Журналистік тергеу жайлы не білуіміз керек?

Журналистік тергеу — журналистика түрі, ақпаратты жинау және интерпретациялау қызметі ретінде, ол жоспарлы және, әдетте, жарияланым затын ұзақ мерзімді зерттеуді сипаттайды, көбінесе қылмыстарға, саяси скандаларға арналған. Журналисттің осы жанрдағы жұмысы жеке детектив қызметіне ұқсас, өйткені оның іргетасында мүдделі тұлғалар немесе ұйымдар қоғамнан жасырынған фактураларды іздеу.

2000 жылы Де Бург келесі анықтама берді:

"Журналист-тергеушінің жұмысы полицияның, адвокаттардың, аудиторлардың жасаған техникасы бойынша жақын, бірақ заңмен қудалауға емес, жария етуге бағытталған.

Тергеулік журналистика ол өз кезегінде белгілі бір дәрежеде бір факторға немесе дәлелге сүйеніп, бір адамның биографиясын зерттеумен айналысып, немесе бір істің анық қанығына жетуді көздейді, мақсат қылып қояды.

Журналистік тергеудің мақсаты осы қызмет түрінің ерекшелігін анықтайтын негізгі факторлардың бірі болып табылады. Негізгі мақсат ретінде белгілі бір құқыққа қарсы оқиғалардың, процестердің, жағдайлардың шынайы себептерінің жариялылығын анықтау және ұсыну; тергелетін құбылыстардың құпия серіппелерін табу немесе қылмыс жасаудың поркалы механизмін ашу, қылмыскерлерді әшкерелеу қажеттігі болжанады. Тергеу қандай да бір саяси немесе экономикалық нәтижеге қол жеткізу, мысалы экстремистік саяси ұйымның қызметін әшкерелеу, лауазымдық жағдайын теріс пайдалану фактілерін анықтау, сыбайлас жемқорлықты министрлік лауазымнан ығыстыру, депутаттық иммунитеттен айыру және оны сотқа беру, елге оралған капиталдарды қайтару және т.б. мақсатында жүргізілуі мүмкін.

Жүргізілген және жарияланған тергеудің нәтижесінде аудиторияға адамгершілік тәрбие беру сияқты маңызды мақсатқа қол жеткізіледі, өйткені кез келген тергеу қандай да бір қылмыстарды ашу мысалдарынан туындайтын моральдық жалпылама жасайды. Папараццидің қызметі сары немесе "сары" баспасөзді — тергеу журналистикасының "тармақталуын" қоректендіреді. Журналистік тексерулер әр түрлі БАҚ-тарға аудиторияның назарын аудару сияқты маңызды пайдаға асыру міндетін шешуге көмектеседі. Журналист өз алдына осы мақсаттардың бірін ғана сирек қояды. Бірақ іс дәл солай болса да, мысалы, олигархтың әлеуметтік қауіпті әрекеттерін ғана әшкерелегісі келеді, бұл тергеудің нәтижесі, тексерушінің өзіне қарамастан, қандай да бір "ілеспе" міндеттерді шешуге көмектеспейді деген сөз емес.

Кез келген журналистік материал сияқты кез келген тергеу тақырыпты таңдаудан басталады. Бұл барлығына белгілі оқиғалар, құбылыстар мен фактілер, сондай-ақ ешкімге белгісіз құпия мәліметтер болуы мүмкін. "Кейде ізденістер үшін бірінші көрініске толы эпизод және осы шотқа беруге болатын жалғыз Кеңес — ұсақ-түйекке сақ болыңыз". Тергеудің басталуы болуы мүмкін:

— оқиғалар;

— оқиға;

— жеке бақылаулар мен болжамдар;

— БАҚ материалдары;

— құжаттар, яғни, ашық-билік органдарының өкімдері мен қаулылары, сондай-ақ ішінара ашық және құпия, коммерциялық құрылымдардың құжаттамаларынан-қызметтік сипаттағы ведомстволық құжаттамаға дейін;

— ресми тұлғалардың өтініштері, оның ішінде мемлекеттік органдардың немесе жеке ұйымдардың баспасөз хабарламалары;

— қауесет;

— сыртқы ақпарат көзінен немесе "бастамашыдан" алынған хабарламалар.

Қазіргі заманғы тергеу — бұл бағдарламалармен және күрделі деректер қорымен жұмыс істеуді талап ететін жоғары технологиялық процесс.

Кішкентай қылмыскер мақаласында кішкентай қалашық та екі ұлт өкілі тұратын, біреуі қазақ ал біреуі болса орыс ұлты, және бір ерекшелігі олар бір бірімен басқа ұлтсын деп ұрсыспайтын, жәй ғана түсініспеушілік болса өзара сөйлесіп шешетін. Десе де, соңғы кезде «өз құқығымыз»-, деп қазақ тілін талап еткендер саны көбейіп, бұрынғы тұрып келе жатқан орыс ұлтарының шамына тигендей болған. Заңның аты заң, қалай айтса да заң талабымен талап еткендердің дегені жүріп тұратын. Олардың қыздарыда бір-бірімен ұрыспай бірге бәрін көретін. Және бір кезде араларында кикілжін, көреалмаушылық болып екі қыз бір-бірімен ұрсысып қалып, Алия бір опат жағдайда қатыс болады, оны Настядан көріп бәрі  сол қызды кінәлайды, бұл жағдайда Алияны өлтірген Настяның шешесі болып шығады, оны ешкім түснбейді. Сол кезде шешесі қызын ешкімге ренжітпеу үшін істеген, және оны Алияның әкесі біліп түрмеге отырғызады, шешесінен қалмай Настяда басқа қыздарға жәбір көрсетеді, әкесі қызын құрбысын пышақтайын деп жатқан жерінен ұстап алып, полиция қызметкерлерін шақырады,  Настяны колонияға жібереді. Анасы қызына дұрыс тәрбие бермегендіктен бе әлде ісімен көрсете алмағандықтанба Настя қатігез болып, жүрегі тас болып қалады. Әкесі басқа отбасымен тұрып, шешесі өз үйінде жалғыз қалады. Тәрбие тал бесіктен болатыны рас, адам өз өзін тәрбиелей білсе, ісімен жақсыны көрсетсе баласыда тура ата-анасы сияқты жақсы болып шығады.

Сәбитова Амина Сағатбекқызы

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: