Заманауи мәдени құбылыстарды зерттеудің жаңа теориялары

Гуманитарлық білімнің қазіргі даму кезеңі шындықты сипаттау мен түсіндіруге арналған ғылыми тілді жаңартумен, пәнаралық байланыстарды нығайтумен, жаңа үрдістер мен процестерді анықтаумен сипатталады. Өзгерістердің жылдам қарқыны әлемде тұрақсыздық пен өзгергіштік сезімін тудырады, ғылымды дамытудың жаңа бағдарларды және басым бағыттарды анықтау қажеттілігін тудырады. Көптеген дәстүрлер, сана мен мінез-құлық стереотиптері, танылған ұғымдар болып жатқан өзгерістер қысымымен жойылып барады.

Ғылымның бұл күйі парадигманың ауысуы деп аталады. Бұл шындықтың дамуы теориялық құрылымдардан алда екенін, жаңа құбылыстардың ескірген үлгілер мен схемаларға сәйкес келмейтінін, мәдени процестерді түсінудің бұрынғы тәсілдерін жоққа шығаратынын, ескі теориялар дәрменсіздік пен талдауға қабілетсіздікті көрсетеді, ұсынылған қағидаттар мен категориялар формальды және жоққа айналады.

Парадигманың ауысуы қоғам мен мәдениеттің даму тенденцияларын болжау үшін қажетті жаңа теорияны, тұжырымдамалар жүйесін және құндылықтар жүйесін әзірлеудің өзекті қажеттілігін көрсетеді. Жаңа парадигмаға көшу ұзақ уақытты талап етеді, өйткені ескі идеялар жиынтығы менталитетте шынайы ретінде берік бекітіліп, интеллектуалдық деспотизм және ғылыми авторитаризм ретінде көрінеді және жаңа нұсқауларға белсенді түрде қарсы тұрады. Осы кезде бұрын әлеуметтік және ғылыми қолдау көрмеген, білім дамуының жалпы негізгі ағымының шетінде, ұлы ғылыми жүйелердің «көлеңкесінде» болған бәсекеге қабілетті идеялар мен балама тұжырымдамалар пайда болды. Парадигмалардың өзгеруі мәдениет пен өркениеттің жаңа түрінің қалыптасуымен бірге жүреді және шындықты ғылыми зерттеуде жаңа бағыттарды алға шығарады. Осы бағыттардың ішінде мәдениеттану өте белсенді дамып келеді.

Қазіргі әлемде мәдениет қоғамды топтастыру мен біріктіруге, оқшаулану үрдістерін жеңуге, ұлттық-этникалық өзіндік сана мен тарихи процеске араласу сезімін дамытуға ықпал ететін фактор ретінде маңызды болып отыр. Мәдениет өзгеру процесінде, қоғамның өзгеру қарқыны, реформалардың әлеуметтік тиімділігі, жаңа типті тұлғаның бейнесін қалыптастыру оның даму деңгейіне айтарлықтай байланысты.

Мәдениеттану білімнің ерекше саласы ретінде гуманитарлық ғылымдар арасында салыстырмалы түрде жақында пайда болды, дегенмен адамзат дамуының әртүрлі кезеңдеріндегі мәдениеттің жай-күйі туралы ойлар көптеген теоретиктер мен қоғам қайраткерлерін қызықтырды.

«Қазіргі мәдениеттану, - деп атап көрсетеді И. В. Кондаков, - кең мағынада тек ғылыми болу атрибуты арқылы сипатталуы мүмкін емес; оның өзіндік көркемдігі, өзіндік философиясы, өзіндік саясилануы және кең ауыспалы ассоциациясы бар».

Бірқатар объективті тенденциялар адамзат өркениетінің дамуындағы орасан зор өзгерістерді сипаттайды және ғылыми зерттеулердің векторын анықтайды. Вектор қоғамның әлеуметтік және мәдени даму бағытын көрсетеді. Әлеуметтік жүйелер кеңістігінде бір-біріне параллель және қиылысатын, ортақ мағынаға ие немесе әртүрлі мағынаға ие бірнеше ұзақ және қысқа қашықтықтардың векторлары пайда болады. Векторлық кеңістік мәдениеттің интеграциясы мен саралану процестерін, қоғамның шығармашылық белсенділігінің көтерілу және құлдырау тенденцияларын, келісім мен қақтығысты, үйлесімділік пен дағдарысты көрсетеді. Векторлық диаграмманы құрастыру мәдени процестерді болжауға мүмкіндік береді. Мәдениеттің векторлық кеңістігінің конфигурациясы өркениет дамуының вариациялары мен баламаларын көрсететін басқа үлгіге ие болуы мүмкін.

Орыс және әлемдік мәдениеттің дамуының маңызды векторларын атап өтеміз. Олардың ішінде жаһандану векторының маңызы ерекше.

Мәдениеттің жаһандануы ұғымы мәдениеттануда салыстырмалы түрде жақында пайда болды. Ол халықаралық байланыстар мен мәдениетаралық коммуникацияларды тарату саласын, БАҚ қызметі мен интернетті, орта және жоғары білім беру жүйелерін, туризм мен спортты, сән және дизайнды, демалыс пен бұқаралық мәдениет индустриясын, өнердегі көркем стильді қамтыды. Бұл процесс басып алу сипатына ие болып, әртүрлі елдердегі миллиондаған адамдарға әсер етті, осылайша жаһандық мәдени кеңістікті құрады. Мәдениеттердің өзара әрекеттестігі алдыңғы тарихи дәуірлерде орын алғаны сөзсіз, бірақ бұл процесс тек ХХ ғасырдың екінші жартысында ғана осындай ауқымға ие болды және содан бері жеделдей түсті.

Нарықтық экономика мәдениеттің дәстүрлі ұлттық түрлерін ығыстырып, онда қатал бәсекелестік пен бақталастық, пайда үшін күрес, шоу-бизнес атмосферасын қалыптастырады. Жаһанданудың экономикалық, қаржылық, саяси, ақпараттық, экологиялық және басқа да векторларымен қатар, мәдениеттегі жаһандану процесі ерекше қарама-қайшы болып табылады және ынталы бағалаулар апаттар мен адами трагедиялар туралы алдын ала ескертулермен алмастырылған кезде оң және теріс жақтарын ашады.

Соңғы жылдардағы талқылаулар жаһандану процесінің табиғаты мен салдарына қатысты үш позицияны ұсынды.

Бірінші позицияны гиперглобалистер (К.Омаэ, В.Ристон, Д.Гуенно) қорғайды. Олар жаһандану дүниежүзілік тарихта жаңа дәуірді бастап жатыр деп есептейді. Бұл процестің «локомотиві» экономикалық және технологиялық жаһандану болып табылады; инновацияның жылдамдығы тұрақсыздық жағдайларын, көшбасшы үшін тұрақты жарысты және тұтынушылық стандарттарды өзгертуді тудырады. Экономикалық процестер ең қуатты және белсенді, олар жаһандану деңгейін жоғарылатады және өз орбитасына жаңа салаларды, соның ішінде мәдениетті қарқынды түрде тартады. Экономикалық процестер тауарлар мен қызметтердің, идеялар мен мәдени құндылықтардың қозғалысына әсер етеді, өркениетті өмір салты туралы жаңа қажеттіліктер мен идеяларды тудырады. Дәл осы экономикалық жаһандану корпорациялар мен халықаралық компаниялар, қауымдастықтар мен кәсіподақтар түріндегі әлеуметтік ұйымның жаңа формаларының пайда болуын ынталандырады, олар қазірдің өзінде әлемді шынымен билеп, ұлттық мемлекеттерге тек өкілдік функцияларды қалдырады. Корпоративтік мәдениет тұлғаның космополиттік түрін құра отырып, тұлғаның жаңа формасына айналады, бұл кезде компанияға адалдық, оның мүдделері, ұжымда жұмыс істей білу адамның басты қасиеттеріне айналады. Корпорациялар ұлттық мемлекеттерге қарағанда күштірек. Олар адамдарды әлеуметтік қолдау мен қорғауды қамтамасыз етеді, білім мен біліктілікті арттыруға жәрдемдеседі, жайлы өмір сүру жағдайларын қамтамасыз етеді, бос уақытын ұйымдастырады, денсаулық пен отбасының амандығын қамтамасыз етеді. Халықаралық менеджменттің жаһандық жүйелері жаһандық инфрақұрылымдарға, әмбебап коммуникацияларға, ортақ рухани құндылықтарға негіз жасайды.

Бұқаралық мәдениеттің тұтынушылық өнімдерінің таралуы біртектілікке, ұлттық ерекшеліктер мен дәстүрлердің біртіндеп жойылуына әкеледі және этникалық және тарихи даралық пен бірегейліктен айырылған жаңа мәдени «будандарды» тудырады. Жаһандану міндетті түрде ұлттық мәдениеттердің бұзылуына және тез жойылуына әкеледі. Бұл прогрестің бағасы.

Жаһандану мәселесіне байланысты екінші позицияны скептиктер (П.Хирст, Дж. Томпсон, С. Хантингтон) ұстанады. Олардың пайымдауынша, гиперглобалистер – арманшылдар, өйткені олар үшін экономикалық интеграция параметрлерін және халықаралық корпорациялардың ықпалын асыра көрсету тиімді. Осының негізінде жаһандану процесінің күші мен болмай қоймайтындығы, ұлттық мемлекеттердің саяси рөлінің сөзсіз құлдырауы, олардың әлемдік корпорациялардың қауқарсыз қосымшасына айналуы туралы миф жасалады. Шындығында, жағдай басқаша көрінеді.

Ұлттық үкіметтер билігін мүлде жоғалтқан жоқ, олардың беделі артып, мәдени саясаттың негізгі бағыттарын әзірлеп, жүзеге асыруда, тарихи мәдени мұраларды қорғауда, жаңа жобаларға қолдау көрсетуде. Ұлт мемлекеттер пассивті құрбандарға емес, жаһандану мен интеграцияның «сәулетшілеріне» айналуда. Жаһандану елдердің әлеуметтік және мәдени айырмашылықтарын жоймайды, керісінше күшейтеді және жаңа ұлттық көшбасшылардың әңгімелерін алға тартады. Ұлттық өрлеу әлемдік үстемдікке деген жаңа талаптармен қатар жүруі мүмкін, фундаментализм мен агрессияның дамуына, дүниенің өркениеттік блоктарға бөлінуіне және жаңа бірегейліктің қалыптасуына ықпал етуі мүмкін. Скептиктердің пікірінше, өркениеттер қақтығысы жаһанданудың болмай қоймайтын келешегі болып табылады.

Үшінші позицияны трансформаторлар (Э. Гидденс, Дж. Розенау, М. Кастлс) көрсетеді. Олар жаһандану дамуының бір факторына – экономикалық, саяси немесе ақпараттық факторға мән бермейді. Барлық факторлар бірге әрекет етіп, қоғам мен мәдениетті жан-жақты түрлендіреді, мүлде жаңа қоғам мен өмір әлемін жасайды. Бұл жай ғана жаңа әлемдік тәртіп емес, жердегі қауымдастықтың әлеуметтік және мәдени өмірінің басқа конфигурациясы. Жаһандану кейбір инновацияларға байланысты ішінара өзгерістерді сипаттамайды, бірақ өмір сүру ортасын түбегейлі өзгертеді және өркениеттің, мәдениеттің және адамдардың жаңа түрлерінің пайда болуын жобалайды. Жаһандану – қуатты түрлендіруші күш, оның негізінде бұрынғы қоғамдарды жан-жақты «шайқату» процесі жүріп жатыр. Ол тез дамиды, бірақ біркелкі емес. Ұлттық мемлекеттердің күші төмендемейді, керісінше жаңа жағдайға бейімделу үшін түрленіп, қайта құрылымдалады. Әлемнің әртүрлі аймақтары жаһандық процестердің катализаторы, мәдени немесе басқа өзгерістердің бастамашысы және ұжымдық әрекеттердің үйлестірушісі рөлін атқара алады.

Компаративистика– гуманитарлық ғылымдардың басым және перспективалы саласы. Ол философия мен тарихта, әлеуметтану мен этнографияда, антропология мен психологияда, лингвистикада ұсынылған. Көптеген салалар бұрыннан қалыптасқан және берік әдістемелік және эмпирикалық негізі бар. Мәдениеттану тарихи тәжірибені меңгеруге, проблемалық өрісті және зерттеудің категориялық аппаратын, әртүрлі мәдениеттердің нышандары мен құндылықтарын анықтауы керек. Салыстырмалы мәдениеттану ежелгі және қазіргі өркениеттерді зерттеудің әдеттегі бинарлық құрылымдарын кеңейтеді және әлдеқайда күрделі «полифониялық» құрылымдар мен схемаларды ұсынады, алдын ала қалыптасқан стереотиптерді және басқа мәдениеттерді кемсітетін бағалауларды жеңуге көмектеседі. Мәдениетаралық әдіс әртүрлі халықтардың, аймақтардың және өркениеттердің мәдениеттеріндегі жалпы және ерекше, ұқсастықтар мен айырмашылықтарды ашады. Зерттелетін дереккөздердің қатарында халықтың менталитеті мен ұлттық сипатын жаңғыртуға мүмкіндік беретін күнделікті өмірдің нормалары, әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері мен ырым-тиымдарын, көркемдік, мифологиялық, саяси бейнелер мен құндылықтар, мәдениеттің басқа да тұрақты түрлері бар. Отбасындағы ата-ана мен бала, ерлер мен әйелдер арасындағы қарым-қатынас, қамқорлық пен қатысудың көріністері, мереке және жұмыс күндерінде ас беру мәдениеті, жұмыс және демалыс кестесі, бизнес пен басқарудың ұлттық ерекшеліктері, қарым-қатынас пен демалыстың қолайлы түрлері - осының бәрі салыстырмалы мәдениеттану үшін практикалық қызығушылық тудырады. Мәдени айырмашылық палитрасы алуан түсті және өзінің бірегейлігін жоғалта алмайды. Салыстырмалы мәдениеттану оқшаулануды жеңуге көмектеседі, елдер мен халықтар арасындағы пікірталас пен серіктестікке жағдай жасайды, коммуникациялар мен байланыс аясын кеңейтеді.

Жаһандану үдерісінің ең перспективалы және гуманистік бағдары – құрмет пен өзара түсіністікке, төзімділікке және ксенофобияны жеңуге, әрбір мәдениеттің мәдени мұрасы мен жетістіктерін сақтауға негізделген мәдениеттер диалогы. Мәдениеттердің әртүрлілігі әлемдік мәдениет пен өркениет тұтастығының ыдырауына әкелмеуі керек. Диалогтың сындарлы құндылығы – халықтар ынтымағын, адам құқықтары мен мәдениетті қамтамасыз ету. Монологтан айырмашылығы - идеологиялық, саяси, экономикалық, діни - мәдениеттер диалогы ынтымақтастық идеясына, ерекшелікке деген талаптардан ерікті түрде бас тартуға және өмірдің барлық салаларында серіктестіктерді жүзеге асыруға ұмтылуға негізделген. Сондықтан диалог мәдениеттану ғылымының негізгі тірегі және жаһанданудың апатты үлгілеріне балама болып отыр. Академик Д.С.Лихачев бастамашы болған «Мәдениет құқығының Декларациясында» мәдениет өркениеттің рухани негізі, гуманистік бағдары, оның бірегейлігі мен тұтастығының критерийі екендігі атап өтілген. Бөлінген дүние мәдениетте бірлік табады. Адамзат халықтардың рухани бірлігі мен келісімінің негізі ретінде диалогтың, өзара түсіністік пен қарым-қатынастың, мәдени кеңістікті интеграциялаудың қажеттілігін бұрынғыдан да көбірек сезінеді.

Мақалаға ақпараттар https://culture-wikireading-ru.turbopages.org/culture.wikireading.ru/s/61757 сайтынан алынды.

Мақала авторы - Өлмесова Аружан. «Әл-фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті», «Философия және Саясаттану факультеті», «Дінтану және Мәдениеттану кафедрасы», «6B03102 -Мәдениеттану» білім беру бағдарламасы, 4 курс студенті

Жетекшісі - Кудерина Айжан Нурхамитовна

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: