Шаш ал десе бас алғандар

Алдымызда будаланған қағаз жатыр. Мұның ішінде не жоқ дейсіз, бәрі бар; анықтама керек пе, мінездеме, болмаса дәлелдеме, қолхат, тілхат, жолдама керек пе? Ең арғысы бұйрық пен жарлық та табылады. Осының бәрін оқып отырсаң шылықтан шыққан былықтар екенін біле қоясын. Бірі өзін-өзі ақтап жазса, бірі оны даттап, енді бірі мақтап жазады Мұның ішінде айқыш - ұйқыш айтыс, шым - шытырық жала, көп шимайлы арызда бар.

Әйелім Үрбибіні "жеңге алған" екенімді, "аға өлсе, жеңге мұра..." болғандықтан үйленгенімді есіткен де шығарсың, сондықтан менің сенімен тұрғым келді. Жеңіл-желпі "ойнап күлу" емес, менің айтып отырғаным...

Бегай бұған ырық бермеді. "Бала-шағаңды шулатып, әйеліңді тастатып мен саған тие алмаймын. Жесір екенім де, күйеуімнің жоқтығы да рас. Бірақ, адамшылық арым ол шылығыңа жібермейді", деп кесіп айтты, күдерін үздіре сөйледі. Бегайдың бұл сөзі Жәлекеңнің намысына тиді.

Міне, сол күннен бастап Жәлелдің жалақорлығы мен бәлеқорлығы қабатынан түсіп, Бегайдың үстінен қопарыла құлады...

— Менің алтын сөзімді аяқ асты ететін қайдан шыққан жесірсің, кесір болсаң өзіңе кесірсің, маған кесірлігің бір тиын! — деп лепірді. Әйтеуір Бегайдың беделін түсіруге бар әрекетті істеп бақты. Дөкірлік те, әкімшілік те, бұйрық та, тексеру де, ұрсу да, сөгу де... осы күннен басталды. Ең арғысы әйелі Үрбибі де барып, көптің көзінше балағаттады: "Байымды айналдырған бұзық..." деген ат тақты..

Жәлел көрінбей "жатып атудың да" әдісін білетін адам. Ол Бегайдың үстінен: "Бегай неге шолтаңдайды" деген арыз да жаздырды. Оған толып жатқан қол да қойғызды. Барынша бәле-жаланы үйіп-төкті. Бірақ, тексере келгенде анықталмады, агат айтылған арыз болып шықты.

Міне, осы күннен бастап, толып жатқан: дәлелдеме, анықтама, жолдама, бұйрық-жарлық мінездемелер... ағытылып жатты. Жәлекеңнің ертеңгі шайдан соңғы жұмысы — Бегайдың үстінен қылмыс қозғау болды да, Бегайдың істейтіні өзін ақтау үшін: мінездеме, дәлелдемелер табу болды. Арыздың шеті ауылдан ауданға дейін созылды.

Өзінің кім екендігін дәлелдегісі келген Бегайдың сапарының көбі аудан болады. Мұның да қолында "тасқа басылған" мінездеме бар. Мұны аудандық тұтынушылар одағы қолы мен мөрін басып жазады. Мінездеме қысқа, әрі салмақты болып жазылған.

"...Бегай Ш. жолдас Тартоғай магазинінде 1945 жылдан бері істеп келеді. Жоспарын ылғи артымен орындап отырды. Бір рет пайщиктерден арыз түсіп, оны тексергенімізде анықталмады..." деп беріледі.

Сонымен бірі "Қуылып, бірі қуынып жүргендіктен бұлардың іздегені "анықтама мен толықтама, бұйрық пен жарлық, мінездеме, дәлелдемелер..." бола береді. Папка қағазға тола береді де, нағыз керекті істейтін жұмыстар сыртқа қала береді.

Жәлекең дәл осы қарсаңда әкімшілікті де қолданып бағады, ауылдық советтің сессиясында Бегай туралы мәселені қабырғадан қойып, оның бұл қызметтен сол сағатында босатылуын талап етеді. Ақырында "терең талданып тексерілсін" деген тоқтамға келеді. Бірақ бұл "қаһарлы қаулы" Жәлекеңнің ойындағыдай болып шешілмейді, Бегайдың пайдасына шешіледі...

Сонымен шылықтың аяғы бірсыпыра былықтың да бетін ашып тастады. Жәлелдің Қыдыр деген азаматтан бір ешкіні заемға деп алып, оны өзі жеп қойғаны да білініп қалды. Сөйтіп айтқаны еленбеген, сөзі "аяқ асты" болған Жәлекең, бәле мен жаланың басын құрап бар айтатыны:

— Аяғыма жығып, алдыма әкеліп, "Жөлеке!" дегізермін... — болып жүр.

Сөйтіп, бұл сияқты шылықтан шыққан былыққа тыйым салудың орнына, кейбір басшылар: мінездемелер мен жолдамалар жазумен отыр. Мінездемелер мен жолдамалар әрлі-берлі шапқыласып тұр. Осы шабуылдың үстіндегі "бас қосулар" да көбейіп кетті. Әңгіменің басы жай сөзбен басталып, ортасы арақ-шараппен толықтырылып, аяғы айқай-қиқумен тарап тұрады. Қыза келе достары:

"Кәне көтер, Жалекесі,
Стаканды тұтайық.
Достар сыйлап берген соң,
Түк қалдырмай жұтайық!" —

болады да, бітпес дау, таусылмас айқаймен ұласыпты деседі.

Бұл шылық пен былық қашанға дейін созылар екен?