Адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстардың халықаралық құқықтық мәртебесі

Автор: Аққали Қарлығаш, ХБУ 3 курс студенті
Мамандық: 6В04207-Халықаралық экономикалық құқық.              
Ғылыми жетекші: Жумабаева Құралай Жумабайқызы, заң ғылымдарының кандидаты, доцент.
Пән: Халықаралық қылмыстық құқық.

Адамзатқа қарсы қылмыстар-қазіргі халықаралық құқықта ерекшеленетін қылмыстар тобы. Қазіргі уақытта адамзатқа қарсы қылмыстардың анықтамасы Халықаралық қылмыстық соттың Рим жарғысында берілген.

Зерттеу жұмысының өзектілігі оның халықаралық қылмыстық құқық жүйесіндегі маңыздылығына байланысты. Олар белгілі бір мемлекет үшін ғана емес, жалпы адамзат үшін де ауқымы мен қауіптілігіне байланысты. Сонымен қатар, қазіргі уақытта осы топқа жатқызуға болатын қылмыстар тізімінің мазмұны жағынан ғана емес, сонымен қатар оларды қолдану ерекшеліктерінде де көптеген қайшылықтар бар.

Зерттеу процесінде халықаралық құқық жүйесінің дамуын көрсететін философиялық, теориялық-құқықтық және тарихи, әлеуметтік зерттеулердің талдауы мен синтезі қолданылды.

Адамзатқа қарсы қылмыстар термині алғаш рет құрлықтағы соғыс заңдары мен әдет-ғұрыптары туралы IV Гаага Конвенциясының кіріспесінде қолданылды. [1]

18 қазан 1907, Санкт-Петербург университетінің Халықаралық құқық профессоры ф. ф. Мартенс ("мартенстің ескертпесі") : "бұдан былай соғыс заңдарының неғұрлым толық жиынтығын шығару мүмкіндігі пайда болғанға дейін, Мәртебелі Уағдаласушы Тараптар өздері қабылдаған қаулыларда көзделмеген жағдайларда халық пен соғысушылар халықаралық құқықтың басталуы мен әрекет етуінің астында қалады, өйткені олар соғыс заңдарының арасындағы тұрақтардан туындайды. білімді халықтар әдет-ғұрыптар, адамзат заңдары мен қоғамдық сананың талаптары". Кейінірек адамзатқа қарсы қылмыстар туралы 1919-1920 жылдардағы Париж бейбітшілік конференциясы аясында құрылған комиссияның ұсыныстарында айтылды. [2]

Ағылшын тіліндегі құқықтық және әдеби көздерде адамзатқа қарсы қылмыстар crimes against humanity (адамзатқа қарсы қылмыстар) терминімен белгіленеді, бірақ қазақ тіліндегі әдебиеттерде және ресми құжаттардың аудармаларында бұл әрекеттер "адамзатқа қарсы қылмыстар"деп аталады. [3]

"Адамзатқа қарсы қылмыстар" терминінің мазмұны алғаш рет неміс фашистерінің зұлымдықтарын сипаттауда Нюрнберг трибунал Жарғысының 6-бабының "с" тармағында Тиісті қылмыстарды жай ғана тізімдеу арқылы ашылды: "кісі өлтіру, жою, құлдықта ұстау, сілтеу және соғысқа дейін немесе соғыс кезінде немесе қудалау кезінде бейбіт тұрғындарға жасалған басқа да қатыгездіктер, бірақ саяси, нәсілдік немесе діни жүзеге асыру мақсатындағы немесе трибуналдың юрисдикциясына жататын кез келген қылмысқа байланысты, бұл әрекеттер олар жасалған елдің ішкі имандылығын бұзу болып табыла ма, жоқ па". Адамзатқа қарсы қылмыстардың ұқсас тізімі Токио трибунал Жарғысының 5-бабының "с" тармағында келтірілген, онда олардың анықтамалары да жоқ. Кейіннен адамзатқа қарсы қылмыстардың тізімі Югославия мен Руанда үшін adhoc трибуналдарының жарғыларында азаптау, түрмеге қамау, зорлау, қудалау сияқты қылмыстармен толықтырылды, бірақ нәсілдік немесе діни себептермен. [5]

17 жылы 1998 шілдеде БҰҰ қамқорлығымен Өкілетті өкілдердің дипломатиялық конференциясы, бірақ Халықаралық қылмыстық сот мекемесі "адамзатқа қарсы қылмыстар"санатының мазмұнын нақтылап, кеңейтетін Рим Статуты заңын қабылдады. Заңның 7-бабы адамзатқа қарсы қылмыс нені білдіретінін анықтайды:

а) кісі өлтіру;

b) жою;

c) құлдық;

d) депортация немесе халықты күштеп көшіру;

e) халықаралық құқықтың негізгі нормаларын бұза отырып түрмеге қамау немесе басқа да қатыгез дене бостандығынан айыру;

f) азаптау;

g) зорлау, жыныстық құлдыққа жүгіну, жезөкшелікке мәжбүрлеу, мәжбүрлі жүктілік, мәжбүрлеп зарарсыздандыру немесе салыстырмалы ауырлықтағы жыныстық зорлық-зомбылықтың кез келген басқа түрлері;

h) саяси, нәсілдік, ұлттық, этникалық, мәдени, діни, гендерлік сәйкестендірілген кез келген топты немесе қауымдастықты қудалау [... немесе халықаралық құқыққа сәйкес барлық жерде жол берілмейтін деп танылған басқа да себептер бойынша

осы тармақта көрсетілген әрекеттер немесе соттың юрисдикциясына жататын кез келген қылмыстар;

b) адамдардың күштеп жоғалуы;

c) апартеид қылмысы;

d) қасақана ауыр азап шегуден немесе ауыр дене жарақатынан немесе психикалық немесе дене денсаулығына елеулі залал келтіруден тұратын ұқсас сипаттағы басқа да адамгершілікке жатпайтын іс-әрекеттер. [6]

Адамзатқа қарсы қылмыстар екі шарт бір мезгілде сақталған кезде ғана танылады (Хак Рим Статутының 7-бабының 1-тармағы): олар кез-келген бейбіт тұрғындарға кең ауқымды немесе жүйелі шабуыл жасау аясында жасалған кезде; егер мұндай шабуыл саналы түрде жасалса. [7]

Хқк – нің римдік жарғысы, барлық ad hoc трибуналдарының жарғылары сияқты, адамзатқа қарсы қылмыс ұғымына анықтама бермейді, тек адамзатқа қарсы қылмыстардың тізімін береді және олардың жалпы белгілерін-қарулы қақтығыс жағдайында халықаралық гуманитарлық құқықтың негізгі қағидаларын бұзуды көрсетеді. [8]

Адамзатқа қарсы қылмыстар институты Халықаралық гуманитарлық құқықтың қалыптасуы мен дамуы нәтижесінде құрылды, ол адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қамтамасыз ету, осындай қақтығыстар құрбандарының азаптарын жеңілдету, халық пен жауынгерлерді соғыс апаттарынан, оның ішінде жол берілмейтін соғыс әдістерінен қорғау мақсатында қарулы қақтығыс тараптарының мінез-құлқының принциптерін, нормалары мен ережелерін белгілеуге арналған.

Осылайша, адамзатқа қарсы қылмыстар деп бейбіт уақытта да, соғыс уақытында да кез-келген бейбіт тұрғындарға кең ауқымды немесе жүйелі шабуыл жасау аясында жасалған, жеке адамға, адамның негізгі ажырамас (жалпыадамзаттық) құқықтары мен бостандықтарына, сондай-ақ халықаралық гуманитарлық құқықпен қорғалатын басқа да құқықтар мен бостандықтарға қол сұғатын әлеуметтік қауіпті адамгершілікке жатпайтын әрекеттерді түсіну керек. [9]

Қорытынды

Адамзатқа қарсы қылмыстар деп бейбіт уақытта да, соғыс уақытында да кез келген азаматтық адамдарға кең ауқымды немесе жүйелі шабуыл жасау шеңберінде жасалатын, жеке адамға, адамның негізгі ажырағысыз (жалпы адамзаттық) құқықтары мен бостандықтарына, сондай-ақ халықаралық гуманитарлық құқықпен қорғалатын өзге де құқықтар мен бостандықтарға қол сұғатын қоғамға қауіпті адамгершілікке жатпайтын әрекеттер деп түсіну керек.

Рим заңы Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексімен салыстырғанда адамзатқа қарсы қылмыстардың нақты құрамының едәуір санын қарастырады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде геноцид, экоцид және жалданушылық адамзатқа қарсы бағытталған қылмыстарға жатады.

Адамзатқа қарсы қылмыстар жаһандық сипатқа ие және олармен халықаралық деңгейде күресу қажет. Қазіргі кезеңде адамзатқа қарсы қылмыстардың алдын алудың ішкі саяси, құқықтық, институционалдық және халықаралық саяси, құқықтық және институционалдық бақылау сияқты нысандары бар. Алайда, адамзатқа қарсы қылмыстардың алдын-алу үшін негізгі жауапкершілік халықаралық ұйымдарда болуы керек, олардың өкілеттіктері жеке мемлекеттің өкілеттіктерінен әлдеқайда көп.

Адамзатқа қарсы қылмыстар халықаралық сипатқа ие, олар халықаралық қатынастарды тұрақсыздандыратын және әлемнің көптеген елдерінде ішкі заңдылыққа айтарлықтай қауіп төндіретін фактор болып табылады. Бұл қылмыстармен күрес халықаралық-құқықтық актілердің нормалары негізінде, сондай-ақ қылмыстық циклдің ұлттық заңнамасының нормалары негізінде жүзеге асырылады. Оның жетістігі көп жағдайда мемлекеттердің, әсіресе олардың құқық қорғау жүйелерінің көпқырлы ынтымақтастығына байланысты. Сондықтан адамзатқа қарсы қылмыстарға және жекелеген елдердің қылмыстық құқық нормаларына қатысты халықаралық құқық нормаларының қазіргі олқылықтары мен қайшылықтарын жою қажет, ол үшін адамзатқа қарсы қылмыстардың барлық түрлерін және оларды жасағаны үшін жауапкершілік нормаларын қамтитын Кодекс немесе Статут құру орынды болады және әлемнің барлық елдерінде қолдануға міндетті. [10]

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. А. Г. Кибальник Современное международное уголовное право Юр.центр, 2020г.
2. А.В.Наумов, А. Г. Кибальник, В.Н.Орлов, П.В.Волосюк Международное уголовное право, Юрист, 2018г.
3. Федоров А.Г. Значение Нюренбергского процесса для развитие современного права МП журнал, 2010г. №3
4. Наумов А.В., Кибальник А.Г., Орлов В.Н., Волосюк П.В. Межународное уголовное право, М: издательство ЮРАЙТ 2014. 510с.
5. Халықаралық қылмыстық соттың Рим статуты (Рим, 1998 жылғы 17 шілде) // Консультант Плюс [Электрондық ресурс]: анықтамалық-құқықтық жүйе / "Консультант Плюс"жақ. - 2019 нұсқасы. - Кіру режимі: (университетішілік компьютерлік желі).
6. Геноцид қылмысының алдын алу және ол үшін жазалау туралы Конвенция (Нью-Йорк, 1948 жылғы 9 желтоқсан) // Консультант Плюс [Электрондық ресурс]: анықтамалық-құқықтық жүйе / "Консультант  компьютерлік желі).
7. Бирюков, П. Н. Халықаралық құқық/ П. Н. Бирюков. - М.: Альфа, 2017. - 416 б.
8. Бородин, с. в. Өмірге қарсы қылмыстар/ С. В. Бородин. - М.: Заңгер, 2017. – 388 Б.
9. Гетьман-Павлова, и. в. Халықаралық құқық / и. в. Гельтман-Павлова. – М.: Юрайт Баспасы, 2015. – 528 Б.
10.  Грубова, е.и. Бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар: Ұлттық қылмыстық заңнамадағы жағдай, үрдістер және даму перспективалары/ е. и. Грубова // Халықаралық қылмыстық құқық және халықаралық Әділет. - 2018. - № 1. – Б. 105.

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: