Аттан шақа!..

Қазақстанда патша өкіметінің отаршыл саясатының барған сайын ашықтан-ашық талау-тонау сыры ашыла бастады. Патша өкіметі жерсіз отырған орыс шаруаларын Қазақстан жеріне лек-легімен көшіре бастады. Осы орыс шаруаларының келуіне байланысты қоныстандыру мәселесі кең өріс алады... Поселкелер салынды. Қоныстандыру мәселесі Қазақстанның солтүстік облыстарында, әсіресе бұрынғы Қостанай уезінде күшті болды. Шақа деген жоғарыда айтылған бір рулы елдің жеріне де орыс шаруалары көшіп келе бастады. 1914 жылы Сауытбай, Сандыбай, Дәндібайларға қарайтын Қарағайлы (қазіргі Сосновское селосы) деген жерге бір топ орыс шаруалары көшіп келіп, поселке салып, орналаса бастады. Бұл Сауытбай, Сандыбайларға, әрине, қатты батты. Осыған байланысты, олар қазақ шаруаларын көшіп келген орыс шаруаларына қарсы айдап салмақшы болды.

Салмұғамбет деген болыс ( Сауытбайдың інісі) өзімен ауыз жаласқан уезд басшыларына барып, Қарағайлыға орналасқан орыс шаруаларын әкімшілік жолымен көшіруге қағаз алып келеді. Бірақ орыс шаруалары кешуден бастартады. Енді Салмұғамбет ру туын көтеріп, шақалықтарды жинап, Қарағайлыдағы орыс шаруаларын күшпен көшірмекші болады. Салмұғамбет бастаған топ мұның үшін қазақ аулында шаруалардың арасында ұлтшылдыққа негізделген үгіт-насихат жүргізіп, ұдайы қазақ шаруаларын орыс шаруаларына айдап салумен болады. Олар қазақтарды орыстарға қарсы айдап салғанда, әңгіме патшада да емес, үкімет орындарында да емес, «жүгенсіз кеткен» орыс шаруаларында, сол орыс шаруалары өз беттерімен жерімізді тартып алып жатыр деп түсіндіреді. «Ел боламыз, ата қонысымызды, жер-суымызды сақтап қаламыз десек орыс шаруаларының салған поселкелерін қиратып, өздерін қуып жіберелік» деп үгіттейді. Олар «Қазақ» газетінде номер сайын осы бағытта үгіт жүргізіп, ұлттық алакөздікті қоздырып, қазақ шаруаларын орыс шаруаларына қарсы күреске көтермек болып, әрекеттеніп бақты.

Бұрын халықты ұлтшылдық, мұсылманшылдық бағытта үгіттеп келген ұлтшылдардың әрекеті мұндай жағдайда, әрине, бұрынғыдан да күшейе түсті. Мұсылманшылдық бағытта жазылып, басылып шыққан кейбір өлең-жырлар да халықты уламай қалған жоқ. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің 1907 жылы шығатын «Хал — ахуал» және «Тірілікте көп жасағаннан не көрдік?» деген кітапшалары да осындай кертартпа, зәрлі кітаптар еді. Мұнда «Дін мұсылман ояныңдар...», «Бас көтер, дін мұсылман балалары...», «Орысты біздің қазақ күндемейді, үстінен басып етсе — үндемейді...» деген сияқты әрі панисламизмді, әрі ұлтшылдықты қоздыратын пікірлер барды.

Бірақ дұрысында, орыс еңбекшілері қазақ еліне өздерімен бірге орыстың егіншілік кәсібін де, мәдениетін де ала келді. Орыс поселкелері салынуына байланысты мектептер ашыла бастады. Фелдьшер, дәрігер пайда болды, магазиндер ашыла бастады. Алыс-беріс сауда базары жуықтады. Бұл жағдайларды қазақ еңбекшілері көрмей қалған жоқ. Сондықтан олар Сауытбайлардың азғыруына көне қоймады. Қайта керісінше ауыр тұрмыс екі елдің орыс және қазақ кедей шаруаларының арасын тез жақындастырып жіберді. Сөйтіп, бұл жөнінде патша үкіметінің де, Сауытбай, Сандыбайлардың да ойлағандары іске аспайтындығы айқын біліне бастады. Қазақ кедей шаруалары орыс шаруаларымен бірігіп егін салып, егіншілік кәсібімен айналыса бастады.

Мәселен менің ағаларым Қарағайлыдағы (Сосновское селосы) Батурин деген шаруамен бірігіп егін салып, бірер жылдың ішінде-ақ онымен ашына аралас, дос адамдар болып кетті. Осы Батуриннің баласы Алексей Батурин қазірде де менің өз інімдей, дос жігітім. Менің ағаларым сияқты, . басқа да қазақ кедейлері кешіп келген орыс шаруаларының арасынан өздеріне дос адамдар тапты. Демек «келімсек» орыс шаруаларына біздің ауылымызда екі түрлі көзқарас болды. Сондықтан да Салмұғамбет болыс жұртты бірден өзінің соңына ертіп әкете алмады. Дегенмен саяси-санасы төмен шаруа емес пе, Сауытбайлардың азғырындысына еріп, ұлтшылдықпен уланған шаруалар да болмай қалмады.

1915 жылы еді. Ұмытпасам, август айының іші болу керек. Мен ауылда болатынмын. Бір күні таңертең:

— Шақа, Шақа!

— Аттан аттан!

— Аттан Шақа! — деп ұран салып, дүрлігіп біздің ауылға бір топ атты адамдар шауып келді.

Бұлар Қарағайлыдағы орыстардың үйлерін қиратып, өздерін дүрелеп қуып тастап, ата қонысымызды қайырып аламыз деп шыққан Қоңырша ауылдың адамдары екен. Оларды Салмұғамбет болыстың өзі бастап келіпті.

— Өлсек те, тірілсек те бір боламыз. Мен ұрысқа өзім бастап кіремін! — деп, Салмұғамбет болыс айқай салып .күр. Жұрт жиналып қалды. Бірқатар адамдар Салмұғамбеттің сөзіне еріп, аттарын да даярлай бастады. Мен Салмұғамбетке барып:

— Мынауыңыз жөн болмас, ақсақал, заң жолымен амал қолдану керек. Әйтпесе, кісі бөлісетін ұрыс болады ғой, — дедім.

Болыс қолын бір-ақ сілтеп:

— Орысша оқымақ түгіл, шоқынған болсаң да, аулақ жүр! Мен Қарағайлыны өзім үшін қайырып алғалы жүрген жоқпын. Қарағайлыны мен бүкіл Шақаға таспадай тіліп, бөліп беремін. Орыс алғанша, өз бауырым алсын — деген демагогияға салды.

— Қашаннан бері сіз осындай халық қамқоршысы болып қалып едіңіз? — дедім мен зілді кекесінмен. Болыс маған үн қатпай «Шақа, Шақалап» айқайлай берді.

Мен жиналған жұртқа, «Ей, қараша, халайық! Сол отырған орыс шаруаларынан қайсың зәбір-жапа шегіп едің сұрап барсаң балаңа нан егініңді салуыңа соқасың кір-қоңыңды кетіруіңе моншасын бергеннен басқа сендерге не жаманшылық істеп еді. Болмаса мына аузымен жарылқап тұрған болыстан қайсың қанша рахат пен пайда керіп едің? Сол қазір орыстың өздеріндей кедей-кепшігі мекендеп отырған Қарағайлы қайсыңның жайлауың мен қыстауың болып еді, не қызығын көріп едің? Күні неше сол көлге су ішуге барған жалғыз сиырыңды жер басқаны үшін барымтаға алып, сұрап барсаң өзіңді таяққа жығатын осы азуы алты қарыс байлар емес пе еді. Ендеше бұлардан бүгін не жақсылық, күтпексіңдер? Тараңдар!», дедім.

Біраз жұрт ошарылып тарасты да, біразы болыстың cosine құлақ қойып, соңынан ерді; біздің ауылдан да бірсыпыра адам ерді.

Менің інім және бір-екі ағам Қарағайлыдағы Батуриндікіне кеткен еді. Басқа да кедей қазақ шаруалары сол поселкедегі кейбір орыстармен бірлесіп, егін орып жатқан-ды. Сонымен біздің Бәшең аулынан бір топ адам Салмұғамбетке ермей, өз алдына бір топ болып сол поселкеге барды. Менің туыстарым Батуриннің үйін қорғады. Бұлардан басқа да орыс шаруаларымен бірлесіп егін салып жүрген бірқатар кедей шаруалар да өздерінің орыс достарын қорғасты.

Дегенмен Салмұғамбет бастаған топ, поселкенің шет жағындағы оқшау тұрған бір үйді қамап алып, есік-терезелерін қиратып, адамдарын дүркіретіп үйден қуып шықты. Одан шығып тағы бір үйді осылай етті. Ешбір қаперсіз, хабарсыз орыс шаруалары бастарын қоса алмай қалды. Осыны пайдаланып, болыс бастаған топ он шақты үйді қиратып, адамдарын көшеге қуып шығарды.

Бір топ адам Батуриннің үйіне де шапқылап келіп еді, бірақ сайланып тұрған біздерді көріп, тайып кетті. Сол арада мылтық атылды. Аттылар жалт беріп кейін шегінді. Тағы да бір кешеде мылтық атылды. Мылтық енді жиі-жиі атыла бастады. Мылтықтың даусынан беті қайтқан Салмұғамбет тобы поселкені тастап, ауылға қарай тартты.

Бұл уақиға 1915 жылы, август айында болған еді. Қазір осы Қарағайлыда гүлденген жақсы колхоз бар. Айта кетуім керек Алексей Батурин 1942 жылы Қарағайлыдан армия қатарына алынып, майданға кеткен болатын. 1943 жылы Алексейден маған хат келді. Ол маған жазған хатында: «Өзіңіз білесіз, менің үйімде бас көтерген адам жалғыз ғана Пелагея (Алексейдің әйелі), балаларды оқыту қиын болып тұрса керек. Мишкам да жеті жасқа келіп қалды, оны да оқыту керек. Сірә, сіз біздің үйді қасыңызға көшіріп алып, өзіңіз қараспасаңыз болмас. Сізге көп-көп өтінішім: Мишканы оқыта көріңіз» депті. Үйі Қарағайлыда еді. Ол біздің, ауылдан 12 километрдей жерде.

Әрине, мен оның өтінішін бар ықласыммен орындадым. Алексей 1946 жылы армиядан қайтып келді. Келген соң ол қайтадан өзінің бұрынғы мекені Қарағайлыға көшіп кетті. Алексеймен арамыздағы достық, осындай туыстық, жарастық дәрежеге жеткен. Әрине, мен бұл бір уақиғаны мақтан үшін емес, сол бір алыстағы, революциядан бұрынғы эпизодты еске алуға байланысты ғана айта кетіп отырмын. Әйтпесе, бүгінгі біздің заманымызда кез келген совет азаматы солай ететіндігіне менің көзім жетеді.