Тотемизм

Тотемизм - мыс-тас дәуіріндегі сенімнің тарихи маңызды түрі, ол отбасының қамқоршысы саналған қандай да бір жануармен туыстық қатынасқа сенумен сипатталады. Тотем – белгілі бір адамдар тобы (ру, тайпа) өзін ерекше киелі байланыс арқылы байланысты деп есептейтін зат (жануар, өсімдік, табиғат құбылысы). Тотем жел, күн, жаңбыр, күн күркіреуі, су, темір (Африка), тіпті жеке жануарлардың немесе өсімдіктердің бөліктері болуы мүмкін, мысалы, тасбақаның басы, шошқаның асқазаны, жапырақтардың ұштары және т.б. бірақ көбінесе - жануарлар мен өсімдіктер кластары.

Қазіргі антропология мен этнологияда тотемизм тек діни-мифологиялық жүйе ретінде ғана емес, сонымен қатар тұлға мен мәдени жадының маңызды элементі ретінде қарастырылады. Көптеген зерттеушілер тотемизм адамның табиғатпен терең байланысын және оны қоршаған дүниені түсіну мен ретке келтірудің ұжымдық әрекеттерін көрсететінін атап өтеді.      

Қазақтарда тотемизм – жануарларға: жылқыға, түйеге, қошқарға және қасқырға табыну болған, әсіресе қасқыр ең қасиетті жануар саналған. Қазақ қашанда оған қарап, соған ұқсауға тырысқан. Тотемизм бірқатар діни және әлеуметтік-мәдени нанымдар мен тәжірибелерді қамтиды, олардың негізгілері:

Адам мен тотемнің ортақ шығу тегіне сену: Белгілі бір тектің немесе рудың мүшелері тотемдік болмыстан шыққан деп есептеледі. Тотем топтың символы және табыну нысаны қызметін атқарады.

Тыйымдар жүйесі: Тотемді құрметтейтін топ мүшелері сол нысанға қатысты белгілі бір ережелерді сақтауы керек. Мысалы, олар тотемдік жануарды аулай алмайды немесе оның етін жей алмайды.

Символизм және салт-дәстүрлер: Тотем тек физикалық нысан ретінде ғана емес, қоғамды қорғайтын символ ретінде де әрекет етеді. Тотемге байланысты рәсімдер үйлесімділікті сақтауға, сондай-ақ бата алуға, қорғауға немесе емдеуге бағытталған.

Тотемнің екі жақты сипаты: Тотем бір мезгілде материалдық дүниенің объектісі (жануарлар, өсімдіктер) ретінде және мифологиялық идеялармен байланысты табиғаттан тыс дүние ретінде қабылданады.

Қазақстан территориясында тотемдік наным-сенімдерді ұстанған әр түрлі көшпелі тайпалар, соның ішінде сақтар, ғұндар, үйсіндер және т.б. Олардың тотемдерін мысалға келтіретін болсақ:

• Қасқыр. Қасқыр көне түркі мәдениетіндегі орталық тотемдік жануарлардың бірі болған. Ол күш, батылдық және төзімділікпен байланысты болды. Мифтерде қасқыр көбінесе түркі тайпаларының арғы тегі ретінде әрекет етеді. «Күміс бөрі» (Бозқұрт) туралы белгілі мифте қасқырдың көне түркілерді қиын жағдайдан алып шығып, жаңа қоныс табуына көмектескені тайпаның жандануы мен бірлігін бейнелейді.
• Жылқы. Қазақстандағы көшпелі халықтардың тотемдік идеяларында жылқы ерекше орын алды. Ол еркіндік, жылдамдық пен әскери ерлікті бейнеледі. Жылқы бейнесі эпостар мен аңыздарда, сондай-ақ жылқы құрбандық сияқты салт-дәстүрлерде жиі кездеседі.
• Бүркіт. Бүркіт аспанның рухымен, күш-қуатымен, даналығымен байланысты тотем болды. Ол жер мен көк әлемінің арасындағы дирижер болып саналды және көбінесе тайпалардың тулары мен таңбаларында бейнеленген.
• Барыс және басқа жыртқыштар. Барыс және басқа да ірі жыртқыш аңдар билікті, қорғаныс күшін және роялтиді бейнеледі. Олардың бейнелері ежелгі петроглифтерде және ою-өрнектерде кездеседі.

Қазақ этносының және оның мәдениетінің дамуымен тотемизм жойылып кетпей, қайта түрленіп, халықтық наным-сенім мен мифологияның бір бөлігіне айналды. Көптеген қазақ рулары мен тайпалары өздерінің аңыздарында, таңбаларында тотемдік идеялардың элементтерін сақтап қалды. Олар өздерін белгілі бір тотемдік жануарларға немесе табиғи заттарға байланыстырды.  Қазақ тайпаларының тотемизмі түркі халықтарының ең көне діні болған тәңіршілдікпен тығыз астасып жатты. Тәңіршілдік – аспан иесі Тәңір құдайы құрметтелетін анимизм мен пантеизмнің бір түрі. Тотемдік жануарлар оның хабаршысы немесе тайпалардың қорғаушысы ретінде қабылданды. Қасқыр, бүркіт және көктегі күштермен байланысты басқа жануарлар адам мен жоғары күштер арасындағы делдал рөлін атқарды. Елімізге ислам дінінің келуімен тотемизм өзінің діни құрамдас бөлігінен бірте-бірте айырылды, бірақ оның элементтері халықтық наным-сенімдер мен әдет-ғұрыптарда сақталып қалды. Тотемдік жануарлардың бейнесі халық ертегілерінде, эпостарда, әдет-ғұрыптарда сақталған.

Тотемизм дәстүрлі қоғамдарда бірнеше маңызды функцияларды орындайды:

Әлеуметтік функция. Тотемизм ру ішілік және тайпа аралық қатынастарды реттейді. Бір тотемге жататын адамдар қандас туыс болмаса да, туыс болып саналады. Солайша, әлеуметтік интеграция қамтамасыз етілді және ішкі топтық байланыстар сақталды.

Мәдени-реттеу қызметі. Тотемизм табиғат ресурстарын үнемді пайдалануға ықпал ететін аң аулау мен терімшілікке тыйым салулар мен ережелер жүйесін құра отырып, табиғи ортаға қатысты мінез-құлық нормаларын анықтады.

Діни-салттық функция. Тотемизм күрделі діни жүйелердің дамуына негіз жасай отырып, табиғаттан тыс нәрселер туралы идеяларды қалыптастырды. Рәсімдер кезінде адамдар тотемдердің рухтарымен үйлесімді қарым-қатынас орнатуға, қорғаныс немесе ем алуға ұмтылды.

Когнитивті функция. Тотемизм адамдардың, жануарлардың және табиғат құбылыстарының пайда болуын түсіндіре отырып, қоршаған әлемді және ондағы адамның орнын түсінуге ықпал ететін әлемнің мифологиялық бейнесін құрайды.

Қазақстан аумағындағы тотемизм ежелгі тайпалар мен қазақ этносының мәдени болмысының қалыптасуында маңызды рөл атқарды. Ол тәңіршілдік пен қазақтардың халықтық наным-сенімдерінің қалыптасуына әсер еткен көптеген әлеуметтік және діни идеялардың негізі болды.

Қазіргі уақытта тотемизм бүкіл Австралиядағы діннің/сенімнің жалғыз түрі болып табылады. Ол Солтүстік Америкада басым және Оңтүстік Америкада, Африкада, Үндістанның арийлік емес халықтарының арасында көптеп кездеседі.

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Философия және саясаттану факультеті “Дінтану және
Мәдениеттану” кафедрасы “Мәдениеттану” мамандығының                  
4- курс студенті Арнұрқызы Гүлнұрдың
Кудерина Айжан Нурхамитовнаның жетекшілігімен жазған мақаласы

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: