Өлең, жыр, ақындар

Мөңке би

Тілеуұлы Мөңке би — белгілі би, Әбілқайыр хан кеңесшілерінің бірі, жырау.
Шамамен 1675 жылы дүниеге келген. Ата тегі шежіре бойынша өз әкесі Тілеу әрі қарай Айт, Бөлек, Қалу, Сирақ, Мұса хан, Уақас би, Нұраддин болып жалғаса береді.
Әбілқайыр хан дүние салған соң Нұралы ханның билігін тану туралы Елизавета Петровнаға жазылған хатқа Орта жүздің беделді адамдары Жәнібек тархан мен керей Наурыз би бастаған топпен, сондай-ақ Кіші жүздің 30 би, батырларымен бірге қол қойған.
Мөңке би өз заманында «ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен сұңғыла би», келер күнді айнытпай болжайтын сәуегей және дала даналығының көрінісі іспетті ой-тұжырымын тағылымды поэтикалық жырға айналдырған жырау ретінде танылды.


Өлеңдері Нақыл сөздері

Сөздің маңызы кетіп, самалы қалды.
Адамның жақсысы кетіп, жаманы қалды.

Ілмектер: адам, жақсы, жаман, сөз, самал Мөңке би

Кезінде Мөңке би келешек туралы былай депті:
"Кер заман кезінде: -
Көлдің суы бітіп, табаны қалар,
Аттың жүйрігі кетіп, шабаны қалар,
Жақсының атағы кетіп, азабы қалар
Әулиенің аруағы кетіп, мазары қалар,
Сөйтіп, ақылы жоқ санасыздың заманы болар.
Кер заманның кезінде: -
Құрамалы, қорғанды үйің болар,
Айнымалы, төкпелі биің болады,
Халыққа бір тиын пайдасы жоқ,
Ай сайын бас қосқан жиын болады.
Ішінде шынтақ айналмайтын,
Ежірей деген ұлың болады,
Ақыл айтсаң ауырып қалатын,
Бедірей деген қызың болады.
Алдыңнан кес-кестеп өтетін,
Кекірей деген келінің болады.
Табалдырықтан биік тау болмас.
Кер заманның кезінде су тартылыр,
Таң мен торпаққа жүк артылар,
Ар-ұяттың бәрінен жұрдай болып,
Қарап тұрған жігітке қыз артылар.
Ішкенің сары су болады,
Берсең итің де ішпейді.
Бірақ адам оған құмар болады.
Қиналғанда шапағаты жоқ жақының болады,
Ит пен мысықтай ырылдасқан
Еркек пен қатының болады...
Кер заманның кезінде: -
Ертеңіне сенбейтін күнің болады,
Бетіңнен ала түсетін інің болады.
Алашұбар тілің болады,
Дүдәмалдау дінің болады.
Еркегің қазаншы болады,
Әйелің базаршы болады.
Жылқы жұлдыз болады,
Қой құндыз болады.
Кебір жерге теңеледі,
Әйел ерге теңеледі.
Көл теңізге теңеледі,
Сиыр өгізге теңеледі.
Ақырзаман адамы -
Сағынып тамақ жемейді
Ащыны ащы демейді.
тапқанын олжа дейді,
Алһам білгенін молда дейді.
Бір-біріне қарыз бермейді,
Шақырмаса көрші көршіге кірмейді.
сарылып келіп тосады,
Құны жоқ қағазды судай шашады.
Ақырзаман халқының -
Шайдан басқа асы жоқ,
Жақыннан басқа қасы жоқ.
Лағынет қамыты мойынын да
Жұмыстан қолының босы жоқ.
Әрқашанда олардың
Көңілінің қошы жоқ.
Бар шауасы түп-түгел,
Енді мұның иесі жоқ.
Заман ақыр болады,-
Жер тақыр болар,
Халқы пақыр болар.
Балалар жетім болар,
Әйелдер жесір болар,
"Ә" десе "Мә" дейтін кесір болар.
бас қосылған жерлерде
Әйел жағы ден болар.
Жаман-жақсы айтса да
Өзінікі жөн болар.

Ілмектер: заман, кер заман, болжам Мөңке би

Ақырзаман болғанда
Қатын би болар
Сиыр пұл болар
Туған балаң қу болар
Үй ішінде неше жан болса,
Бас-басына би болар.

Ілмектер: ақырзаман, қатын, бала, қу, би Мөңке би

Бала болсаң болғандай бол,
Ағайынға қорғандай бол.

Ілмектер: бала, ағайын Мөңке би

Білімдімен дос бол,
Сасқанда ақыл береді.

Ілмектер: білімді, дос, ақыл Мөңке би

Қарап көріңіз