Өнер мәдениет айнасы ретінде

Өнердің бар болуы оның табиғатында жатқан парадоксқа негізделген. Мысалыға, суретшілерді алатын болсақ. Бір жағынан, суретші әлемге өзінің жеке көзқарасын және дүниеде көргеніне өзінің жеке көзқарасын білдіргісі келіп, жасайды. Демек, ол өз шығармашылығында тәуелсіз, өз ойлары мен сезімдерін басқа адамдардың пікіріне бағындырудың қажеті жоқ. Бірақ, керісінше, шығармасының басқаларға белгілі болып, олардың назарын аударуын қалайды. Сондықтан ол өз шығармашылығының өнімін тұтынушыларға тәуелді: егер оның жұмысы ешқашан ешкімді қызықтырмаса, демек, оның шығармашылығының құны болмайды және оның барлық күш-жігері босқа кетеді.

Өнер адамы өзінің жан дүниесі үшін жазған дүниесінің қоғамдық мәні болса, яғни басқа адамдардың жанын толқытса, түсінеді. Бұл парадокстың шешімі суретшінің жеке рухани әлемімен басқа адамдардың рухани әлемі арасында ортақтық бар екендігінде. Өнер жасаушы мен тұтынушы арасындағы байланыста мәнге ие болады.

Олардың кездесуі, алайда, суретші жанды басқа адамдардың жан дүниесімен байланыстыратын ішекті сипап қана қоймай, оларды ерекше құдіретпен, мәнерлі дыбыстағанда ғана – басқа адамдар жасай бермейтіндей нәтиже береді. «Егер суретші өзін көрермен сияқты орташа сезінсе, бұдан былай өткір көрмесе, ол, суретші, көрерменді қызықтырмайды, қарым-қатынас болмайды».

Ол өзінің көркемдік дарынының күшімен типтік, бірақ адамдар анық түсінбейтін, олардың мәдени әлемінің ерекшеліктерін түсіріп, «типтікті ұштап», оны көркем бейнелер тілімен көрсетуі керек. Ал оқырман, тыңдарман, көрермен өз тарапынан суретші жасаған образдарды қабылдау үшін белсенділік танытуы, белгілі бір күш салуы керек.

Суретші өз шығармасында, сайып келгенде, өз халқының мәдениетіндегі және өз дәуіріндегі көзқарастар мен көзқарастарды көрсетеді. Ол мәдени парадигмалардың – когнитивтік, құндылық, реттеуші экспонент болып табылады. Әрбір өнертуындысы бізге біз өмір сүріп жатқан мәдениет әлемінің кейбір ерекшеліктерін ашады. Ал жалпы өнер – бұл дүниенің алуан түрлілігінің панорамасы. Өнер – «мәдениеттің өзіндік санасы».

Мәдениет өнерде айнадағыдай көрінеді. «Мәдениет осы айнаға «қарайды» және одан не көретініне қарай жақсарады».

Көркем шығармаларда шалғай елдердің немесе басқа да тарихи дәуірлердің өмірі бейнеленгенде де сол елдің, халықтың немесе дәуірдің мәдениеті оның өнерінің айнасында бейнеленетінін айта кеткен жөн. Суретшілер үшін бұл өмірді өз мәдениетінің позицияларынан сипаттайды, сондықтан оған тән парадигмаларды білдіреді. Сонымен, «өткен күндердің істерін» бейнелейтін тарихи романдар да, жұлдызды әлемдердің фантастикалық суреттемелері де автордың өз мәдениетінде бар параметрлер негізінде құратын әлемге көзқарасын білдіреді.

Көркем бейнелердегі өнер ұлттық мәдениеттің бет-бейнесін көрсететіндіктен, ұлттық өнермен танысу – халықтың мәдениетін танудың ең жақсы жолы. Мұндай танысу басқа мәдениетті «сырттан» бақылап қана қоймай, оның адамдарға «іштен» қалай көрінетінін, өзі туралы не ойлайтынын білуге​​ мүмкіндік береді. Көркем құндылықтар алмасу арқылы әртүрлі ұлттық мәдениеттер бір-бірінің тәжірибесінен үйренуге мүмкіндік алады.

Мәдениеттің өзін-өзі тану мәселелерін шешуде өнер оны бейнелейтін енжар ​​және бей-жай «айна» ғана емес. Ол белгілі бір мәдениеттің сипаттамаларына сәйкес келетін және оны барынша адекватты түрде көрсетуге мүмкіндік беретін формаларды алады.

«Өнер – субъектінің өмірлік дүниенің эстетикалық дамуына, оны шығармашылық қиял ресурстары негізінде бейнелі және символдық түрде жаңғыртуға қабілеттілігімен байланысты мәдениет түрі»

Бірақ бұл анықтама өнердегі бар сан алуан мағынаны көрсетуге, бұл құбылыстың қайталанбас ерекшелігін түсіруге жеткілікті деуге бола ма... Әрине, жауап теріс болады. Ешбір анықтама барлығын қанағаттандыра алмайды, өйткені әр адамның өнер туралы өзіндік идеясы, оның құндылығы мен мақсаты бар. Өнердің не екенін айтудың кез келген әрекеті өте субъективті көзқарастың көрінісі болады.

Бұл өнердің басқа мәдени құбылыстардан ең маңызды айырмашылығының бірі. Өнер, қабылдаудың айқын белгісіздігі мен субъективтілігіне қарамастан, адам өміріне бір ретеніп, енді оны тастамайды. Ғасырдан ғасырға адамның прагматизмінің күшеюіне қарамастан, кескіндеменің немесе музыканың қызығушылықсыз сұлулығы әлі де толғандырады.

Бүгінде адамға өнер не үшін керек деген сұраққа біржақты жауап беру мүмкін емес. Кейбіреулер өнер өмірді безендіру үшін бар деп айтады - бұл адамдар Сұлулықты болмыстың мәңгілік заңы ретінде ашуға табандылықпен ұмтылады. Расындада, Сұлулық адамды толғандырды: ол оны табиғатта, айналасындағы адамдарда ұстауға, қандай да бір критерийлерді анықтауға, содан кейіноны түзетуге тырысты. Өнер тарихында Сұлулықпен осындай кездесулердің миллиардтаған «куәгерлерін» (суреттер, мүсіндер, миниатюралар, өлеңдер, әндер) кездестіруге болады.

Басқалары өнер адамды тәрбиелеу керек деп есептейді – олар шығармалардан Жақсылық, Пайда, Әділдік іздейді. Ал басқалары өнердің дүниені тану тәсілі екеніне сенімді, сондықтан олардың өнердегі мақсаты – шындықты ашу және бекіту. Өнер өте алуан түрлі қызығушылықтарды қанағаттандыра алады екен.

Өнер адамның шығармашылық қабілеттерін жүзеге асырудың ерекше тәсілі бола отырып, адамның мәдениеттегі болмысын құндылық пен мағынаға толтырады. Түрлері мен жанрларының алуан түрлілігіне байланысты әр адам өнерден өз өмірін байытатын нәрсені таба алады. Тек өнермен қарым-қатынас жасау үшін қажетті қабілеттерді дамыту қажет, өйткені ол адамға «алуға» қабілетті - түсіну, тәжірибе, сезіну үшін дәл соншалықты бере алады. Р.Успенский: «Діннің мақсаты Құдай мен Хақты іздеу болғаны сияқты, өнердің де мақсаты – сұлулықты іздеу» деген.

Бұл тұжырымды толықтыруға болады: өнер қоршаған әлемнен және өз бойындағы сұлулықты табуға ғана емес, сонымен бірге оны жасауға көмектеседі ... Көркем шығармашылық адамға өзін мүмкіндігінше көрсетуге мүмкіндік береді, оның ішінде тамаша із қалдырады.

Бір сәт бәрі өте айқын болды және бұл орын алған кезде әлем жоғалып кеткендей болды. Мұны бәріміз тереңнен білмейміз бе? Айқайлар мен жаңғырықтың тамаша теңдестірілген механизмі айналатын тетіктерге ұқсайды, біз өмір депа тайтын жұмбақ әйнектің астында соғатын сиқырлы сағат. Артында не бар? Айналада не бар? Хаос, дауылдар. Балға ұстағандар, пышақ ұстағандар, мылтық ұстағандар. Еңкейе алмағанын сындырып, түсінбегенін кішірейтетін әйелдер. Адамдар қараңғылыққа қарсы билейтін кішкентай, жарқыраған сахнаны қоршап тұрған қорқыныш пен жоғалту әлемі.

Стивен Кинг

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті, «Философия және саясаттану» факультеті, «Дінтану мен мәдениеттану» кафедрасы, «Мәдениеттану» мамандығының  4-курс студенті Акижанова Зульфина Капашевна.
Ғылыми жетекші: PhD доктор, аға оқытушы Каупенбаева Самал Мухаметалиевна.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: