Жоғалған бәтеңке

Өкіл тамақты ұзақ отырып, асықпай-саспай ішті. Мұны көрген Тақаң бір жағынан риза болып та отыр еді. Өйткені көбіне облыстан, ауданнан келген өкілдер от ала келген, «ертеңгі ас қой» деп ауыз тиген әйелдерше тамақты шала-шарпы іше салып қашады. Ондайда тіпті әзірленгенімізге тұрмады-ау деп үй-іші, отбасы ренжіп те қалар еді. «Досыңның тамағын дұшпанындай іш» деген қазақ байғұс қонақты тойғызбай жібермеуге қашанда бар ынтығын салар еді. Міне, мына Мықсан салауаттылық көрсетіп, бергеніңнің бәрін-ақ сыпырып-сыйырып соғып отыр. Өзі де қатты шөліркеп қалған екен, әсіресе сыртына шыға біткен бақа көзін шөлмек жағына көбірек тастап, түйе бақырса сынатын жұқа тостақтарды қайта-қайта-ақ босатып тастап жатты. Қашанда қонағының тамағын ішкеніне сүйсінетін көп қазақтың бірі — Тақаң:

— Азамат деп осындайларды айту керек. Әйтпесе көбі-ақ шуқың-шуқың етіп бірдеме жеген болады да, енді бір қарасан — тыпың-тыпың етіп кетіп бара жатады,— деп шын сүйсінген сөзін ішіне жасыра алмады.

Үйдің иесі Ердос отызды алқымдаған жұқалау жігіт «Қарғалы» совхозының бір белді қызметкері болатын. Келген төрт адамды ол да, басқа үй-ішіндегілер де жік-жапар болып қарсы алып еді. Құрметті қонақ Мықаңның шашбауын көтеріп келген үшеудің екеуі үлкен ас желінген соң-ақ қипақтап біраз отырды да, «шаруамыз бар еді» деп сытылып шығып кеткен. Ал аудан ағасы Арман қолпаштай келген қонақты бірден жалғыз тастап кете алмады. Сағат он екіні соққанда, қанша шыдасын, ол да қипақтап-сипақтап біраз көріп еді, құрметті қонақ асығар болмады.

— Ал, Арман сыйлап берген екен, алып қоялық!— деп өзінің алдындағы әдемі тостақты көтерді де, Арман қолындағы ыдысқа тигізер-тигізбестен түбін жалт еткізді. Тақаң, алғаш оның тостақ көтергенін байқамаған екен, енді бірде көзі түсіп кетіп еді, мұның ішіс емес, иегінің астында байлаулы бір мес бар да, оның аузы ашық тұрып, мынау иегіне жақындатқан тостақты соған төңкеріп тастай салып жатқандай. Бұл анау Арман жаман сияқты сіміріп, не ұрттап отырған жоқ, сораптамайды да, тек түбін жалт дегізеді. Қысқасы, мұның ішісі де өнер.

— Ой, туысыңа болайын!— демеске болмады. Інісі бөлек, шамасы, көп оқыған, елге іргенек, жұртқа жұғын болатын адамдардың жөні бөлек-ау, қарашы тіпті, әсіресе тамақты өкпелетіп отырған жоқ. «Жақсы тамақ, қалғанша, жаман қарын жарылсын» дегенді жаттап өскен жан шығар. Алдын ойсыратып-ойсыратып-ақ жіберді. Қазақта «кісі асына сабыр» деген де бар. Бірақ өйтіп кісі болып, кісімсіп, сызылып отырғанша өзімізбен бірге айран ұрттап қой құрттап жүргендей, өзімсіне отырып, опырып жегенге не жетсін.

Арман тағы қипақтай бастады. Түн жарымынан ауып барады. Жазға салымғы Алатау өңірінің ақ жаңбыры сылбырап бір тынар емес. Сыбырлап жауып тұр. Даланың оны шығып кеткендей. Түн ішінде батпақтап үйге жеткенше де біршама уақыт етер деп отыр.

— Мықа, демаласыз ба?— деп жақауратты Арман.

— Демалып мен немене саған, жүгірген жоқпын ғой, отырмын?! Кел одан да!..— Тостақты көтеріп тастады. Түбі жалт ете түсті.— Мен бір ыстық қуырдақ жеуші едім осындайда!

— Ойбай-ау!..— Арман «жаңа ғана еттің алдында мақтап-мақтап майлы қуырдақты жөн алып едіңіз ғой» дей жаздап қалды. Ердос келіншегіне қарады. Емшекте баласы бар Мәпия тұра жүгіріп қайта қуырдақ қуыруға кетті.

— Мен жылтпа қуырдақ жемеуші едім,— деді Мықаң, шамасы, бағанағы жей алмағанын қыздырып әкеледі деп қорықса керек.— Көңілденіп отырғанда қайта-қайта қуырдақ келтіруші еді келіншегім.

— Қуырдақ болады, Мықа. Қайта қуырылады, жаңа май қуырдақ әкелінеді. Сіз жемеген қуырдақты...

Мықсан үлкен, сыртқа шыға біткен бақа көзін оған бір тастады да, Арманға бұрылды. Арман кеңірдектеп тойып отырып, тағы тамақ сұраған Мықсанға беттей алмады. Нақ осы кезде Ердос «Ақтамардың» төртінші шөлмегін дастарқанға қойып жатыр еді. Мықаң бір-екі ықылық атып алдыда, қазанға қол салды. Бағанадан алдында әдемілеп ұстап отырған күміс шанышқыны көзге ілмеді, көршеңгел салды. Темірді тастай салып қолмен жегені де Тақаңа ұнағандай еді. Несі бар, атам қазақ етті қолымен жеп-ақ жеті миллионға жетпеп пе еді, деп отыр ішінен. Арман шыдай алмай, кететінін білдірді. Құрметті қонақтың бұл кезде қазы-қартадан аузы бос емес еді.

— Ердос, ертең ұялып қалмайық, қонағыңды жақсылап күт!— деді Арман есіктен шығып бара жатып.— Әдейі жыланын қайтаратын, тойғызатын жерге әкеліп едім.

Арманның кетуі Мықаң мінезінің сыпайылығын бірге ала кеткендей. Ол шығыңқы екі бетінің ұшын жалпақ алақанымен бір-екі ысып-ысып жіберіп, бадырайған ала көзімен ата Ердосқа қарады. Бұл кісі жақтырмағандай не болып қалды, әлде қуырдақты жылтып әкелді деп отыр ма деп ол бәйек болды.

— Қуырдақ жаңадан пісірілді, Мықа!— Ердос оған анықтай кез салып еді, оның алғашқы жібектей есілген қалпы әлдеқашан бітіпті, енді еріні дүрдиіп, ұзындау шашы жалбырап, жан-жағына түсіп, басы аюдың кірекейіндей сабалақтанып кетіпті.

— Сен бала,— деді Мықаң,— қонақ сыйлап көрмегенсің бе? «Ақтомарың» түгіл ақтомарыңның да керегі жоқ. Әлгі өзі жұлық жалап жүрген арманыңды қой! Орыстың ағы бар ма? Ағынды ақтармайсың ба бүгін!— Ол бұл сөздерді жүз бөліп зорға айтты.

— Қалауыңыз білсін, Мықа! Бәрі дайын!— Ердос ірге жақтан екі шөлмекті әкеп дастарқанға қойды. Бұл арақтан емес, арақ бұдан қорыққандай екі шөлмек мөлтілдеп, шайқалақтап тұрды. Мықсаңның қабағы әжептәуір көтеріліп, көзі сыртқа тебе түсті. Ердос арақтың бірінің аузын ашып құйғалы жатқанда, Мықаң су құюлы тұрған қырлы стаканға қол созды. Ердос құймаққа «сарыағаш» суын ала жүгіріп еді, анау адырая қарады да:

— Ақаңнан, толтыра құй!— деді. Қырлы стакан ішіндегісін жасыра алмай, меймілдегені көрініп, дірілдеген мас қолы қалт-қалт етіп, мөлтілдеген екі-үш тамшы тостақ сыртына ағып бара жатты.

— Ал, айналайын, сенің денсау...— Төгіп-шашып тартып жіберді. Арақтың біразы екі езуінен ағып кетті. Ердостың әкесі Тақаң бұл жолы оны мақтай алмай қалды. Өйткені бұл кәдімгі күнде өзі кәріп жүрген ағаш аяқ Сегізбайдың, ақсақ Көбіктің ішісінен айнымай қалып еді. Қонақтан көңілі қалыңқырап қойған Тақаң ұйқтауға беттеді. Енді бірде қалжырап ұйқы қысқан. Ердос қалғып кетіп кезін ашып еді, қонақ арақты әзі құйып ішіп жатыр екен. Қонақ қор ете түседі де, көзін жыртитып аша салып, қайта арақ құяды. Бір жақсы жері — арақ құйып бермеді деп ешкімге өкпелейтін түрі жоқ.

— Сіз рұқсат етсеңіз, мен азырақ дем алайын,— деді шыдамаған Ердос сағат түнгі үштен ауғанда.

— Екі шөлмек арақ әкеп қой да, ұйықтай бер,— деді Мықаң. Зорға айтты. Ердос оған мырс етіп күліп жіберді.

Халық арасына тараған бір әңгіме бар-ды. Бір маскүнем балық аулап жүріп алтын балық ұстапты. Сөйтсе алтын балық адамша сөйлеп:

— Көргеніңді айт, мені жібер теңізіме,— депті.

— Онда сен маған арақтан кел орнатып бер,— дейді балықшы.

— Жарайды!— Артына қараса — арақтан көл орнап қалыпты. Татып қараса — кел толы арақ. Көңілі риза болса да ол келді мүсе тұтпай:

— Сен маған арақтан теңіз жаса!— дейді.

— Жарайды!— Артына қараса — теңіз тулап жатыр. Ұрттап қараса — арақ. Көңілі толғандай болып тұрған балықшыны көріп алтын балық кете берсе, анау бақырып жіберіпті:

— Ей, ей, тоқтай тұр!— Балық таңданып қалыпты. Сол кезде балықшы:

— Жарайды, тағы бір жартылық қосшы!— депті. Ердос күлгенде ойына осы түсіп кетіп еді. Ол енді екі шөлмек емес, үшеуін әкеліп қойды да, ұйықтайтын бөлмеге беттеді.

* * *

Таңертең Ердос тұрғанда, Мықың қылжиып жатыр. Бір шөлмектің түбінде екі елідей арақ қалыпты. Шөлмектің бәрі саудырап бос тұр. Қонақ оянды. Бірақ нақ осы жерде пәле басталды. Мықаңның бір бәтеңкесі түннен түгел шықпапты. Сол аяқтың бәтеңкесі мұрын маңқасын бетіне жаққан баладай сатпақ-сатпақ болып түпкі үйдің терінің алдында шалқасынан жатыр. Оң аяқтың бәтеңкесі ұшты-күйді жоқ. Үй ішінде тінтпеген жер қалмады. Кеше қонақ келгенде жыл-жинақы, кірсең шыққысыз болып тұрған бөлмелер шошқа түрткендей астан-кестеңі шықты. Ердос қысылып, тер шүмектеп акты. Нақ осы бір әбігер шақта қонақты алып кетуге Арман да жетіп еді.

— Оу, не әбігерге түсіп жүргендерің?

— Қонақтың бір бәтеңкесі жоқ.— Ердос қысылып зорға айтты. Мықаңның аяғына көзі түсіп кетіп еді, оң аяғындағы үйығына сіресіп-баттасып балшық қатып қалыпты.

— Қайран ботинкам-ай, Чехословакиядан алғызып едім. Енді ондай аяқ киім қайда маған,— деп Мықаң зар илеп тұр. Түннен бергі сый, бәрі де жоққа сайды. Өкілдің аяғы да кестиген, әжептәуір бар екен, оған бұл үйден етік шақ келе қоймады. Енді қайтпек керек? Әлде Сталинград түбінде қолға түскен фашистерше аяғын шүберекке орап себетке салып қоя ма? Шатақ болды. Жексенбі түгіл әшейін күндері де көбіне жабық тұратын ауыл дүкенінің сатушысы көрші ауданға жекжатшылап кетіпті. Қысылған, қиналған жер осы болды. Содан көрші селоға машина жөнелтті. Ердос өзі кетті. Арада бір сағатта Ұзынағаштан оралған машинадан қуанғандай қолтығында қысқан қағаз қорабы бар Ердос түсіп келе жатты.

— Ең қымбатын, ең тәуірін алдым,— деді ол.

— Қай пішім?— деді Арман.

— Өзі қырық төрт деген, қырық төрт!

Өкіл батпағы қатып, кеуіп топыраққа айналып, қозғасаң бұрқылдап тұрған соқиған оң аяқты бәтеңкеге суғып көрді. Не де болса, мазасыз қонақтан тез құтылсақ екен дегендей үй ішіндегілердің бәрі оның бүгін келкілдеп кеткен бетіне емес, қойқиып тұрған аяғына қарады. Аяқ желкесіне дейін суғылды да, суға келіп тоқтап, тоқырап қалған есептей әрі қарай жүрмей-ақ қойды. Кептеп, зорлап көрді. Болмады. Тіпті тезірек осы үйдеп алып кеткісі келді ме, Арман еденге отыра қалып, өкілдің аяғын жиіркенбестен өкшесінен ұстап бәтеңкеге өзі тықты. Аяқ кептеліп қалды.

— Қырық бес керек,— деді Арман. Жазған құлда шаршау бар ма, Ердос қайта аттанды. Арманға бір сағат бір жылдай көрінді. Ол көріне көзге Ердостың әкесі тақаңнан қысылды. «Өздеріңе келген қонақты өздерің үйлеріңе апарып күтпейсіңдер ме? Әлде сендердің қазандарың төңкеріліп қалып па еді?» дей ме деп ұялып барады. Әйтеуір, құрысқан шал қабағын ашпағанмен, тіс жарған жоқ.

Ердос қайта кіргенде, үйдің ішінің бәрі-ақ орындарынан ере түрегелді. Бәрі де енді осы бәтеңке шақ келсе екен дегендей өкіл аяғына тесіліп қалды. «Қырық бесіншінің» табылғанына шүкіршілік етіп Арман тұрды. Ол пішім табылмай қалса машинаны Алматыға айдар ма еді, қайтер еді. Бәтеңке дұрыс келді. Бірақ «қайран керемет бәтеңке майды» өкіл қайталай берді. Сондықтан Ердос қонақ үйден шығарда төрт шөлмек арақты тіске басарымен машинаға салып жатып:

— Ағай, ұятты болдық, қаладан қалаған бәтеңкеңізді алып киіңіз,— деп қолына елу сом ұстатты. Мақаң «алмаймын» деген жоқ. Тек есікке барғанда «тапсаңдар артымнан жіберерсіңдер» деді. Мұны естіген Ердос қалған сыңар бәтеңкені қағазға орап апарып берді. Қонақ мұны да «керегі жоқ» демеді.

Жаздың жадыраңқы күндері өтіп жатты. Мазасыз қонақ та, жоғалған бәтеңке де ұмыт болғандай еді. Бір күні шал өңкеңдеп даладан қатты жүріп үйге кірді.

— Ердос, Ердос, бәтеңке таптым,— деді шал, даусы жарықшақтанып қатты шықты. Ұмытылып кеткен Мықаңның арақ ішісі, сол қонған жаңбырлы күңі тыным таппай далаға жүгіріп шыққаны, бадырайған ала көзі, шығыңқы бет сүйегі, өңкиген егіз денесі — бәрі үйдегілердің көз алдына келді.

— Ердос, жүрші көрсетейін,— деп Тәкең баласын қолынан сүйрегендей далаға шықты. Ол тура бастап даладағы дәретханаға келді.

— Әне!— деді ол,— өкілдің бәтеңкесі!— Дәретхананың төменгі тесігіне үңілді. Құрғап бара жатқан келде қайырлап қалған қайықтай қайқайып Мықаңның оң аяғының бәтеңкесі жатыр. Иесін жоқтай қоятын түрі жоқ, қайта жан тыныштық .тапқанына риза сияқты.

— Мен оны иесіне жіберемін,— деді Тақаң. Дереу ескі, тот басыңқыраған сым темірдің басын ілмектеп қоймалжың ішінен бәтеңкені бері тартып шығарды. «Қойыңыз» деген Ердос кезін ол тыңдай қоймады. Шал кейін сүйреп жүр еді, тіпті пысып кетті.

Сол жерде шал іргедегі айдалған жерден екі шелек топырақты әкеліп, су құйып илей бастады. Аздан кейін балшықты куәлақтап, кірпіш үлкендігіндей қалыпқа келтірді. Сонан соң балшық кірпіштің ішін бәтеңке сиятындай етіп ойды. Дәретханаға барып іліп алып, бәтеңкені нәжістен ажырамаған күйінде, іші толған қалпымен балшық ішіндегі шұқырға салды. Бет жағын балшықпен сылаған соң, одан шыққан мүңкіген иіс сап болды. Сөйтіп шал кірпіш түріне кірген балшықты күнге кептіруге қойды. Он шақты күннен соң кірпіш сағызданып, қағып қалды. Есік алдындағы почтадан барып бәтеңке бойына лайықты сәлемдеме жіберер жәшік те сатып әкелді. Оған ұлына адрес жазуды бұйырды.

Баласы күлім кетіп қалған соң, келініне қолқа салды. Атасынан ұялған келін амал жоқ мас адамның ойқы-шойқы көңіл жазулы адресін қағаздан тақтайға түсіріп берді.

Мынау тұрған Алматыға алты сом төлеп сәлемдемені почтамен жібергенше, біреуден беріп жібермейсіз бе?— деп почташы қыз алғысы келмеп еді, «он сом болса да» деп Тақаң Мықсанға сәлемдемені аттандырып тынды.

* * *

Почта шақыруын алған күні кешке Мықсан оның кімнен келгенін, не екенін білгісі келіп елегізіп-ақ шықты, Ертесіне сәлемдемені алып та қайтты. Сәлемдемесі құрғыр.нақ жексенбі күні машина пайдаланбайтында келгенін көрдіңіз бе?! Мықаң сәлемдемені мықшыңдап әжептәуір жердегі үйіне жаяу көтеріп келді. Тастай ауыр екен. Көптен ештеңе көтермегендіктен екі қолдың қары талып, салдырап қалды. Үйге шөлдеп жетті. Не болуы мүмкін деп ойлады Мықаң. Шамасы ауылдағы байғұстар бәтеңке жоғалтқанын ұмыта алмай, сол айыптарын жуу үшін мына жәшікпен бірдіні жент жіберген болар. Әрине жент! Қазір осы жентпен шай ішіп, шөлін қандырып ұйықтаса, шіркін!

Мықаң жәшікті тер үйдегі тамақ ішетін үстелдің үстіне қойды. «Жақсыны кермек үшін» дегендей, үйдегілер тегіс анталап тұрды. Үйдегі бар құрал қысқашты, балғаны әкеліп Мықаң жәшікті бұза бастады. Бет тақтай алынды. Арғы жағынан бозарыңқы бірдеме керінді. «Шамасы алуа шығар, қатырған»— деді Мықаң даусын естірте айтып. Үйдегілер де, Мықаң да бір-бір тамсанып, жұтқынып-жұтқынып қойды. Бәрі де алуаның дәмін ұмытпаса керек. Бірақ ол қалай жазды күні еріп кетпей, жеткен.

Жан-жағындағы тақтай тегіс алынғанда ортада кәдімгі топан әлде сабан қосып илеген ауылдың балшықтан істелген, күймеген қам кірпіші тұрды. Не істерін, не дерін білмей сәл аңырап тұрған Мықаң қолындағы балғамен кірпішті қойып қалды. Оның ортасы ойылып кетті де, арғы жағынан бәтеңкенің өкше сірісі керінді. Кірпіштің бір жағы үстел үстіне омырылып түсті де, жоғалған бәтеңке шыға келді. Бәтеңке табылды. Аздан кейін Мықаң мұнда жалғыз өзі ғана қалды. Есік-терезені қанша ашып тастағанмен бұл үйден бірнеше күнге дейін иіс кетпей тұрды да қойды.

1980

---