлерде қалыптасып қалған актерге ойындағы кейбір машың, жаттандыға айналып кеткен оғаштықтармен күресу оңайға түскен жоқ. Ең ар жағы, жас жағынан Абайға бір табан жақын ұлы актер Қалыбек Қуанышбаевпен Абай образы жайлы ұғынысудың өзіне қаншама ұйқысыз түндер, күдікті күндер өтті десеңші. Асқарға театр табалдырығын аттағаннан сол жоғарыда айтқан Станиславский жүйесінің әліппесінен қайта бастауға тура келді. Бұдан бес-алты жыл бұрын бұлардың ойынына тамсана қарап, үздіге ұмтылатын Асқарға енді басқа көзбен, ұстаздың көзбен қарауына тура келді. Бұрынғы талантына табынудан гөрі, талапты қоя білу, дегеніне өзгенің кезін жеткізу, сендіру, сезім туғызу машақатына түсті. Сыртқа машақат көрінгенмен, бұл Асқардың өзіне де тұңғыш мектеп, сын мектебі еді. Өйткені қазақ драматургиясының көшбасшысы, атақты ғалым, ұлы талант иесі Мұхтар Әуезовпен де тіл табысу оңай емес. Бұрын бүкіл шығармаларына қаның болғанмен, осы күнге дейін Асқар Мұхаңмен дидарласып көрмепті. Асекеңнің айтуына қарағанда, осында бір жас жігіт Абайды сахнаға шығармақшы дегенді естігенде, Мұхаң да жүрегі жарыла қуана қоймапты. Бірақ алғашқы сұхбаттан-ақ шешендігі, мамандығына жетіктігі былай тұрсын, Абай шығармаларын жатқа білетіндігімен Мұхаңды еңсеріп алды. Риза болған Мұхаң: «Сен өзі көп білетін көшелі жігіт болдың ғой. Біздің театрдың аңсағаны өзіңдей-аң болар. Қадамың құтты болсын!» деп, театрдың әр актері мен қазіргі халі хақында көп жайларды аңғартты. Абайдың рухани құдіретін өз халқының бар байлығы орыс, Батыс, Шығыс мәдениеті мен әдебиеті болса, бұл саладан Асқарда да бір басына жеткілікті қазына бар екеніне Мұхаң қатты риза болды.

ШЫҒАРМАЛАРЫ

Асқардың революцияға дейінгі қазақ тарихы әдебиетіменен, әсіресе, оның қазақ өміріне бағытталған «Еңлік Кебектен» бастап, «Абайға» дейінгі көргені, оқығаны, түйгені не еді? Сонау замандарда суы кепкен сайдың бергі тасындай басы бірікпей келген бұл халыққа сан ғасырлық қоғамдық дамуындағы қиян қимылынан бой жазып, елдігін ескеріп, ұлттық сипат алар шағында, ең алдымен, безінер қылығы қайсы, қарғыс айтар кесепаты не деген сауал тұрды.

Әлеуметтік тұрғысы әлжуаз, қоғамдық санасы сәбилік дәрежедегі халықта замандар бойы қанына, жік-жілігіне сарысудай сіңген рулық тайталастан асқан бейбақтық болып па? Батыры да ру намысының құрбаны, аруы да ру намысының құрбаны, ақылы да ру намысының құрбаны. Ұл айтысса да, қыз айтысса да, бір-бірінің руының, ата-бабасының жер-жебіріне жетіп, бірін-бірі сөзбен жер жастандырып жатқаны. Адамның құлы болғаннан гөрі, атаның ұлы болғанды, халықтың ағасы болудан гөрі, ауылдың ағасы болғанды артық санар топырыш-тоғышар атқа мінерлердің түрі анау. Ел болдым деп ең мықтағанда жүзге барып тіреледі екен. Онда да пәлен жүздің ақыны, пәлен жүздің батыры деп есіре елеуреп, бірін-бірі шабақтап-тамақтап, ақыры есебін тауып, іргесін ашып алады. Халық қамын, ұлттық ұйтқыны ойлау арғы-бергі қан жаласқан хандардың, содыр сұлтандардың, көкезу билердің, даңғаза батырлардың түсіне кіріп те шыққан емес. «Жүлде алсаң жүзіңмен, у ішсең руыңмен» деген бетпақ мақалды сахараның сайқымазақ саясатына ту етіп ұстап, шаян құйрық, сиыр бүйректеніп өскен елде не береке болмақ? Сондықтан Асқар өткен тарихқа барғанда тағдыры сақалды биде, тартқаны сойылды байда, саяси тұсауы кесілмей, шаш-етектен сергелдең-сор қалмаған халықтың мұң зары, мұратын арқалана, бүгінгі ұрпақты сондай кесір-кесапаттан сақтандыра сөйлеуді өзінің ақын ағасы Иса айтқандай:

Халықтың қасиетін жанмен ұққан,
Бұл жырды мен жырламай кім жырлайды?
Мезгілсіз, мерекесіз өткендердің
Жандары бізді де айт деп сыбырлайды, —

дегенді азаматтың борыш, суреткерлік парыз тұтты.

Қай шығарма қойсын, әсіресе, тарихи тақырыпқа келгенде Асқар осы биіктен қарады. Асекеңнің сол кездегі режиссерлік талдауында (экспликациясында) Абай трагедиясындағы бой көрсететін идеяны ашуға, орыс мәдениетіндегі ой-сананың әсері (Долгополовпен достық), отарлау саясатының қолшоқпары ояздар мен Әзімхан, кертартпа пантюркизмнің құлы Кәрім, феодалдың дәуірдің шынжыр балақтары Оразбай, Нәрімбет, Тәкежан әрекеттерін жіктеп алады да, адам тағдыры, халық тағдыры, яғни «судьба человеческая судьба народная» деген қағидасымен түйеді. Әсіресе, Оразбай, Әзімбай төңірегін ашуда:

Момыннан жаман қорқақ жоқ,
Қу пысың деген ат қайда?
Арамза болмай атақ жоқ,
Айлакер болмай бақ қайда? —

деген Абай сөздері Асқарға қамшы болғандығы анық. Арқа топта халықтың қамын жеген боп сандуғаштай сайрайтын, өз мансабына келгенде көң қарғадай өңешін майлаудан, құлқын құртын жемдеуден, бар білімін қулық пен пысықтыққа жегіп, жарығы өз отбасынан, қайырымы табалдырығынан аттамайтын Әзімхан сынды отаршылдық саясаттың төбеттері кімді оңдырсын?! Ондайлар кішкене құлқынына түсетін болса, итпен ынтымақ тауып, ауыз жаласып, шошқамен бірге өріп, бір батпақта аунауға даяр. Оған тек ұлық алдында шені биіктеп, шекпені жақсарып тұрса болды. Пышақ елі мансабын төмендетпеуі үшін ұлыққа ол халқын да сатады, қатын, бала-шағасын да жалдайды. Керек десеңіз, әкесінің сүйегін жағып, сүт пісіріп беруге даяр. Тек шені орнында болсын, шекпеніне дәнеңе жұқпасын. Ал Оразбай болса, жолбарыстың жолын мысығына, арыстанның жолын күшігіне таңып үйренген ру шонжары. Бұларды адамгершілікке ұғындыру, әділетке жүгіндіру мыңмен жалғыз алысқан Абайға өртке май құйып сөндірумен бірдей болды. Асқардың режиссерлік интерпретациясындағы Айдар ажалы, Абай кешкен азап-қиянат спектакльде осындай биіктен көрінді. Театр өнерімізде Асқар Тоқпанов жаңа бетбұрыс, белес, шынайы шеберліктің үлгісін көрсеткені сол кездегі баспа беттерінде жан-жақты айтылыпты. Басқаға мырза болғанмен, мақтауға сараң Ғабит Мүсірепов: «Постановканы тұтас алып қарасаңыз, бұл театрда мұндай жақсы постановка бұрын болған емес. Мұндай жақсы пьесамыз болғаны да мәлім, бірақ театрдың жауапсыз қарайтын күндері де кездесе беретін еді. Жап-жақсы болып шыққалы тұрған пьесаны сүріну мен жығылудың арасында шығара салғанына көп ұяла қоймайтын-ды.

Театр «Абайдың» стилін жақсы тапқан, Абай дәуірінің мазмұнын беруге кеп еңбек сіңірген. Әсіресе, жас режиссеріміз Асқар Тоқпановқа қатты риза болуымыз керек. Алыста қалған өмірдің тек сыртын ғана емес, сырын ашу үшін барын аямағандығы айқын-ақ. Сахнаға шығарған басты геройлары бірі арғы замандікі, бірі бергі замандікіне ұқсап тұрған жоқ. Бір өмірдің, бір кезеңнің адамдары сияқты шүбә туғызбайды. Кейде сөз жазушынікі, декорация мен киім суретшінікі, образ өрбір артистікі болып тұратыны бар ғой. Абайды қойған Асқар бұған ұшыраған жоқ. Сөз бен киім образдікі, образ пьесанікі, постановка Асқардікі», депті. Бұл биік баға, біріншіден, Асқар талабының алғашқы жеңісі болса, екіншіден, Станиславский жүйесінің ұлттың театр топырағындағы тұңғыш жемісі еді. Әрбір сахналық шығарманың мұралық мұраты психологиялық шындық пен әлеуметтік шындықтың қабыса келіп, көркемдік шындыққа көтерілуінің үлгісі де, оны Абай постановкасынан басталғандығын ашып айту керек.

Сонымен, режиссер Асқар Тоқпановтың осы «Абайдан» басталған творчестволық арсеналында жетпіс постановка бар екен. Бұл арғы-бергі режиссер атаулының басында сирек кездесетін дәулет. Әуезовтен бастап Ақтановқа дейін қазақ драматургиясының жілігі татитын шығармаларынан Асқардың режиссерлік тезінен өтпегені шамалы. Жалғыз академиялық театр емес, Республикалық жастар театрының, Гурьев, Қарағанды, Жамбыл, ұйғыр театрларының да елеулі постановкалары Асқар қолынан шыққан. Білімдар Асекең ұлт драматургиясымен ғана шектеліп қойған жоқ, дүние жүзі классикаларынан Шекспир, Шиллер, Гальдони, Гоголь, Островский шығармалары да шынайы шешімін тауып, театр тарихымызға еніп отырған дүниелер. Халықаралық тақырыптан Дюссе мен Гаудың «Терең тамырлары», туыстас драматургиядан Погодиннің «Кремль куранттары», Гаджибековтің «Аршин мал Аланы», Мұхқанаровтың «Аланыңсемьясы», Айтматовтың «Жәмиласы», Сұлтановтың «Алишер Науаиі» да біздің қазақ топырағына Асқар арқылы келді. Осы тұста Абай, Алтынсарин, Шоқан, Науаи, Ленин ролдерін өзі орындап, Асекеңнің актерлік шеберлік танытқанын еске ала кеткенді жон көрдік.

Сегіз қырлы, бір сырлы Асқар Тоқпанов театр теориясы мен тәжірибесіне байланысты екі жүзге тарта зерттеу мақалаларының, дербес шыққан екі кітаптың авторы. Шебер тәржіман Асекеңнің қолынан шыққан Горькийдің «Егор Булычеві», Чеховтың «Шағаласы», Сафроновтың «Аспаз келіншегі», Ибсеннің «Іні», Салынскийдің «Біріншілері» театрларымызда күні бүгінге дейін қойылып келеді.

Асқар Тоқпанов творчествосының тұнығы терең, арнасы кең дегенде, оның көп жүгін профессор Тоңпановтың ұстаздық қызметі арқалап жатыр. Республикалық театр, кино училищелерінен бастап, бүгінгі театр институтының кафедра меңгерушісіне дейінгі қырың алты жылдың еңбек өресіне зер салсақ, «Ұстаздық еткен жалықпас үйретуден балаға» деген Абай сөзінің тамаша үлгісіне куә боламыз. Теңіз түбінен табылған інжудің көзін ашып, жабайы алтыннан жауһарлы жүзік жасайтын зергердей, Асқардың бүгінгі шәкірттерінің алды бүкіл Одаққа белгілі, бір парасы республикамыздың барлық творчестволық организміне әр беріп, ажарын келтіріп келеді. Сахнаның сұңғыла шеберлері СССР халық артистері Шолпан Жандарбекова, Фарида Шәріпова, Ыдырыс Ноғайбаев осы Асқардың түлектері. Республиканың барлық театрларын жайлап отырған, Асқардан дәріс алған екі жүз елуге тарта өнер иелерінің оны Қазақ ССР-інің халық артисі, жетеуі республикаға еңбегі сіңген қайраткер, тоғызы республикаға еңбегі сіңген артистер екен. Республикалық жастар театрын басқарып отырған талантты режиссер, актер, Асекеңдей тәржіман Райымбек Сейітметовтен бастап, тағы да республикадағы көп театрлардың бас режиссерлері Асқар шәкірттері екен. Осыған қарағанда Асекеңнің бүгін қалай жарылып кетпей отырғанына шүкірлік етейік, жолдастар!

Асекеңнің сан салалы творчествосын бір мерекелік кеште түстеп, таңбалап шығудың өзі мүмкін емес. Ол театр тарихын зерттеуші ғалымдардың борышы болса керек. Өйткені Тоқпанов творчествосы өркені өсіп, күн санап көсегесі көгеріп жатқан творчество.

Асекең мен жеңгейдің қуанышы өз алдына. Бәрінен де қатты Қуанып отырған жалғыз бауыры биыл сексенге келген апайға құтты болсын айтайын. Асылында, Асекең творчестволық, азаматтық өмірінде бақытты адам. Ол жағына өкпесі болмаса керек. Қазіргі Асекең алты баланың әкесі, он екі немеренің атасы, үш шөберенің үшінші атасы. Пенделік тұрғыдан келгенде, Асекең бұл жағынан да біраз шаруаның басын қайырып тастаған екен. Сөз соңында тағы да Асекеңе ұзақ өмір тілеп, творчестволық табыстарға жете беруіне, ұрпақтарының игілігін көре беруіне көл соғып жіберейік, жолдастар!

1986