Сайранқұмарлық санаға тұсау

Уақытта тоқталыс жоқ. Заман өзгермек заң тозбақ. Оған бұрын күмәнданғанмен, қазір күмәнданбаймыз.

Бақи мен фәни... Фәнидің барын кез келген жұмыр басты пенденің таусылған жарығы дәлелдеп жатыр. Ал бақидың барын не дәлелдей алады? Өмірден өткендердің артында қалатын ұрпағы ма? Туған өлкесіне тастап кеткен мұрасы мен әулетінің санасына сіңірген мирасы ма?

Дәл солай. Жалғасып жатқан әулет. Жарасып жатқан дәстүр. Өмірмен бірге өзгере салмайтын мұраттар. Тұрмыспен бірге қопарыла салмайтын қордалы сана. Содан туындайтын рухани өмір. Бірақ, бұған да шүбә келтіруге болар. Сана өзгермесе, сапа өзгере ме? Сапа өзгермесе, өмір өзгере ме?

Расы, бәрі де өзгеретін шығар. Біреуі шұғыл, біреуі баяу өзгеретін шығар. Демек, бұрынғыдан да сұрыптап барып бас тартып, жаңаға да сұрыптап барып бас шұлғығанымыз дұрыс шығар. Әйтпесе, оңай ылыққаннан әл-ауқатымызды қандай жүдетіп алсақ, жан-ауқатымызды да тап солай жаңартып алуымыз ғажап емес.

Ендеше, біз кеткен үрдістің даулы жері қандай көп болса, бізге келген үрдістің де даулы жері тап пәлендей аз емес екенін ескерейік.

Әсіресе, өнерде, рухани ізденістерде...

Біздің жаңа үрдіспен технологиялық қауышуымыз әлі бастала қойған жоқ. Ал идеологиялық қауышуымыздың әлдеқашан басталып кеткені ақиқат. Содан да ма екен, батыста таңсықтығы таусылып, бізде ынтықтығы әлі өрлеу үстіндегі көпшіліктік мәдениет көп жұртты шошынта да бастады. Бай мен кедейдің болатынын мойындауға қалай мәжбүр болсақ, екі мәдениеттің де — «жалқыларға» арналған (элиталық) мәдениет пен «жалпыға» арналған бұқаралық мәдениет барына да көзіміз сондай жете бастады. Талайлар оның сыртқы анайылығынан жерігенмен, оның арғы әлеуметтік астарларына әлі тереңдеп үңіле қойған жоқ. Оның төркінінің неде екенін біле қойған жоқ.

Бұрын адамзат өз қолынан шығатын барша нәрсені артында қалатын мұра деп санайтын. Қазір тек бүгінгі зәрулікті ғана өтейтін тауар деп қана ұғады. Өтсе — болды. Одан арғысында шаруасы шамалы. Өнерге де көзқарас солай. Бұрын суреткер өз замандастарынан ғана емес, ертеңгі ұрпақтардан да ұялып, жан-тәнін салып бағатын. Ал қазір аз күндік ермекке жараса жеткені... Жалпыға ұнауға тырысу жайдақтыққа ұрындырмай тұрмайды. Ендеше, жайдақтықты өнер деп ұқтырудың өзіндік пәлсапасы бар. Соны сезінбей тұрып, жайдақ өнерден жалқылар безінгенмен, жалпылар безінбейді.

Кез келген микробтар сияқты, рухани микробтардан да тек есік-терезені тарс қымтап қойып сақтана алмайсың. Қымтанғанмен, жымысқы неме жұғыспай қоймайды. Ендеше, одан сақтану үшін де берік рухани иммунитет керек. Ол — ұлттық мәдениет пен әлемдік мәдениеттің гуманистік үрдістерімен, үлгілерімен қапысыз сусындау. Оның үстіне жаңа рухани індеттің қыры мен сырына, залалы мен зауалына әбден қанығу. Біз де батыс мәдениеттанушыларының көзқарастарын сараптай отырып, рухани дүниені жайдақтандырудың стратегиясы мен тактикасы жайында сөз қозғамақшымыз.

Адам концепциясы — көркем творчество мен эстетикалық ой үшін ең басты проблема. Көркем творчестводағы суреткерлік әдісті де, шынтуайтқа келгенде, сол өнердегі адам концепциясы белгілейді.

Адам мен қоғам проблемасы қоғамдық ойдың ешқашан назарынан қағыс қалып көрген емес. Адам құлқын, әрекетін қоғамдық жағдай белгілей ме, әлде қоғамдық жағдайды адам билей ме — бұл сауалға тұжырымды жауап таба алмай арғы-бергідегі талай ойшылдардың басы қатқан-ды. Осы заманның да көп теоретиктері осынау өмірдің өзімен өзектес проблеманы қазір де әр саққа бір жүгіртіп бағуда. Олардың кейбіреуі үшін адам — үлкен әлем де, ал қоғам — соның әбеқоңыр кішкене отауы ғана. Ал екінші біреулері бұндай жаңсақ қисынмен үзілді-кесілді келісе алмайды.

Адам концепциясына байланысты бір-біріне кереғар осындай екі көзқарастың салдарынан мәдениет, эстетика саласындағы осы заманғы таласта ең даулы мәселе боп, бұрынғысынша реализм мәселесі саналады. Олай болуы әбден заңды да. Өнер мен саясаттың бір-бірімен терең қабысып, көркем творчествоның қоғамдық табиғатын барынша айқындайтын арнасы да — осы реализм. Мәдениет танытушылардың бір парасының айтуынша, өнердегі реализм адам мен әлеуметтік ортаның, характер мен адам басына тап болған жағдайдың арасындағы аса нәзік байланыстарды әлеуметтік тұрғыдан, психологиялық тұрғыдан, эстетикалық тұрғыдан жан-жақты қарастырып, объективті болмыстың барынша терең, барынша нақты, барынша шынайы көркем бейнесін жасауды мұрат тұтады. Реализм философиялық-эстетикалық құбылыс ретінде бір-бірімен тығыз байланысты, бірақ бірінсіз бірі болмайтын гнесеологиялық (тектік) және әлеуметтік екі сипаттан тұрады. Реализмнің гнесеологиялық сипаты реальды болмыстың адам санасына атымен тәуелсіз субъективті болмыс екеніне көз жеткізсе, әлеуметтік сипаты — адам санасы мен құлқының өзін қоршаған қоғамдық ортаға, тарихи-әлеуметтік жағдайға сөзсіз тәуелді екенін көрсетеді. Ал екінші бір концепция реальды болмысты белгілі бір субъектінің көңіл күйі мен күйкі тілегіне байланысты әр алуан құбылта беруге болатын әрі-сәрі ұғымға айналдырады.

Алғашқы теория өнерді қоғамдық сананың айрықша бір түрі деп ұғындырады. Адам баласына тән таным түрлерінің қай-қайсы сияқты, өнер де объективті болмыстың субъективті бейнесі болып табылады. Адам санасына атымен тәуелсіз реальды болмыс бар. Суреткер оның көркем бейнесін жасайды. Объективті және субъективті әлденеше факторлардың терең үйлесімінен эстетикалық болмыс — көркем шығарма туады. Демек, өнер реальды болмыс бейнелерінің бір түрі боп саналатын болса, ол бейнелейтін объекті де өзінің көркем бейнесіне, суреткердің көркемдік құралдары мен бейнелеу әдістеріне енжар қарай алмайды; көркем бейненің тууында суреттеліп отырған объекті суреткер санасымен бірдей шешуші қызмет атқарады.

Ал, екінші концепцияның теоретиктері көркем бейненің күрделі диалектикасының объективті сипаттарын атымен жоққа шығарады.

Осы заманғы мәдени социологияның атышулы өкілдерінің бірі Берхаз Фредерик Скиннер көркем творчествоның әлеуметтік-тарихи заңдылықтарын мансұқтап, ақынның өлең жазғаны тауықтың жұмыртқа тапқаны секілді санаға ешқандай қатысы жоқ, тап-таза табиғи қажеттілік қана деп дәлелдейді.

Бұлайша ұғатындардың бір тобы «әбден тозып біткен» «реализм» деген ұғымнан біржола бас тартуға шақырып, сол арқылы өнердің объективті өмір танытқыштық сипатынан айырғысы келеді. Ал, екінші бір тобы осы заманғы көркем творчестводағы субъективтік суреттеу әдістерінің бәрін де, тіпті сюреализмді де, реализм деп өткізбекке тырысады.

Күні кешеге дейін ең алдымен көркем реализмнің гнесеологиялық түбіріне балта шабуға, сол арқылы оны нақты тарихи болмыстан аулақтатып, әншейін адам қиялының ойыншығына айналдыруға тырысатын ағым басым боп келгенді. Қазір «постмодарнизм» деп аталатын өмірдің жалаң иллюзиясын жасауға тырысатын, өмір құбылыстарын әлеуметтік тұрғыдан талдаудан атымен ада, тек сырт нобайы ғана шындыққа келетін натуралистік бағыттағы әсіре реализм ағымы кеңінен етек жая бастады. Осыған орай «саясатты эстетикаландыру» деп аталатын, шынтуайтқа келгенде, бигуманистік, реакцияшыл саясатты өнер тілімен ақтап бағуға тырысатын жаңа ағым ойлап табуға мәжбүр болды. Шет елдің көптеген фильмдерінде, спектакльдерінде, кітаптарында империалистік нәсілшілдік саясат пен «революцияшыл авантюризм» ашықтан-ашық насихатталып жүр.

Әдебиет пен өнерді саясаттандыру ағымы ара-тұра атымен тұрпайы нигилистік, анархистік идеяларды тудыруда. Бұның өзі аз болғандай, кейбір желбуаз қисыншылар қазіргі заманда әдебиеттің атымен қажеті жоқ, оны газет, телевизия және радио тарататын хабарлармен алмастыру керек деп өзеурейді.

«Жаңа солшылдық» ағымының теоретиктері әлеуметтік және мәдени революцияны, цивилизацияны құртып, жыныс бостандығы мен нәпсі өктемдігін орнататын бимәдени революциямен алмастыруды уағыздайды. Мұндай революция, әлгілердің айтуынша, адамдарды бұрынғы моральдық, мәдени нормалардың бәрінен азат етеді. «Жаңа солшылдықтың» бас уағызшыларының бірі Сьюзен Зонтаг бұрынғы көркем өнердің автор атаулыдан да, өмірін мазмұн атаулыдан да, «шындықтан да», «өтіріктен де» атымен ада, бұрын-соңды ел көрмеген «жаңа өнерге» орнын босатқанын талап етеді. Оның ұғымынша, шын бостандық адам өз болмысында ешқандай шек-шекара, ешқандай норма дегенді атымен білмейтіндей күйге жеткенде ғана орнайды. Олардың пір тұтатын адамы — ешқандай жұмыс, парыз, міндет, жауапкершілікті білмейтін, ешкімді, ештеңені жақтамайтын, ешқандай үгіт өтпейтін дезангажемент. Олардың көксейтін өмірі — сезім мұқтаждарының бәрін тояттатын тән рахаты — олардың тәңірісі — нәпсі; олардың діні — кісіге қажетті ләззаттың ешқайсысын ертеңге қалдырмау, «дәл осы сәт, осы арада» тояттау; олардың ұраны — «жұмақты осы қазір орнатайық».

Батыс жастарының мұндай «жаңа дінінің» өз пайғамбар, өз сахаббалары да жеткілікті — Герберт Маркузе, Маршал Маклюэн, Норманд, Мейллер, Франц Фома, Сьюзан Зонтаг, Ганс Магнус Энценсбергер, Честер Андерсон, Петер Хандке, Лесли А. Фидлер, т. т.

Олар, негізінен, өз «дінін» былай түсіндіреді: дамыған елдерде жиырмасыншы ғасырдың орта тұсында жүзеге асқан төрт революцияның, атап айтқанда, сексуальдық, электрондық, көркемдік және психеделиялық революциялардың арқасында адамдардың ләззат атаулыға барша мұқтажынын бәрін де түгелінен және толығымен қанағаттандыруға керекті жағдайдың бәрі де жасалды.

Сексуальдық революция — эротикалық сферадағы барша тиылым атаулының бәрін мансұқтады.

Психеделиялық революция — наркотиктердің заңды праволарын қайтадан қалпына келтіріп, адамның ләззат құшағына біржола берілуге кедергі келтіретін сана, ұждан, ұят дейтін тиымдардың қыл тұзағын үзіп шығуға қолайлы жағдай жасады.

Көркемөнердегі революция — адамдардыц көркемдік танымдары мен талғамдарын атымен өзгертіп, алғашқы екі революция орнатқан рахаттарды одан әрі өркендете берудің соны мүмкіндіктерін ашты.

Электрондық революция — адамдар арасындағы қарымқатынастың түрлері мен ләззатқа керек заттардың өндірісін одан әрі көбейтіп, адамдарға қазірден бастап-ақ ләззаттан басқа ештеңеден қам жемей, емін-еркін өмір сүруге қолайлы экономикалық жағдай туғызды.

Олардың айтуынша, электрондық коммуникация қазіргі дүниені кеңістік пен уақыт дейтін ұғымдарға атымен тәуелсіз, тек бастан кешіріліп отырған белгілі бір сәттен басқа ештеңеге назар бөлінбейтін мәңгі тоқтап қалған бүгінге айналдырды. «Жаңа жұмақты» жақтайтындар Өткенге де, Ертеңге де орын жоқ, жадыңа ештеңе тұрмайтын, көңіліңді ешқандай болашақ алаң қылмайтын ләззатты Осы шақта ғана өмір сүргілері келеді.

Осы заманғы гедонизмнің философиясы мен мистикасының шырқап шыққан биігі тіршілікті, адамдық болмысты бар болғаны ләззатпен, ләззат болғанда да, жалаң тән ләззатымен ғана шектеу. Бұндай жағдайда, уақыттың абсолюттік ұғымы да сол әлеке нәпсінің дегеніне жетіп, рахаттанған қас-қағым «сәтімен» ғана шектелері өз-өзінен түсінікті. Сондықтан да, жұмақ аңсаған «жаңа періштелердің» ең жек көретін сөзі — уақыт. Нориан Браун: «Уақыт — невроз» деген анықтама ойлап тапты. Оның мәнісі уақыт деген ұғым бір ғана осы сәттің шеңберіне сыймай, өшіп кеткен Кешегі мен туатын Ертеңді қамтиды. Ендеше уақыт адам санасына Өткеннің өкініші, Ертеңнің қамы деп аталатын қайдағы-жайдағы сары уайымға салады да, оны ләззат құштарлығына ес-түссіз біржола берілуіне кедергі келтіреді, жүректі қозғап, жүйкені шамықтырады. Олай болса, уақыт кісінің жүйкесін жейтін невроз болмағанда, не болып шығады.

«Жаңа солшылдық» пайғамбарларының айтуынша, адам санасына мықтап орныққан шындық, реальды болмыс дейтін ұғымдар да — кісіні өмір бақи бақытсыздықтан шығармайтын рухани кеселдер. Өйткені мұндай айнала қоршаған реальды ортаға деген сергек көзқарас тіршілікті ләззат дырдуы деп қана түсінетін мистикалық көзқараспен атымен сиыспайды.

Сексуальдық революция бұған дейінгі адамзат ұрпағының аяғын тұсап келген ұят, жауапкершілік күнә деген ұғымдардың бәрінің күлін көкке ұшырып, жыныс қатынасына бола ештеңеден қысылып-қымтырылмайтын «махаббат бостандығын» дүниеге әкелді. Тіл алғыш медицина сексуальдық ләззаттың нәтижесі ешқандай моральдық, гигиеналық зардаптарға ұрындырмайтын ондаған айла-амалдарды ойлап табуда.

Сөйтіп, «жаңа солшылдықтың» тағы бір пайғамбары Пасмордың «тауып» айтқанындай: «жұмақты» жерге орнату онша қиын болмай қалды, ол үшін бар болғаны, «шалбарыңызды шешсеңіз, жетіп жатыр».

Алайда, «жаңа солшылдықтың» идеологтары екі жыныстың бір-бір өкілінің арасында ғана болатын дәстүрлі «сексуальдық дуэтке» көңілдері бітпей, тән рахатының барынша жетілген жаңа түрін «сексуальдық ансамбльді», немесе «тайпалық махаббатты» дәріптеп бағуда. Оргазм, коллективтік сексуальдық экстаз ләззат құшағындағы адамды ар-ұждан, намыс, жауапкершілік дейтін сөзімдерден құтқарады. Ол сексуальдық сферадағы екі адамның бірін-бірі таңдап табысуы, бір-бірінің сезімдері мен мінез-құлқынан жарастық көруі сияқты рухани ізденістерге орын қалдырмайды. Сөйтіп, сексуальдық қарым-қатынас екі адамның сүйіспеншілігіне байланысты рухани сипаттарының бәрінен айырылып, жалаң тән тоятына ғана айналады. «Жаңа солшылдар» бұған дейін тек хайуандарда ғана кездесетін санасыздық пен ұятсыздықты адамдардың махаббат сияқты аса нәзік рухани өмірінің бірден-бір үлгісіне айналдырмақшы. Бұл жайында жоғарыда айтылған Норман Браун: «Ләззат алудың мұндай бірден-бір дұрыс түріне әзірге адамдардың емес, хайуандардың ғана қолдары жеткен»,— деп жазады.

Сөйтіп, «жаңа солшылдар» үшін адамдардың бақытқа жете алмай, қолдарын байлап жүрген бірден-бір кедергі — адамдық сана, адамдық ар-намыс. Көркем өнердегі жаңа революция оларды әлгіндей индивидуальдық сананың тұтқынынан азат етіп, коллективтік оргазмге оңай түсіретін соны психологиялық мүмкіндіктер ашты деп қуанады. «Жаңа солшылдар» өнердегі адамды рухани индивидумдық сипаттан арылтып, таза биологиялық құбылыс қалпында қалдыруға қызмет етуін талап етеді. Өнердегі адамдардың санасына әсер ететін әдістер атымен ескірді, енді адамдардың бойындағы соқыр түйсіктерге ғана әсер ететін соны әдістер ойлап табу керек деп уағыздайды. «Жаңа солшылдардың» дәріптеуінше, өнер — өнердің ішіндегі әлгіндей революцияға ең оңтайлысы — музыка. Олар қазіргі батыс жастарының арасында радиосыз, магнитофонсыз жүрмейтін панмузкализм ағымын өз насихаттарына шебер пайдалануда. «Солшыл» теоретиктер әуен мен әуезден тып-типыл ада, бір өңкей ырғаққа ғана құралған «Рокк-музыканы» денені бірден қозғалысқа көшіретін «революцияшыл өнер» деп ауыздарының суы құрып мақтайды.

Адамды адамдықтан айырудың ең тиімді түрі — наркомания да жаңа революционерлердің ерекше құрметтейтін құбылысы. Өйткені, наркотиктердің адамға уайым-қайғыны, парыз бен жауапкершілікті ұмыттырып, рухани комфорт жағдайына көшіретінін медицина әлдеқашан анықтаған-ды. «Жаңа солшылдарға» керегі де сол — ештеңені ойламайтын «рухани комфорт».

Не де болса, «Жаңа солшылдар» адамды «әлеуметтік жануардан» қайтадан «биологиялық жануарға» айналдыруға тырысып бағуда.

Сөйтіп, «Жаңа солшылдар» «әзірге» тек жануарлардың ғана қолы жетіп жүрген эротикалық бостандықты тек асқақ поэтикалық идеал ғана емес, қазіргі заманның ең басты саясаты, ең басты идеологиясы қылып тұтынбақшы. «Жаңа солшыл» революционизмнің «негізін салушылардың» бірі Герберт Маркузе өзінің «Эрос және цивилизация» деген кітабында марксизм мен фрейдизмді ұштастырып, екі арадан жаңа гибрид «маркузианшылдықты» шығаруға ұмтылыпты.

Маркузе Фрейдтің цивилизация туралы қисынын былай түсіндіреді: цивилизацияның дамуы ләззат принципінің өктемдігі реалдылық принципінің қолына өтуінің, яки адамзаттың өз ләззатын тезірек тояттатуға тырысатын ашқарақтықтан — ұстамдылыққа, әсершілдіктен — жасампаздыққа, қуаныштан, ойыннан — еңбекке, қорықпайтын ақи көз батырлықтан — алдын-ала қорғана білуге көшуінің арқасында қамтамасыз етілген. Маркузе әлгі айтылған ләззатшылдық принципке Эрос деген жалпы атақ тағады да, реальдылық принципін қоғамдық өндірістің нашар дамуы мен адамды адам қанаудың нәтижесінде Эросты қуғынға ұшыратқан әлеуметтік озбырлық деп санайды. Маркузенің иланымынша, социалистік революция заңсыз қудалауға ілігіп, орынсыз озбырлыққа ұшыратқан Эросқа азаттық алып беруге тиісті. Революция қоғамның тек саяси-әлеуметтік сипаттарымен ғана шектелмей, түйсік, құмарлық, құштарлық сияқты сипаттарын да қамтуға кірісті. Әйтпесе, әлеуметтік-экономикалық революция қанау атаулыны тудырған реальдылық принципінің өктемдігін қайта тірілтіп алуы мүмкін. Өкімет Эростың қолына көшкенде ғана әлеуметтік-экономикалық революция реальдылық принципі өктемдігінің қайта тірілуі қаупінен біржола құтылады. Сөйтіп, Герберт Маркузе сексуальдық революцияны саяси, әлеуметтік революциядан жоғары қояды.

Өркениет жетістіктерін пайдаланатын осы заманғы мәдениетті адамды табиғаттан аулақ кетпеген тайпалық өмірге шақыратын «жаңа солшылдық» теориясы — қазіргі қоғамда әбден трагедиялық шегіне жеткен тұтыну индустриясы мен мораль арасындағы қарама-қайшылықтық, материалдық мәдениеттен рухани мәдениеттің қара үзіп артта қалғандығының нәтижесінде туған моральдың, прогрестің дағдарысының айқын көрінісі.

Батыс жастарының арасындағы жаңа солшыл революционерлердің әлгіндей декларацияларына тұтынушылық қоғамының ақсамай идеологтары да қуана қол соғады. Олардың дәрістеуінше: осы заманғы қоғамда ғылыми-техникалық революция материалдық игілік өндірісін орасан зор көлемде өсіру арқылы күллі қоғамды тұтынушылық психологияның араны ашылған алапат құштарлықтарының дертіне шалдықтырады. Бұндай жағдайда өнер — өнердің ішінде тек нәпсі оятуға икемделгендері ғана өмір сүреді де, қалғандары дағдарысқа ұшырайды. Сондықтан да, батыс социологтарының ойынша, осы заманғы өнерге тән басты сипат — «әсіресе сезімталдық» болуға тиісті. Бірақ, бір ескерте кететін жағдай, «осы заманғы эстеттердің» айтып отырған «сезімі» біз білетін жүрек тебірентетін нәзік сезім емес, «нәпсі» шақыратын физиологиялық тұрпайы түйсік.

Мұндай «әсіре сезімтал» осы заманғы өнерді «тұтынушылық қоғамының» идеологтары Кан мен Винер тұспалшыл, ереуілшіл, экстремистік аңғалдық, сенсация құмарлық, қоздырғыштық, аздырғыштық, өзін-өзі дәріптеушілік жасандылық, сұмпайылық, әшкерешіл, табашыл, мұқатқыш, қаныпезерлік, порнография, бұзақылық дейтін анықтамалармен сипаттап, әлгі анықтамалардың әрқайсысын өнердің бір-бір түріне балайды. Әлгіндей сипаттарға өнердің, өнерге әлгіндей сипаттардың қанша қажеті бар екеніне біз таңғалғанмен, олар таңғалмайды. Өйткені, «тұтынушылық қоғамының», «технотрондық қоғамның», «электрондық цивилизацияның» өкіліне керек мәдениет ең алдымен тұрпайы түйсікті қозғауы керек. Өнердің қоздырғыштығы — қазіргі батыс көруші, оқушы, тыңдаушысы үшін ең басты «эстетикалық» сипат.

Әлгіндей «эстетикалық» зәруді тек қазір капиталистік елдерде кеңінен өріс алған көңіл көтеру индустриясының стандартты өнеркәсібі ғана қамтамасыз ете алады. Сондықтан да, батыста өнер барған сайын техникаландырыла түсуде, әсіресе, көпшілік қарым-қатынас құралдарының ықпалы күшеюде. Адамдардың рухани өмірінде өнердің дәстүрлі түрлерінің екінші қатарға ысырылып, көпшілік қарым-қатынас құралдарының бірінші орынға шыққанына қарсылық білдірушілер де жеткілікті. Алайда, «тұтынушылық қоғамның» идеологтарының көбі қарым-қатынас құралдарының өнердің байырғы түрлеріне жасап жатқан мұндай озбырлығын тарихи заңдылық деп қарайды.

Мәселен, американ әдебиетшісі Лесли Фидлердің ойынша — енді бір он бес - жиырма жылдан соң кітап оқу атымен үрдістен шығады. Өйткені, бұрын тек әдебиет шығармаларын оқудан алатын әсерді (Фидлерше айтсақ, «мифтік ләззатты») осы заманда телевизия мен кинодан кітап оқығандағыдай көз майын тауысып, қарайған уақыт жіберіп, орасан зор «интеллектуальдық жігер» жұмсап жатпай-ақ, оп-оңай табуға болады.

Интеллектуальдық жігер жұмсамай-ақ оп-оңай ләззат алу — тұтынушылық қоғам мәдениетінің ұраны.

Сондықтан да, Фидлер жұрттың көңіліне осы заманғы индустриялық қоғамға әдебиеттің қанша қажеті бар, ол атышулы «көпшілік мәдениеті» үшін артық тосқауыл, керексіз кедергі емес пе деген күмән қашырғысы келеді.

Оның бұл гипотезасын индустриялық қоғамның тағы бір «аузы дуалы» идеологы Маршалл Маклюэн «тарихи тұрғыдан» «дәлелдеп» шықты. Ол күллі адамзат тарихын үш кезеңге бөледі: «ауызша қарым-қатынас ғасыры», немесе «трайболизм», дәлірек айтқанда, алғашқы қауымдық құрылыс; ол тұста қоғамдық құрылыс Руссо армандайтын «табиғаттан алыс кетпеген мемлекетке» ұқсайтын да, адамға тән бес сезім (көру, есту, түйсіну, иіс айыру, дәм айыру) арасындағы қатынас әлі «гармониялық сипатын» жоғалтпағанды; сосынғы кезең «алфавит дәуірінде» көз бен құлақтың арасына «жасанды кедергі» орнады, кітап басып шығарудың ойлап табылуына байланысты, көру қалған төрт түйсіктің төртеуінен де жоғары тұратын үстемдікке ие болды; оның өзі әр бір адам жеке дара отырып кітап оқып, жеке дара эстетикалық ләззат алатын индивидуализмге, сөйтіп индивидиумды коллективке қарсы қоюға әкеп ұрындырды; осы заманғы кезең — адамзат тарихындағы «электрондық дәуірдің» басы; бұл дәуірдің ең басты жетістігі — телевизия.

Маклюэннің ұғымында, телевизияның ойлап табылғаны адамзат тарихында жаңа «алтын ғасыр» орнатты; осы заманғы күллі адамзат қауымы телевизияның арқасында «алапат бір деревняға» айналды; әлгі «деревняның» (күллі әлем деп ұғыңыз — Ә. К.) тұрғындары әлденеше ғасырлар бойы «әдеби мәдениеттің» үстемдігінің қырсығынан адамдар бекер айырылып қалған түп бастапқы түйсіктерге, ежелгі қауымға тән «аңғал анайы эмоцияларға» қайта оралуға мүмкіндік алды.

Сөйтіп, Маклюэн адамзат қауымына мәдениетті «жаңартудың» қай жағынан да бірдей тиімді бірден-бір «дұрыс жолын» ұсынады. Бірақ, бір қызығы, Маклюэн адамзат цивилизациясының ең соңғы, ең ұлы жетістіктерінің бірі — электрондық революцияның таңғажайып табыстарын адамдарды рухани шыңдауға, моральдық кемелденудің жаңа биіктеріне жетуге пайдаланбай, баяғы тас үңгірлерден енді шыққан кездегі «жабайы дәуірдің» рухани нормаларына қайта оралуға пайдаланудың, «мәдениетті жақсартудың» жаңа бір революциялық жолы деп ұғады.

Баяғы «табиғи адамға» қайта оралу — осы заманғы буржуазиялық идеологиянын өзара қырқысып жататын әр алуан ағымдарының бәрі бірдей бас шұлғитын ортақ қағидасы. Тән ләззатын, коллективтік сексуальдық акт — оргазмды революцияшылдықтың ең жоғарғы сатысы санайтын «жаңа солшылдар» да, «көпшілік қарым-қатынастардың» электрондық құралдарының адвокаттары да жабайылықты адамдарды индивидуализмнен коллективизмге қайта апарудың бірден-бір жолы деп түсінеді. Олар бұл арада «Інжілге» жүгінеді. Адам ата мен Хауа ана алғаш рет күнә жасағанда барып, өздерінің жалаңаш екенін аңғарып, алғаш рет ұялды. Индивидуализм коллективтен алшақтау деген пәле алғаш рет сол Хауа ананың жүзіне жүгірген қымсынудан басталды. Ұят — адамның табиғатты мекендеуінің алғашқы сатысы, ұят — адамның табиғат алдындағы алғашқы «сатқындығы», ендеше арты адамды адам қанауға әкеп ұрындырған индивидуализм жабайылықты, табиғатты менсінбейтін адамдық эгоизм әу баста сол ұят деген пәледен басталды. Адам қалай иініне шүберек тиді де, солай индивидуалистік психологияның құрбандығына айналды. Ендеше, «табиғи адамға» қайтып оралудың жалғыз жолы — Адам ата мен Хауа ананың күнәға батпай тұрғандағы қалыптарына қайтып оралу, жаппай жалаңаштану деп ұғады. Жалаңаштансақ болды, адам бойындағы индивидуалистік психология өз-өзінен сыпырылып қалады да, адамдар арасындағы экономикалық, әлеуметтік теңсіздіктің барша көрінісі көзден бір-бір ұшады деп түсіндіреді.

Батыс жастары арасындағы «жаңа солшылдықтың», «хиппи», «битлз» сияқты көріністерінің революциялық программасы көп ретте осы «жаппай жалаңаштанумен» тәмамдалады. Буржуазиялық философияның белгілі өкілі Жан Поль Сартр да кейінгі жылдары осы заманғы «индустриальды қоғамның» әлгіндей «ереуілшіл жас ұрпағының» шашбауын көтеріп шыға келді. Ол өзінің «Қара Орфей» атты эссесінде негрлер мәдениетін біржақты қарастырып, онда ұшырасатын (Сартрдың айтуынша — Ә. К.) дүниені өзгертуді емес, қайта онымен етене сіңісіп, тіл табысуды көздейтін «оңай әсерленгіш», «панмузыкализм» сипаттарын дәріптейді.

«Жаңа солшылдық» көсемдері ереуілшіл жастарды өз жақтарына шығарып алудың, олардың санасын өздері қалайтын бағытта қалыптастырудың айла-амалдарын мықтап ойластыруда. Олардың бұл мақсатын жүзеге асыруда мәдениеттің дәстүрлі түрлерінен гөрі коммуникацияның осы заманғы құралдары әлдеқайда ыңғайлы, әлдеқайда тиімді болып шықты. Мәдениеттің ежелгі түрлерінің белгілі бір концепцияны барынша дәйектілікпен жеткізіп бағатын жүйелілігі, «бұрынғы» оқушы мен «бұрынғы» көрушінің өзінің эстетикалық, рухани талаптарын қанағаттандыруға өз тарапынан да инициатива көрсетіп бағатын рухани белсенділігі «осы заманғы жастардың» «жаңа ұстаздарының» көңілінен шықпай қалды.

Олар осы заманғы өнердің көрушісі мен тыңдаушысының талғампаз болғанын тап онша жақтыра қоймайтын сияқты; «тұтынушылық қоғамның» өнері де көрушісі мен тыңдаушысының тек «тұтынушы» ғана болып қалғанын қалайтын тәрізді; көрсеткенді көріп, тыңдатқанды тыңдаса жарап жатыр; оның жақсы-жаманын да, ұнамды-ұнамсызында шаруасы қанша!

Буржуазия социологтарының айтуынша, қазіргі адам коммуникация құралдары қарша боратып жатқан информацияның көбін жадында сақтап үлгере алмайды, оның есінде тек өмірдің сан-санат салалары туралы бір-бірімен еш байланыспайтын үзік-үзік мәліметтер ғана қалады. Күнбе-күн қайталана беретін мұндай манипуляция адамдардың қабылдаушылық қабілетін бірте-бірте мұқалтып, оларды ақырында әдейі көз алдында болып жатқан құбылыстардың ешқайсысын түптеп зерттеп, түбегейлі түсінуге тырысып, бастарын ауыртпайтын, самарқау, енжар, ұшқары ой, тоқмейіл тоғышарға айналдыруды көздейді. Батыс телевизиясы мен кинотеатрлары экрандарындағы мен мұндалап тұрған көпе-көрінеу «жүйесіздіктің» ар жағында әлгіндей «жүйелі» жымысқы есеп жатыр.

Тұтынушы қоғам идеологтары экран арқылы тарайтын «мәдениет» жұрнақтары сол жүйесіз түрінде, үздіксіз қалпында жас жеткіншектің әлі қалыптасып болмаған санасына орасан зор информация мен әр алуан көріністерді боратқан үстіне боратып, оның көкірегінен ата-аналары, жанашыр ағайын-тумалары, ойда жоқта оқып қойған әдеби кітаптары мен мектептегі ұстаздары құлағына құйып баққан «мәдениеттің ежелгі» дәстүрлеріне тән моралистік уағыздардың бәрін қуып шықпақтың аса күрделі стратегиясын жасақтап шығарды.

Олар телевизор экранын тек мектеп пен семьядан ғана емес, күллі тарихтан, адамзаттың көп ғасырлық әлеуметтік рухани тәжірибесінің бәрінен жоғары қоймақшы. Экран көрсететін үзік-үзік мәліметтер жас адамға адамзат тарихын түгелдеп оқып, түпкілікті зерттеуге, өз ойының елегінен өткізіп, өзінің жеке әлеуметтік рухани тәжірибесі мен өз тұсындағы әлеуметтік өмірдің күрделі шындығын ата-бабаларымыздың әлденеше жылдар бойғы жинақталған рухани, моральдық, әлеуметтік тәжірибесімен салыстыра талдап бағалауға, «кеткен ағаттықтар» мен енді қауіп төндіріп тұрған «әлеуметтік қатерлердің» аражігін айырып білуге мүмкіндік те, мұрша да бермейді.

«Тұтынушылық қоғамның» идеологтары осы заманғы коммуникация құралдарының әлгіндей биморальдық сипаты мен децивилизаторлық қызметін ешқандай саяси күреске, мемлекеттік ерікке атымен байланыспайтын ғылыми-техникалық революцияның объективті сипатына, тарихи заңдылығына сайығылары келеді.

Олар осы заманғы коммуникация құралдарын ар жағында ешқандай саяси күш, идеология тұрмаған, тек өздеріне тән «спецификалық жүйесіздіктің» арқасында көруші қауымның санасына атымен соны психологиялық революция жасаған «насихатшысыз насихатшы» деп қаншама өзеуресе де, батыс қоғамындағы мәдениетті машиналандыру, адамдардың рухани өмірімен әдебиет пен өнердің басқа да «дәстүрлі түрлерін» қуып шығу әрекеті өз-өзінен болып жатқан стихиялық құбылыс емес, алдын-ала ойластырылып, жүйелі жоспармен жүзеге асырылып жатқан саяси құбылыс екені ешкімге дау туғыза алмайды.

«Дженерал моторс» компаниясы жүргізген бір тәжірибе бойынша, белгілі бір хабар экран арқылы, радио арқылы, қағазға түскен жазба текст арқылы берілген. Сонда экраннан көзбен көргенде адам миының құбылыстарын көрсететін аппаратта ешқандай нышан байқалмаған, радио арқылы берілгенде — емескі нышан, ал қағаздарға жазба арқылы берілгенде — мейлінше айқын нышан байқалған. Демек, көзбен көргеннен де, құлақпен естігеннен де, жазбаша тексті оқығанда мидың жұмысы күшейе түскен. Ендеше, электрондық мәдениет адам санасын енжарландыра түседі деген сөз.

«Электрон цивилизациясы уағызшыларының» рухани өмірдегі мұндай «революцияны» тек өз елдерімен ғана шектемей, әп-сәтте бүкіл жер шарын қамтып шыға алатын электромагниттік толқындардың сиқырын пайдалана отырып, күллі планеталық құбылысқа айналдырудан да кет әрі емес ниеті де бой беріп қалып жүр.

Шынында да, «тұтынушылық қоғамда», батыс социологтерінің өздері айтқандай, өнер де наркотиктер сияқты, миллиондаған адамдардың санасын улап, қалың бұқараны осы заманғы күрделі әлеуметтік мәселелерден аулақтата түсуге қызмет етеді. Өйткені, осы заманғы буржуазиялық идеологияның ең басты мақсаты — адамдарды «тұтынушылық» психологияның көзсіз көбелегіне айналдыру. Әлгі атышулы «көпшілік мәдениетінің» де көздейтіні осы.

«Көпшілік мәдениеті» дейтін көлгір терминнің ар жағында қандай мән-мағына жатқаны, әрине, көлегейленіп бағады. Алайда, мұндай құбылыстың негізгі мақсаты — бұқараны азаматтық шын мәдени қазыналармен емес, қайдағы бір арзан қол «мәдениет-сымақпен» алдарқату екендігі айтпасақ та түсінікті.

Социологтардың зерттеуінше, адам зәруліктері күрделі құрылымнан тұрады. Әуелі қоректі ойлады. Тойынған сон қатерлерден сақтана бастайды. Қатер жоғына көз жеткен соң ұрпақ көбейтуді көздейді. Жан-жағына ұнау үшін таранып-сыланатынды шығарады. Ұнай бастаса, одан сайын көзге түсуге тырысады. Өзінің ерекше қасиеттерін байқатуға күш салады. Ол үшін өз ой-пікірін білдіре бастайды. Сосын сол арқылы қалыптасатын өз мүддесіне жетуге күш салады. Бұның алғашқы бесеуі адамға да, жануарға да ортақ. Тек соңғы ушеуі ғана саналы адамға тән. «Электронды мәдениет» негізінен алғашқы бес зәрулікке жауап береді. Демек, адамдарды биологиялық зәруліктерімен ғана шектеп, рухани кемелдік пен биік сананын қалыптасуын тежейді. Тұтынушы қоғам эстетикасының негізгі түп қазық қағидасы да осы.

Осы заманғы идеологтар ойлап тапқан «көпшілік мәдениеті», шынайы эстетикалық әсерді әншейін көңіл көтерерлік сауық-сайранмен шатастырады. Ол көбіне көп тоқмейіл тоғышардың күйкі талғамынан аса алмайды.

Мұндай құбылыс жұмыстан бос уақытты өткізудің проблемасы нәтижесінде дүниеге келген-ді.

Ғылыми-техникалық революция машина еңбегі жұмысшы еңбегінен әлдеқайде өнімді қылды да, жұмыс уақытын қысқартып, қол бос уақытты едәуір ұзартты.

Бұл турасында американ социологы Эюнест винден Хааганың «Қол бос уақытты «өлтіргенде» зардап шегетін кім?» деген сұрағына болгар социологы В. Ганчеава: «Уақыт та, өнер де, суреткер де, «көпшілік мәдениетінің» тұтынушысы да түп-түгел зардап шегеді»,— деп аса тапқырлықпен, дұрыс жауап қайтарған-ды.

«Көпшілік мәдениеті» адамзаттың әлеуметтік-тарихи төжірибесін бұрмалап көрсетеді, оның жасампаздығы мен бақыт жолындағы арман-мүдделерін тәлкек қылады; адамдарға «өткінші ләззатты» ғана қанағат тұтқызып, әлеуметтік мәселелер жолындағы күрестен шеттетеді.

Түптеп келгенде, батыс социологтарынын бүгінгі даурығып жатқан өнердің қай түрлерінің ғұмыры таусылып, қай түрлерінің бағы жанатындығы жөніндегі таласының тағдырын да қай өнердің қай уақытта пайда болғаны емес, өнердің әлгіндей әлеуметтік мүдделерге, өмір орнықтырғыштыққа қаншалықты адал екендігі шешеді.

Ежелгі Римнің қалаларындағы бір амфитеатрдың аренасында қатар ойын көрсетіп жүрген гладиаторлар сайысы мен бағзы театр өнерінің екеуі тарих сахнасына бір уақытта шықса да, екеуінің ғұмыры екі қилы болды. Көңіл көтеруге ғана қызмет еткен гладиаторлар сайысы тарих сахнасынан құл иеленуші қоғаммен бірге өшті де, өмір тануға, адам мен қоғамды жетілдіруге қызмет еткен театр өнері адамзат қоғамымен бірге өсіп, бірге дамып келеді.

Өнер қашан да әлеуметтік зұлымдыққа емес, әлеуметтік ізгілікке қызмет ету арқылы өседі. Біз көркем творчествоның мақсаты деп осыны ұғамыз. Ұлы мұраттарды тек талантты шығармалар ғана қорғай алады. Сондықтан да, шығарманың көркемдігі, суреткерлік шеберлік тек эстетикалық биік мәнге ғана емес, саяси үлкен маңызға да ие болды. Өйткені, осы заманғы тұрпайы, арзанқол, дарақы өнерден асқақ гуманизм мен асқақ реализмді терең қабыстыра алған шынайы өнердің шекарасынан тек шын талантты шығармалар мен тек шын биік талғам ғана қорғай алады.

Ал биік талғамды да тек салиқалы өнер, салауатты суреткердің ғана өсіретіні тағы да даусыз.

Себебі биік талғамсыз биік парасат жоқ. Ал биік парасат — үлкен жауапкершілік. Бүгінгі үлкен өзгерістер онсыз жүзеге аса алмайды. Рухани бедерсіздік саяси тәуелсіздікті де тәрк етеді. Тойған тоғышарлыққа халықтың, адамның азаттығы емес, нәпсінің азаттығы керек.

Ал тәуелсіздік шекарасын өрелі азаматтық сана мен биік рухани мәдениет қана айна-қатесіз анықтай алады.

---