ФАКТЧЕКИНГ ПЕН МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚТЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ РӨЛІ

 

 

Аңдатпа Мақалада қазіргі ақпараттық кеңістіктегі жалған ақпарат мәселесі және онымен күресу жолдары қарастырылады. Қазақстандағы фактчекинг институттарының қалыптасу тарихына, медиасауаттылықты арттыруға бағытталған жобаларға және олардың қоғамдық санаға әсеріне талдау жасалады. Автор Қазақстандағы дезинформацияның таралу ерекшеліктерін (әлеуметтік желілер, мессенджерлер) және оған қарсы тұрудың тиімді әдістерін ұсынады.

Түйінді сөздер: фактчекинг, медиасауаттылық, дезинформация, фейк, сыни ойлау, Қазақстан медианарығы, Factcheck.kz.

1. Кіріспе ХХI ғасыр – ақпарат ғасыры болғанымен, ол сонымен қатар «пост-шындық» (post-truth) дәуірі ретінде де сипатталады. Цифрлық технологиялардың дамуы ақпарат алуды жеңілдеткенімен, қоғамды манипуляциялау қаупін де күшейтті. Қазақстан қоғамы үшін бұл мәселе аса өзекті, себебі елде интернет қолданушыларының саны жыл сайын артып келеді. Statista деректері бойынша, 2023 жылы Қазақстанда интернет қолданушыларының үлесі 89%-дан асқан [5].

Ақпараттық ағынның бақылаусыздығы, әсіресе WhatsApp желісі арқылы тарайтын фейк-ақпараттар («ақпараттық шу»), халық арасында дүрбелең туғызып, әлеуметтік тұрақтылыққа қауіп төндіруі мүмкін. Осы орайда, фактчекинг (деректерді тексеру) пен медиасауаттылық – тек журналистік құрал ғана емес, әрбір азаматтың қауіпсіздік дағдысына айналуы тиіс. Зерттеудің мақсаты – Қазақстандағы фактчекингтің даму кезеңдерін зерделей отырып, оның қоғамдық пікірге әсерін бағалау.

2. Зерттеу әдістемесі Мақаланы жазу барысында салыстырмалы талдау, контент-талдау және сараптамалық бағалау әдістері қолданылды. Атап айтқанда, «Factcheck.kz», «Stopfake.kz» сияқты платформалардың материалдарына мониторинг жасалып, Қазақстан ақпараттық кеңістігіндегі ең жиі тарайтын фейк түрлері жіктелді. Сонымен қатар, халықаралық ұйымдардың (Internews, Freedom House) Қазақстандағы медиатұтыну деңгейі туралы есептері негізге алынды.

3. Негізгі бөлім: Қазақстандағы фактчекинг тәжірибесі

3.1. Фактчекинг институттарының қалыптасуы Орталық Азиядағы, соның ішінде Қазақстандағы кәсіби фактчекингтің бастауы ретінде 2017 жылы құрылған «Factcheck.kz» жобасын атауға болады. Бұл – аймақтағы алғашқы тәуелсіз ресурс. Оның ізін ала, мемлекеттік ақпараттық саясат аясында «Stopfake.kz» сайты іске қосылды.

Қазақстандағы фактчекинг жұмысының екі негізгі бағыты байқалады:

Саяси фактчекинг: Шенеуніктер мен депутаттардың мәлімдемелерінің шындыққа сәйкестігін тексеру (көбінесе тәуелсіз медиалар айналысады).

Әлеуметтік фактчекинг: Тұрмыстық деңгейдегі, денсаулық сақтау (әсіресе COVID-19 пандемиясы кезінде) және қаржылық алаяқтыққа қатысты жалған ақпараттарды жоққа шығару.

3.2. Қазақстандағы дезинформацияның ерекшеліктері Зерттеу барысында Қазақстандағы фейктердің таралуының өзіндік «ұлттық ерекшелігі» бар екені анықталды. Батыс елдерінде жалған ақпарат көбіне Facebook немесе Twitter (X) арқылы тараса, Қазақстанда негізгі арна – мессенджерлер (WhatsApp, Telegram).

Мысалы, «Қытайдан келетін улы банан», «вакцина арқылы чиптеу», «мемлекеттен берілетін жасырын жәрдемақы» туралы аудиожазбалар мен сілтемелер халықтың сенгіш тобына (әсіресе аға буынға) тез әсер етеді. MediaNet халықаралық журналистика орталығының зерттеуі бойынша, респонденттердің айтарлықтай бөлігі WhatsApp-тағы ақпаратты қосымша тексерусіз шындық деп қабылдауға бейім

3.3. Медиасауаттылық – иммунитет ретінде Фактчекинг – салдармен күрес болса, медиасауаттылық – себеппен күрес. Қазақстанда соңғы жылдары бұл бағытта ауқымды жұмыстар атқарылуда:

ЖОО-лардың журналистика факультеттеріне «Фактчекинг және верификация» пәнінің енгізілуі;

Орта мектептердегі «Жаһандық құзыреттілік» курсы аясында медиасауат элементтерін оқыту;

Үкіметтік емес ұйымдардың (MediaNet, Адил сөз) тренингтері мен «Media Qoldau» сияқты жобалар.

Алайда, ауылдық жерлерде және қазақтілді аудитория арасында сыни ойлау дағдыларының әлі де жетілдіруді қажет ететіндігі байқалады.

4. Талқылау және нәтижелер Талдау нәтижесі көрсеткендей, Қазақстанда фактчекинг мәдениеті қалыптасу сатысында. Оң өзгерістер ретінде ресми БАҚ-тардың ақпаратты жарияламас бұрын тексеруге мұқият қарай бастағанын атауға болады. Сондай-ақ, қоғамда резонанс тудырған кез келген ақпаратқа «бұл рас па?» деген сұрақ қоятын белсенді топ пайда болды.

Дегенмен, қиындықтар да жоқ емес. Ең бастысы – «ақпараттық көпіршік» (filter bubble) әсері. Адамдар өздерінің сеніміне сәйкес келетін ақпаратты ғана тұтынып, фактчекерлердің дәлелдерін қабылдамауға бейім. Сонымен қатар, терең фейктер (deepfake) технологиясының дамуы тексерушілерге жаңа сынақтар тудыруда.

5. Қорытынды және ұсыныстар Қорытындылай келе, фактчекинг пен медиасауаттылық – Қазақстанның ақпараттық қауіпсіздігінің негізгі факторы. Мемлекет пен азаматтық қоғам бірігіп жұмыс істегенде ғана нәтижеге қол жеткізуге болады.

Осы зерттеудің негізінде мынадай ұсыныстар жасалады:

Білім беру: Медиасауаттылықты тек мектеп пен университетте ғана емес, ересек тұрғындар арасында да (өмір бойы оқу қағидатымен) насихаттау.

Қазақтілді контентті дамыту: Қазақ тіліндегі сапалы, тексерілген контентті көбейту арқылы фейктерді ығыстыру.

Заңнамалық реттеу: Жалған ақпарат таратқаны үшін жауапкершілікті нақтылаумен қатар, сөз бостандығын сақтау.

Медиасауатты қоғам – кез келген манипуляцияға төтеп бере алатын, сыни ойлайтын және шешім қабылдауда эмоцияға емес, фактілерге сүйенетін қоғам.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

Қазақстан Республикасының «Масс-медиа туралы» Заңы. (2024).

Internews Network. (2023). Орталық Азиядағы медиа тұтыну және медиасауаттылық деңгейін зерттеу есебі.

Жалилов А., Ибраева Г. (2020). Медиасауаттылық және ақпараттық мәдениет: Оқу құралы. – Алматы.

Factcheck.kz. (2023). Қазақстандағы жалған ақпараттың негізгі трендтері. Электронды ресурс.

Statista.com. (2023). Internet penetration rate in Kazakhstan.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---