«Түркістан уалаятының газеті» – ағартушылық пен ұлттық ойдың жаршысы

Қазақ баспасөзінің тарихына көз жүгіртсек, «Түркістан уалаятының газетінің» мәні ерекшеекенін байқаймыз. 1870 жылдан бастап жарық көргенбұл басылым алғашында патша үкіметініңотаршылдық саясатын халық арасына тарату, бұйрық-жарлықтарды ана тілінде жеткізу мақсатындашығарылған еді. Яғни ресми идеологиялық құралретінде дүниеге келген. Алайда уақыт өте келе бұлгазет қазақ қоғамының рухани серпілуіне, ұлттықойдың қалыптасуына, әдебиет пен мәдениеттіңдамуына ықпал еткен алғашқы баспасөз мектебіболып қалыптасты.

Газеттің негізгі мақсаты – жергілікті халықты биліккебағындыру, патша саясатын насихаттау болатын. Бұлжөнінде тарихшылардың еңбектерінде анықайтылған. Шын мәнінде, билік халыққа ресмикөзқарасты түсіндіріп, оны сөзсіз орындатудыкөздеді. Дегенмен, басылым тек ресми ақпаратпеншектеліп қалған жоқ. Оның беттерінде мәдениет, оқу-білім, әдебиет, тарих, этнография, археологияғақатысты құнды деректер жарияланып тұрды. Осылайша, қазақ оқырманы ғылым жетістіктеріментанысып, рухани дүниесін кеңейтуге мүмкіндік алды. Осы тұста орыс ғалымы Остроумовтың пікірі назараударарлық: «Петр ведомостары XVII–XIX ғасырларда орыстар үшін қандай маңызға ие болса, «Түркістан уалаятының газеті» де қазақтар менөзбектер үшін сондай маңызға ие болды», – дейді ол. Бұл сөз газеттің сол дәуірдегі тарихи рөлін айқынсипаттайды.

«Түркістан уалаятының газеті» оқу-ағарту ісіндамытуға да айтарлықтай үн қосты. Оның беттеріндесаналы азаматтардың жастарды білімге шақырғанхаттары жарияланды. Мәселен, Хасенов аттыавтордың мақаласында балаларды өз тілінде оқытуқажеттілігі, жаттанды араб-парсы кітаптарыныңпайдасыздығы ашық айтылған. Бұл қазаққоғамындағы білім берудің өзекті мәселелерінкөтерген алғашқы жарияланымдардың бірі еді. Осындай мақалалар қазақ зиялыларының ой-пікірінқалыптастыруға, халық арасында жаңа көзқарасорнықтыруға ықпал етті. Газет балаларды жазу-сызуөнеріне үйрету, білім берудің тиімді жолдарынкөрсету жөнінде пікірталас алаңына бағытталды.

Қазақтың бай ауыз әдебиеті үлгілерін хатқа түсірудеде бұл басылымның орны ерекше. Газет бетіндехалық поэзиясы, эпостық жырлар, мақал-мәтелдеркөптеп жарияланды. XVIII ғасырдың соңынан бастапқағаз бетіне түсе бастаған «Қобыланды», «ҚозыКөрпеш – Баян сұлу», «Алпамыс» сынды эпостардыңнасихатталуына да газет үлес қосты. Әсіресе СалықҚарауылұлы Бабажанов жинап жариялаған мақал-мәтелдер айрықша маңызды. Газеттің 1876–1877 жылдардағы сандарында оның іріктеп, саралапберген 300-ге жуық мақал-мәтелі жарық көрген. «Ашу – дұшпан, ақыл – дос», «Ай ортақ, күн ортақ, жақсы ортақ» сияқты халық даналығы елдің ой-санасына ықпал етіп, тәрбиелік мәнге ие болды. Бұлбасылым халық даналығын сақтап қана қоймай, оныкелер ұрпаққа жеткізудің бірегей құралына айналды. 

Сонымен бірге редакция қызметкерлері тілмәселесіне де мән берді. Орынбай ақыншығармаларының тілін мақтап, керісінше араб, өзбек, татар сөздерімен шұбарланған туындылардысынаған мақалалар жариялады. Бұл – қазақ тілініңтазалығы үшін жасалған алғашқы баспасөздікқадамдардың бірі еді.

Газет бетінде жарық көрген мақалалар қазақтыңөткен тарихын зерделеуге де жол ашты. Мәселен, 1876 жылғы «Қазақ хұсусында 18-ғұмырда Қарқаралыдан жазылып келген сөз» атты мақаладаXV–XVI ғасырлардағы қазақ хандары – Жәнібек, Қасым, сондай-ақ Алаша туралы деректер берілген. Мұндай жарияланымдар қазақтың этногенезі менмемлекеттілік тарихына деген қызығушылықтыарттырды.

«Түркістан уалаятының газеті» – қазақ халқыныңбаспасөз тарихындағы алғашқы мектеп, ұлттықойдың қалыптасуына жол ашқан ағартушылық құрал. Иә, ол отаршылдық мақсатта шықты, бірақ соныменқатар қазақты ғылымға, білімге, өнерге жетеледі. Халық әдебиетін сақтады, ұлттық тіл мен ой-пікірдідамытуға қызмет етті. Бүгін, 155 жыл өткен соң, бізбұл газеттің тарихи миссиясын айқын бағалайаламыз. Ол – отарлық жүйенің саяси құралыболғанымен, халқымыздың рухани әлемін байытып, ұлттық сананың шамшырағына айналған басылым.

                                               Актуреева Асель, ҚазҰУ-дың 1-курс студенті.                                                               

                                          Ғылыми жетекші: фил.ғ.к., доцент Р.С.Жақсылықбаева