Қанатты қазақ

(Поэма)

Совет Одағының батыры –
Нұркен Әбдірұлына арналған.

Іштен ер боп кім туады,
Ез болам деп кім өсер,
Жұмбақ — адам болашағы,
Күрессіз оны кім шешер.
Сол күресте ер ететін
Ақыл мен қайрат, заманын,
Өрің қия сен жететін,
Таймасын, тап бас табанын.
Өмір өрін ойын деме,
Өршеленбей асырмас,
Өрді ер асар өршелене
Мұқалып өрге бас ұрмас.

Қыран ұясы
Әкеліп бір алдарына
Ұлан өскен ұясын,
Қондырайын қолдарыңа
Бір тас түлек лашын.
Қарқаралы әсем біткен,
Ойда өлкелеп су ағып,
Қияларын тас бекіткен,
Өрде иірін, бұлт бағып.
Осы қардың аясында
Туып өскен біздің ұлан,
Бақытты өмір саясында,
Өткізіп түн, атқызып таң.
Балаусадай бала күні,
Мектеп барған боқша арқалап,
Асыр салған күндіз - түн,
Құрбы серік досы алқалап.
Осы ауылда, осыңда өскен
Комсомолға жетіп жасы,
Мектебі еді Нұркен түскен,
Берген әкеп ата-анасы:
"Ағаш туған Отаныма,
Жас жүректен беріп сенім,
Ұлы сертті жас жаныма,
Айтқан жерім осы менің".
Дейтін Нұркен есіне алса
Өскен ауыл, туған жерін,
Соны айтатын қайда барса,
"Көз алдымда сертім менің".
Аты Нұркен жас түлектің
Қияда өсіп, шың жайлаған.
Еркесіндей жер мен көктің.
Совет ұлы от жайнаған.
Өнерге еркін, өрісі кең,
Алғыр, өжет заман жасы,
Барлық Отан үйімен тең,
Өмір қызық кең құлашы.
Жас қайраты қанаттанып,
Жалын атып шырқап көкке,
Ұшуға ұйтқып талаптанып,
Ерген өршіл дос жүрекке.
Заманы сай талабына,
Ұшса аспаны, қонса жері,
Неге ұмтылса алады да,
Ерке өсірген еркін елі.
Қақты қанат аспанына
Кешіп өтті көк теңізін,
Шығып өнер асқарына
Нұркен көкте жосылтты ізін.
Жетілдіріп қос қанатын,
Желпігендей жас жігерін,
Нұркен сонда-ақ толғанатын
Сүйіп ыстық туған жерін.

Аттаныс алдында
Аттанысқа ел сайланды,
Жау тиді Отан бір шетінен,
Қару-жарақ ер байланды,
Кек дуылдап келбетінен.
Сол қалың ел ортасында
Іркіп қайрат тал бойына,
Нұркен ұқсап жас лашынға
Талап тоқып өр ойына.
Оның үлкен бір сыры бар,
Көкейінде қиыстаған,
Алда өмірдің бір сыны бар,
Өзі ту ғып ерте ұстаған.
Дана жолмен көп билеген,
Қалың совет зор елі бар,
Жауын елеп бас имеген,
Сан миллион сайлы елі бар.
Шалғайы кең із түспеген
Шексіз байтақ кең жері бар,
Асқарлары көкке өрлеген,
Асу қия, тік белі бар.
"Ел сыналар, ер екшеліп,
Басқа сынды күн туғанда,
Ер сыналар майданға еніп,
Белді ел үшін шарт буғанда.
Өмір-майдан жері емес пе,
Балтыр түріп, батыр шығар,
Айқасты ондай ер егесте
Ездер күйрер, ерлер жығар.
Жығылам деп кім шығады,
Жығамыз деп тек ер сенер,
Сенсе күшке кім бұғады,
Егесте ерге ел сенер"
Осындай көп ойлар толғап,
Өнерге өскен талаптанып,
Айла мен күш бірге асыр сап,
Аспанға ұшты бұлтты жарып.
Қомданып ол қос қанатын,
Қиырға ұшар жас қырандай,
Ал ұш деген сын сағатын,
Естігенше жүр тына алмай.
Көзі аспанда көк бір майдан,
Жас қайраты жалын атып,
Салуға асық көкте сайран,
Жау ордасын жалындатып.
Томағасы сыпырылып,
Балақ бауы шешілгендей,
Қанат, құйрық көкте ысқырып,
Екпіні бұлт көшіргендей.
Көктен жерге көзін салып,
Атырабын шолтағандай,
Туған жерін есіне алып,
Жүйтки қанат толғағандай.
Көз алдында өскен жері
Самаладай сан сәулетті,
Отан күшін шешкен жері
Ақтарған ол мол дәулетті.
Өмір үні дүріл қағып,
Кеннің терең қойнынан,
Құрбы-құрдас күлім қағып,
Асылғанда мойнынан.
Осы өмірдің кең қақпасын
Озбыр неміс жау қаққанда,
Сарқылмас кен мол тақтасын,
Қара жылан жау шаққанда.
Ел жүрегі шын түршігіп,
Барабанын ер қаққанда.
Жердің үсті тұр күрсініп,
Майданға ерлер жол тартқанда.
Айтылды отан зор әмірі
Қомданған сол жас қыранға,
"Қыспақта елдің тұр тағдыры,
Жасыл түсір жауға бар да..."

Алғашқы айқас
Аттанысқа жас Нұркен,
Алды елінің әмірін,
"Ірікпен барды елімнен,
Болмайды екі әмірің".
Алыста жатыр ата-ана,
Әлде ұйқыда маужырап,
Әлде оянды бар қала,
Тұрғызды гудок ұран сап.
Қақ қасында тұрғандай,
Мейірбан шеше, әкемен,
Соларға мойын бұрғандай,
Рұқсат сұрап жас перен.
"Сәулесімен алтын таң,
Алақан жайып бата бер:
Ақ сүтін берген анажан,
Әкеммен кәні қатар кел.
Көтерілем аспанға,
Алдымда тұр зор айқас.
Қуаныш хатты ашқанда,
Көздеріңе алма жас.
Жеңілуге емес, жеңуге,
Барамын қазір жекпе-жек.
Жау жазасын беруге,
Алуға қырып қанды кек".—
Жазды да хатын осылай,
Ойнақтап көкке кетті ұшып,
Жарқылдап бейне найзағай
Қас қаққанша бұлт құшып.
Аспан бұлтын ұшты іреп,
Тілімдеп көктің көбесін,
Кектеніп күндей күркіреп,
Жұлдызға бөлеп төбесін.
Кең иықты келбетін,
Дөңгелек шымыр денесін,
Айбынды өткір ер бетін,
Қарымды қолдың жебесін –
Айқасқа арнап, ойнатып,
Шыныққан сахара желіне,
Көп тыңдап, аз сөз қатып,
Сүйкімді сыры еліне.
Шабытқа ұшты жас қыран,
Көргендей анды алыстан.
Суытып күзгі атты таң,
Шүйілді Нұркен ғарыштан.
Қос қанатты ұшқыр "ЯК"
Аққан жайдай зулатты.
Жол бермей жау да сақ,
Оқ шашып көкті от жапты.
Бірде бұлтты паналап,
Бірде жайдай атылып,
Жетті жауға жағалап,
Оқ төгуге сапырып.
Түйдек-түйдек қаптаған,
Тобын жазбай көп танк,
Басқан жерін таптаған,
Орманды өртеп от салып.
Келе жатыр аптығып,
Апат тиеп өмірге.
Оқ боратып шаптығып,
Үн қосқандай өлімге.
Олар үшін өмір не?
Өмір – оқтың мазағы.
Олар үшін өлім не?
Өлім - адам азабы.
Олар үшін адам не?
Адам - соғыс құралы,
Олар үшін заман не?
Заман - ажал құрағы.
Өмірді олар ұмытқан,
Одан алар сезім жоқ.
Бар сезімін оқ ұтқан,
Бейне есалаң бассыз топ.
Осындай болып көрінді,
Жас сұңқарға жау тобы, —
Іздесе олар өлімді,
Жаудырайын мен соны,-
Деді - дағы шүйілді
Сұңқар жаудың тобына,
Жауға жасыл құйылды,
Біріне-бірі соғыла.
Ұйлығып шулап жау жатты,
Шоңқиып шойын тажалдар.
Жан-жақтан оғын зулатты,
Оқ сайын ұшқан ажал бар.
Әлдеқайдан далбаңдап,
Жау құзғыны о да ұшты.
Ә, дегенше ойран сап,
Біздің қыран бұлт құшты.
Жаудың сұмырай құзғыны,
Сан сұңқарды қамаған,
Қарғадай шулап ызғыды,
Қанатпен бұлтты сабаған.
Айналып ұшты ақ бұлтты,
Қыранды тінтіп ішінен.
Жүлгелей бұлтты жүйткітті,
Дегендей айдап түсірем.
Аспанда тұңғыш бұл айқас,
Ортаға түсті жас сұңқар.
Жаздырар емес жау құлаш,
Бұлтқа кеп кірді құзғындар.
Таяу жерде серік жоқ,
Лезде қалды көз жазып.
Жан-жағынан зулайды оқ,
Кете алар емес бой жазып.
Құзғын үшеу , бұл біреу,
Тұңғыш көрген айқасу.
Бой тоқтар бұлтта жоқ тіреу,
Будырап көшкен дымқыл бу.
Қалды ма көріп бір құзғын,
Жарық етіп бұлттан атылды.
Бұлтты тінтті екі сұм,
Биледі қауып батырды.
Айқасар еді жекпе-жек,
Екеуі жетеді сыртынан.
Кеп қалды құзғын бетпе-бет,
Қамауға түсті жас қыран.
Ойлануға жер шұғыл,
Қаққанша қабақ бітеді іс,
Жауына бермей сұңқар сыр,
Сүңгіді бұлттан асығыс.
Шүйіліп кетіп, жалт беріп,
Қайтадан көкке ырғып,
Жаудыра оғын жіберіп,
Құзғындар зулап сырғыды.
Қысылғанда қысқандай,
Тақымын Нұркен "атына",
"ЯК"- ты өзі алып ұшқандай,
Ыршытты көкке атыла.
Бірнеше ырғып суылдап,
Үйірілді көкте ұршықтай.
Құзғында көзі қырындап,
Алды-артын болжап тыншықпай.
Қарайды дүркін алды-артын,
Сан үйіріліп жалт беріп.
Қалғып құзғын төменде,
Байқады Нұркен бір көріп.
Осы сәтте қимылдап,
Төтелеп түйреп аталаса,
Өзіне туады қиын шақ,
Қалған көріп қаптаса.
Не құтылу, не қирау,
Шешілер кезі жекпе-жек.
Құтқарар емес жүйрік жау,
Қапысын табар еп керек.
Бір ойнақшып ырғып қап,
Топшылап қадап дәл атты.
Мотордан от қойды лап,
Құзғын от боп жерге ақты.
Бұлттан шығып қос құзғын,
Серігін көріп жайраған,
Жалпылдап ұшып бейне жын,
От пен бұлтта ойнаған.
Шүйілді ерге, тура ақты,
Жаудырып оқты жаңбырдай,
Нұркен де "ЯК"- ты ойнатты,
Сұңқарын оққа шалдырмай.
Екі жақтан түйілген
Қос құзғыннан ер састы.
Сол кезде алыс бүйірден,
Сермеді Сергей құлашты.
Нұркеннің жан серігі,
Қатар ұшқан ұядан.
Оның да сол —ақ келуі,
Жолдасын көріп қиядан.
Екеуі бірге ұшса да
Екі айрылып жауды ұрып,
Зеңбірек оғын құсса да,
Оқ дарытпай бет бұрып,-
Оралып еді, ер қыран,
Серігін іздеп көк шолып.
Ағызып жаудан қызыл қан,
Жасап қайтқан ер жорық.
Құзғындар көзі Нұркенде,
Сергейдің сезбей жеткенін.
Айқасты Сергей бір демде,
Бұрғызбай құзғын беттерін.
Қуалай атып құйқылжып,
Бидайықтай зу етті.
Құзғынның бірі қыбыржып,
Мотордан жалын ду етті.
Көктен жалын төккендей,
Жерге қарап шөміштеп.
От ұясын сөккендей,
Құлата құздан бұзып шеп.
Жалынды созып жетектеп,
Оның көшін тартқандай.
Ажалдың шоғын етектеп,
"Диюға" көкте артқандай.
Аспаннан ағып құлдырап,
Жетпей-ақ жерге болды құл.
Қалған құзғын бұлдырап,
Қалбаңдап қашып қақты зыр.
Құтқармады қос тұйғын,
Екеулеп түйіп қақпалап.
Құтыла алмай қонды сұм,
Қаусады күйреп қан жалап.
Бір күнгі айқас аяқтап,
Қос сұңқар қайтты аман - сау,
Ерліктерін ел мақтап,
Үрейленді қалың жау.
Тереңнен толғап ой кешіп,
Телміре қарап тесілмей.
Сан түйіндеп, сан шешіп,
Толғанып, бірде есілмей.
Ширығып бірде түйіліп
Жайраңдап, бірде ашылмай,
Күйзеліп, кейде күйініп,
Бұрқырап бірде басылмай.
Өзекті жанның өресі,
Тұра ма кейде ылғанбай,
Болмай ма өзі төреші,
Кейде шешіп тынғандай.
Алыста, майдан жерінде,
Толассыз торын жау жолын,
Жеткізбей совет еліне,
Қаптаған қанды жау қолын.
Темір сауыт тажалдың,
Талайын таптап илеген,
Ұясындай ажалдың,
Сан бекініс күйреген.
Қашып жаудың үрейі,
Қамысқа қашқан үйректей,
Қырғидай Нұркен тиеді,
Кетпейді тобын сиретпей.
Сондай бір жорық,
Ұяға қыран оралды,
Сол күнгі айқас ойға сап,
Аулын Нұркен еске алды.
Әлде аспанның жұлдызы,
Жайнаған таяу қасынан,
Әлде асқар тау шың құзы,
Шүйілген талай басынан.
Қозғады, оның сырларын,
Бала күннен жинаған.
Түсірді еске жас жарын,
Қосылмай жанын қинаған.
"Жұлдызды мынау түндерде,
Көк барқыт аспан құлпырған,
Отыр сәулем қай жерде,
Жұлдызға қарап, күтіп таң.
Әлде мынау мен жүрген,
Аядай жерін аспанның,
Бадамдай түс көрген,
Шалады көзін жас жардың.
Әлде екеуміз бір сәтте,
Қарадық туған шолпанға,
Әлде екеуміз бір шетте,
Ортақ боп атқан бір таңға.
Сағынған жүрек бір жерден,
Соққандай бірге тынымдап,
Түн лебін жұтып бір деммен,
Өмірден ыстық шырын ап.
Жоқ әлде жар сол сырын,
Жұлдыздан да қызғанып,
Шығармай тығып жан жырын,
Айта алмай іштен жүр жанып.
Тек көзінен кей кезде,
Ыстық жасын ыршытып,
Мұңайып жасын лезде,
Әлде қабақ жүр шытып.
Ойыма неге алдымен
Жар түседі жалындап,
Жар үшін, сақтап жанды мен,
Тұрғандаймын жарға ымдап.
Өйткені адам жанымен,
Жарыса туған үміт бар,
Сол үмітке тумен тең,
Жарқылдап бастар сүйген жар.
Жоқ! Өмірді адам сүйгенде
Сүйгізген жалғыз жар емес,
Үмітке басты игенде,
Жар ғана сүйген жан емес.
Жардан да ыстық елім бар,
Аялап мені өсірген,
Алтын алқа жерім бар,
Игі, шексіз көсілген.
Сөзінен жаным семіріп,
Көркіне көңілің марқайған,
Лебінен бойға күш кіріп,
Өмірге қанат кең жайған.
Туғызған ата-анам бар,
Қасиетпен қартайған.
Ақылы асқар данам бар,
Өмірге бақыт нұр жайған.
Сол үшін ойнап көгінде,
Желіккен жауға тиемін,
Қайратым кешпес кегімде,
Күйретем жаудың сүйегін".
Алыстағы елін сағынып,
Бақытты бала күндерін,
Ой теңізі ағылып,
Өмірдің шарлап сүрлеуін.
Алаңсыз, мұңсыз жар құшып,
Жайраңдаған жарқын шақ,
Құрбымен ойнап алысып,
Сайрандаған асыр сап.
Мейірбан ата-ананың,
Аялап сүйген үндері,
Туып, өскен даланың,
Гулеген қалың дүрмегі.
Алдынан өтті шұбырып,
Көңілдің күйін шерткендей,
Ұшқыр ойы қыдырып,
Сағыныш жанын еріткендей.
Тебіренткен Нұркен көңілін,
Күңіренген майдан жері еді,
Күйзелткен халық өмірін,
Соғыстың ащы демі еді.
Кек алуға шақырып,
Жаралы отан даласы,
Жауыз неміс қан қылып,
"Қаралы" ауыл қаласы.
Шашын жайып шар құрып,
Ақ шашты халық анасы.
Панасыз шұбап шұбырып,
Жазықсыз бөбек баласы.
Орман-тоғай үйітіліп,
Арудай шашы жұлынған.
Жер борша боп түтіліп,
Жемтіктей арса сылынған.

---