Әдебиеттің бекзадасы — драматургия

— Драматургия өзіндік ерекшелігі бар, автордан толысқандықты қажет ететін салмақты жанр ретінде бағаланады. М.Әуезов театрының әдебиет бөліміне келгеніңе де екі-үш жыл болды.Театр тарапынан 40 жасқа дейінгі шығармашылық жастар үшін драматургия, режиссура, шығармашылық топқа бағытталған конкурс жарияланды. Конкурс жұмыстарын сүзгіден өткізіп, сараптадыңдар. Бүгінгі драматургияға қойылатын талап қандай сонда? Кешегідей жазуды көпшілік қажет етпей отыр, сонда бүгін қалай жазу керек?

— Дұрыс айтасың, драматургия — өте күрделі жанр. Шикілікті көтермейді. Автор тас-түйін толыққанды дүние тудыру керек. Әйтпесе қабылдануы қиын. Театрға жұмысқа келіп, драматургия саласына араласып, осы жанрды зерттегеннен кейін мен: «әдебиеттің бекзадасы - драматургия» деген қортындыға келдім. Пьеса жазу — өте ауыр процесс. Театрға келгенге дейін менің үш пьесам болды. Мүмкін, театрға жұмысқа алыну себебім де сол шығар. Бұл пьесаларды жазбай тұрғанда әріптестеріме үнемі «ең оңай жанр -драматургия, пьеса жазғаннан оңай нәрсе жоқ» деуші едім. Пьеса жазу деген не ол, сол да сөз боп па? Әлдеқандай сюжетті ойлап табасың да, оқиғаны солай қарай бағыттайсың, диалогты құрасың, іс-әрекет бересің, бір қалыпқа салып шығасың, сонымен болды - пьеса дайын. Осылай ойлап келген мен театрға орналасқаннан кейін, театрдың ішкі өмірін көргеннен кейін, режиссердің жұмысын, актерлердің жұмысын көргеннен кейін, спектакльдің сахнаға дайындалу кезеңдерін көргеннен кейін бастапқы ойымнан біржола бас тарттым. Тек осы саланы зерттеуге ғана ден қойып, классикасы бар, басқасы бар драмалық шығармаларды оқығаннан кейін оның күрделі жанр екеніне көз жеткіздім. Оны екінің бірі игере алмайды. Екі сөздің басын құраған адамның жазушы болуы, романдар жазуы ғажап емес, бірақ драмалық шығарма жаза алатынына күмәнім бар. «Жаздым» деп есептеуі мүмкін, бірақ оны ешкім мойындамас еді. Себебі, стильдік жағынан, талғампаздық тұрғысынан драмалық туынды автордан шеберлікті талап етеді. Кішкентай көлемге үлкен мағына сыйғызу, әр түрлі мотивациялар, форма табу, оған көрерменді жалықтырмас үшін ішкі иірімдер, сәт сайын жаңа реңк беру, адастырып барып шындықты ашу, соңындан  үлкен ұғымдарға алып келу - мұның бәрі екінің бірінің қолынан келмейді. Сол себепті жастардың әлемдік стандарттағы драмалық шығарма жаза алатынына сенбеймін. Драмаға толысып келу керек. Кім болса да бұл салаға рухани, интеллектуалдық мазмұн жинап қана келе алады деген шешімге келдім.

— Сонда режиссерлердің «жақсы автор жоқ» деп драматургтерге кінә артып жүретінінің себебі осы деп ойлайсың ба?

— Бұл — бір себебі. Басқа себептері де болуы мүмкін. Театрлардың әлемдік қорға жүгінетіні де осыдан. Классикаға, шетелдік шығармаларға біздің авторлар бейім тұрады. Ал шетелдік әдебиет дегеніміз - бірнеше ғасырлық тарихы бар ақсақал әдебиет. Біз сонау эпостарды тудырған ауыз әдебиетінен кейін бірден кеңестік, тіпті кеңестік те емес, орыстық әдебиеттің дәстүрін қабылдадық  және осы жолды таңдадық. Осы мөлшермен алғанда, біздің әдебиетіміз — өте жас әдебиет. Тамыры адамзаттық құндылықтардан емес, кеңестік дәуірдің санаға теліген стандарттары, идеалдық образдары ізгілік, гуманистік стандарттары қалыпқа салынған жасанды синтетикалық бағыттарын қазық қып ұстандық. Сондықтан біздің әдебиетіміз бен өнерімізден сәйкессіздік танылды. Темір шымылдық ашылған кезде ешнәрсесіз қалдық. Тарихтың көзімен қарағанда, бұл — біздің нәресте шағымыз. Тамырымызға оралып, одан бір нәтиже шығару үшін, әрине, уақыт керек.

— Біздің көрермен театрға келеді де, әлі күнге дейін сахнадан Муза іздейді. Драмалық жанрдың жаңара алмау себебі де жалпы халықтың сұранысын еcкеруінде жатқан болар.

— Әрине, көпке топырақ шашуға болмайды. Бәрін түсініп отырмын. Көрерменнің рухани қажеттілігінің өзі сол стандарттар деңгейінде қалып қойып отыр. Басқаны былай қойғанда, еліміздің бас театры — М.Әуезов атындағы театрды алатын болсақ, репертуарындағы ең өтімді, көрерменді көп жинайтын, материалдық қажеттілігін өтейтін спектакльдер қайсы десек, әрине, басты орында әлеуметтік тақырыптағы қойылымдар мен комедиялар тұр. Ал суреткерлік қолтаңбасы бар, өнердің мұратына жетелейтін қойылымдар екінші қатарға ысырылады. Бәрі сондай демеймін, бірақ жетпіс пайыз көрерменнің мұндай идеяны қабылдай алмайтынына еш күмәнім жоқ. Әйел ме — ол абзал ана образы, егер қария болса, міндетті түрде абыз қария болуы керек. Мұның бәрін жаман демеймін, жақсы, әрине. Бәрі де керек образдар.  Бірақ мұның бәрі тым  идеалдандырылған. Осыларды жинап әкеліп өнер талаптарына салатын болсақ, инфантализм, яғни өз бойына тән емес балаңдықтың құлағы қылтиып тұрады. Ал адамды түлететін, өзгертетін, санасына бетбұрыс жасайтын деңгейге мұндай шығармалар  көтеріле алмайды. Біздің драматургия болсын, режиссура болсын, көрерменмен мәмілеге көп барады. Көңілін жыққысы келмейді. Көрермен не қалайды, сол сұранысты қанағаттандыруға тырысады. Яғни, қажеттілігін өтеуші.

— Қалай дегенмен бүгінгі адамның дүниетанымына өзгеріс енді. Бұрынғы құндылықтар біртіндеп мәнін жойып келеді. Соған қарамастан, көрермен қабылдамаса да, сен айтқан жаңа стандарттағы, жаңа форматтағы, жаңа дүниелер қойыла беруі керек пе?

— Әрине, қойыла беруі керек. Оны тіпті өнердің миссиясы деп есептеймін. Қаржылық жағынан ақтайтын екі шығармаға бір нағыз өнер туындысын қосақтап беріп отыру керек. Материалдық айналымның соңында кетпей, осылай жасасақ қана талғамы қалыптасқан көрермен өзіне керегін таңдай алады. Міндетті түрде. Көрерменнің жетегінде кетпей, санаға әсер етер өз стандарттарымызды біртіндеп енгізе берген жөн. Оны талдайтын, бағасын беретін сыншылар да белсенді жұмыс істеуі керек. Театр, кино, телевидение адамның талғамын қалыптастыратын орындар ғой. Жарайды, шетелдегі театрлардың спектакльдерін барып, тамашалап келуге бәріміздің мүмкіндігіміз жоқ дейік, бірақ кино ше? Бүгінгі шетелдік фильмдердің көпшілігі үлкен дәрежедегі көркем дүниелер. Жаңа формат та, жаңа стандарт та осында. Еліктеп- солықтап болса да, осыған қарай талпыну керек сияқты. Мемлекеттік құрылымдардың экономикалық-әлеуметік қажеттілікті алдыға қойып, мәдениетке аса мән бермейтіні осы мәселелерге келгенде әсіресе сезіледі. Көркемдік стандарттарды белгілеп, соған жетелейтін міндетті ешкім өз мойнына алып отырған жоқ. Мұны қоғам емес, жекелеген шығармашылық адамының ғана қолға ала бастағаны байқалады. Ол оны жасау үшін адамның ішінде парыз болуы керек.

— Санадағыны айтпағанда, көз алдымызда дүниенің көпшілігі жаңадан пайда болып жатыр. Мұндайда ескі нәрсенің ысырылып, тіпті жоғалып кететіні түсінікті. Қайбіреулер «театр ескірген нәрсе, ол жоқ болса да ешнәрсе өзгермейді» дегенді айтып жүр...

— Әркімнің өз пікірі бар. «Қазір кең тынысты, үлкен шығармалардың заманы емес. Адамдардың уақыты жоқ, миниатюралық дүниені ғана оқи алады, шағын әңгімелер жеткілікті» деп, жазушылықты да жоққа шығарғысы келіп жатқандар бар. Кешіріп қой, блогерлер пайда болғалы журналистиканы да жаратпайтындар шықты. Қазір әр адам - өзі журналист. Әлеуметтік желіге кірсең, әркім әрнәрсені жаңалық жасап, жазып, сала береді. Оқитын адам — оқиды. «Журналистиканың қажеті жоқ» демегенде қайтеді сосын?  Егер дәл осылай саралайтын болсақ, ақындар не үшін керек, жазушылар не үшін керек? Өлең оқитындар да өмір сүріп жүр, оқымайтындар да жар сүйіп, бала сүйіп, бақытты болып толыққанды өмір сүріп жатыр. Театр да солай. Ол болса да, болмаса да, адамдар өмір сүруін тоқтатпайды. Бірақ осының бәрінен бас тартса, адамның рухы өледі. Ал рух өлмес үшін бәрі де керек. Адам ретінде сәл-пәл өсіп, жетілгісі келетін кісі кітап оқымаса да, спектакль көрмесе де, тым болмаса санасының арғы бір түкпіріндегі сәулемен, түйсікпен өнерді өлтіруге жол бермейді. Сондықтан да өнердің барлық түрі өмір сүру керек, бәрі керек. Журналистиканың жоғалып кеткенін көз алдыңа елестетіп көрші? Журналист ол тек жаңалық жеткізуіші ғана емес, ол -аналитик. Егер оның талдамалары болмаса, ол зерттеп, зерделеп, аузыңа шайнап салып бермесе, біз түрлі болжамдардың жетегінде кететін едік. Адамдардың талғамы төмендеп, қабылдау түсінгі арзандаса, оны да журналистердің ұятында деп есептеу керек. Сол себепті ақын да, жазушы да, театр да рухты оятушылар ғана емес -  рухтың өзі. Олардың өмірге келгендегі парызы — осы. Сондықтан театр жоғалмайды. Ол жоғалса, адамның өзі мақұлыққа айналады.

— Бұрын біз сені жазушы деп танитын едік, енді пьеса жазамын деп таңырқатып отырсың. Драматургиямен түпкілікті айналыспақ ниеттесің бе?

— Драма жанры ұнай бастады деп жоғарыда айттым ғой. Бүгінде жеті пьеса жаздым. Өзіме психологиялық драмалар ұнайды және оған мистикалық элементтер қосқанды хош көремін. Бұл жанрға бастапқыда стихиялы түрде келдім. Сөз құрастыра аласың. Әлдебір образдарды жинақтай аласың. Оған энергия бере аласың. Сосын оқушыға әңгімелей бастайсың. Бұл – бастапқы кезеңде. Сосын сана иесі, тіршілік иесі болған соң оқисың,  ізденесің. Ойлағаныңды қорытасың. Араласасың, көресің. Осыдан кейін ойладым: «Мен не үшін жазып жүрмін?» Жай ішімдегі энергияны шығару үшін ғана жазуым мүмкін емес қой. Энергияңды баққа барып жүгірсең де шығарасың ғой. Талант деп айтсам, асқақтау естілер, тіпті өз басым бұл сөзді аса ұнатпаймын де, бірақ бойыма қабілет, мүмкіндік берілген болса, демек мен бір мақсатты орындауым керек. Әдебиет — үлкен ұғым. Егер оған араласа бастасаң, адамдардың санасына әсер ету мүмкіндігі берілді деген сөз. Осы мүмкіндікті жоғары мақсатта пайдалана алғанға не жетсін. Адамды жамандыққа, нәпсіқұмарлыққа итермелегім келмейді. Себебі, бұл саған қолыңа Құдайдың алмас қылыш бергенімен бірдей. Тек қана игілікке пайдалануың керек. Жазғанда да, жақсылық пен жамандықты таразылап, жақсылықты дәріптегім келеді. Түп мақсатым — осы.

— Ілгеріректе «Таңшолпан» журналында сыншы Таласбек Әсемқұлов ағамыз бір топ жас жазушылардың шығармаларына баға берді. Сонда сені «готикалық жанрда ізденетін жазушы» деп бағалағаны есте. Бұл бағытта өзіңнен басқа ізденіп жүргендердің қарасы да көп емес сияқты...

— Ол кісінің біздің толқынға берген сол бағасы жеке өзіме қатты әсер етті. Бала да емес едім, бірақ өсіп кеткенім де шамалы болатын. Тіпті қай жанрда жазып жүргенімді де білмейтін кезім. Сол талдаудан кейін Фейсбук бетінде мәдениеттанушы Зира Наурызбаева: «Талас айтты, Мәдина Петрушевская деген орыс жазушысы сияқты жазады деп. Мәдина келіп Таластан «Петрушевская деген кім?» деп сұрады» деген пікір жазыпты. Әрине, күлкілі шығар. Бірақ сол кезден бастап маған тылсым тақырыптардың жақын екенін ұға бастадым. Сол бағытты саналы түрде ұстана бастадым. Мистик десін мейлі, эзотерик десін, бірақ бұл менің бойымда бұрыннан бар нәрсе.

— Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан — Айгүл Аханбайқызы